ер орларын орау жне тиімді пайдалану шаралары.

Жер оры оны халы шаруашылыында пайдалануы бойынша 5 топа блінеді:

1. Ауылшарушылыында пайдаланатын жерлер

2. Халы тратын жерлер

3. ндірістік транспортты, курортты, орыты т.б. ауылшарушылыы масатында олданылмайтын жерлер.

4. Мемлекеттік орман оры.

5. Мемлекеттік ор

Крсетілген жер орыны категориялары жерді пайдаланушылара блініп, мемлекеттік актілермен бекітілген.

Топыраты агрондірістік топтастыру- топыраты агромиялы жадайына жне ауылшаруашылыында пайдалану згешеліктеріне арай ірі айматы топтара біріктіру болып табылады. Агрондірістік топтастыру ауыо шарушылыы даылдарыны ніп-сетін ортасы ретінде сипатталатын табии асиеттеріне негіделген. Осы асиеттерден топыра тзілуіні гидротермиялы жне геоморфологиялы жадайлары, гумус абатыны алыдыы, механикалы рамы, орекетік тртібі, су-ауа режимі, физикалы асиеттері ескеріледі. Сондай-а агрондірістік топтастыру батпатануа, кебірленуге, сорлану мен эрозияа арсы ажеттілігін крсетіп, топыраты тиімді пайдалану мселелерін шешуге септігін тигізеді.

Банитировка жне агрондірістік топтастыру жерді экономикалы баалауды негізгі дісі болып табылады. Жерді экономикалы баалау дегеніміз- жер орларын зара салыстыру арылы тиімділігін анытау. Экономикалы баалауды дістемелік негізі табии жне жасанды топыра нарлылыыны бірлігі. Экономикалы баалау тек топыраты нарлылыын анытап ана оймай , ауыл шарушылыы ндірісіні басты ралы ретінде белігілі территорияны нім алудаы шыыс млшерін анытайтын рлытаы згешеліктерін жер бедері, топыра жамылысы, нім ткізетін орынны алыстыы, экологиялы жадайлары т.б. есептейді. Экономикалы баалаудаы есептер баамен жргізіледі, оны маызды крсеткіштеріне алынан німіні жалпы баасы, тсім алуа шыаран шыынны жалпы клемі жне табыс жатады.

Бонитет балын есептеу. Топыраты р жинаталан крсеткіш асиеттері шін бонитет балын есептеп шыарады. Ол шін е жоары балл 100 балл уаытша осы ірдегі асиеттері де, німі де жасы топыраты есептеп, одан кейінгі топыратарды асиеттері нашарлаан сайын тізімде тмендете береді. Топыраты бонитеттеу шін кптеген топыра асиеттерінен тек оны німіне сер ететіне асиеттерін тадап алу керек. Топыраты асиеттері арылы р топыраты тріні асиеттерін бал арылы бонитеттеу тмендегідей формула арылы есептелінеді:

Б =3Ф/3М×100.

мндаы Б – бонитет балы, 3Ф – топыра асиеттеріні натылы крсеткіші (гумус, NPK млшері, т.б.), 3М –келтірілген топыра асиеттеріні е жасы йлесімді млшері, яни 100 бала есептелетін млшер.

Ескеретін жай, Ода тарап брыны Одатаы мемлекеттер з егемендіктерін алып, нарыты экономикаа кшуге байланысты жер баалау жмыстары ТМД елдерінде жаа арын алуда. Бл жайында азастан мысалында тменде айтылады.

2.8. топыратарды жйелеу (классификациялау)

Топыратар табии рітарихи дене боландытан, оларды біліп, тсіну, тиімді пайдалану шін бір ретке келтіріп жйелеу ажет. Мны топырамсты жйелеу деп атайды.топыраты жйелеу жмыстарыны крделілігі сол – ол жйеленуге тиісті топыратарды барлы асиеттерін, оларды пайда болып, тзілу былыстарын, топыра тзуші факторларды тигізетін серлерін, адам оамыны серін, яни табии-тарихи дістерді олдану ажет. Топыратардаы кездесетін кешенді белгілерін тауып, солар оларды р трлі дегейдегі таксономиялы лшемдерге блу ажет. Топыраты асиеттері мен кейбір белгілері траты жне згеріп тратын асиеттер мен белгілерге блінеді. Мселе оларды жйелеген кездерде оны асиеттері мен белгілерін ажырата білу ажет. Сонымен атар топыратарды здеріні одан да крделі жне жоары комплекс – ландшафтарыны бір блігі екнін ескерген жн. Осыан байланысты топыратарды кптеген асиеттеріні здері оны геохимиялы байланысан ландшафтарыны ай бліктеріне орналасуымен аныталатыны тсінікті. Бл жадайларды барлыын ескеріп, амту те крделі мселе. лемде осы кнге шейін топыратарды барты жадайларын ескеріп, йлесімді жасалан классификациясы жо. р ел зінше бл мселемен шылдануда.

Топыратану ылымыны негізін алаан В.В. Докучаев боландытан, топыратарды жйелеу де Ресейде дрыс жола ойыландыын дние жзі алымдары мойындады. Сондытан да біз 1886 жылы В.В. Докучаев жасаан топыратарды классификациялау принциптерін келтіреміз. Топыраты классификациялаудаы негізгі таксомиялы лшеміне топыра типін абылдап, жалпы барлы топыратарды ол 3 топа блді:

1 топ. алыпты зоналы топыратар:А- ра шпті топыратар, олара тмендегідей 5 топыра типтері кіреді: а) терістік ашы ср клгін; б) орманны ср топыратары; в) ара топыратар; рі арай р тип механикалы рамдарына арай блінді. Б- ра-батпаты топыратар – су жайылмаан шалындарды ышыл топыратары, В-батпаты топыратар-шымтезектер, тундра топыратары.

2 топ. тпелі топыратар:А-шайылан топыратар, Б-жер бетіне тселінген топыратар.

3 топ. алыпсыз топыратар:тселінген, зен мен клдер аллювилері, жел йінділері.

Докучаевты топыра типі-топыратарды жйелеудегі негізгі лшем болып алды. Алайда оларды сандары р заманда р трлі згерістерге шырауда. Докучаевтен со топыра жйелеудегі мселелерімен кптеген оны шкірттері шылданды.

Топыраты жйелеуде оны барлы асиеттерін амту иын, сондытан кейбір алымдар, мселен К.Д.Глинка оны негізіне топыратарды химиялы рамын негізге алан жйелерді сынды. Дегенмен оларды ешайсысы да олдау таппады.

Кеестік заманда бкіл елімізді топыратарыны ресми жйесі болып КСРО-ны ылым академиясыны В.В.Докучаев атындаы Топыратану институтыны алымдары профессорлар Е.Н.Иванова, Н.Н.Розов басаран комиссия мшелері 1960 жылдары бекіткен жаа жйе есептелінеді. Осы жйе бойынша топыраты жйелеудегі негізгі лшем сол кйінде-«топыра типі» болып В.В.Докучаев термині алды. КСРО ылым академиясы В.В.Докучаев атындаы Топыратану институтыны директоры болан академик Л.И.Прасоловты анытауы бойынша топыраты бір типіне жату шін олар тмендегідей бір тектес жалпы белгілерге ие болуы ажет: 1) органикалы заттарды біртектес тсіп, згерістерге шырауы, ыдырауы; 2) минералды заттарды біртектес комплексті гілу процестеріне шырауы, олармен органо-минералды тзілістерді біртектес тзілуі; 3) заттарды жылжуы мен шоырлануыны біртектес болуы; 4) топыра пішіні рамыны біртектес болуы, яни негізгі абаттарыны рамыны біркелкі болуы; 5) топыраты нарын сатап жне оны арттыру шараларыны бір баытта болуы.

Топыратар типі негізгі топыра тзілу роцестеріне осымша ткен кезенен алан айрыша белгілері бар топыра типшелеріне, яни топыра зонасы топыраты кішігірім зоналарына- зонашаларына блінеді. Мселен, ке алапты орманды зонаны клгін топыратар типінде: кдімгі типті клгін топыратар типшелерімен атар, глейлі-клгінді, шымды-клгінді топыраты типшелері кездеседі. Ал ара топыраты тип-негізінен ш зонашаа блінеді: терістік мол гумусты, орталы немесе кдімгі ара топыраты жне отстік, аз гумусты зонашаларына блінеді.

Топыра типшесі, яни зонашалары топыра жаындастыына, туыстыына арай блінеді. Топыра жаындастыы негізінен оны пішініні сапалы ерекшеліктеріне тн. Бл жадай топыра тзуші аналы жыныстарды химиялы рамына немесе топыра тзілуді ткен кезедерінен алан кейбір белгілеріне байланысты болуы ммкін.

Топыра жаындастыы топыра трлеріне блінеді.бл кбіне топыратаы негізгі процестерді даму дегейінебайланысты. Топыра абаттарыны алыдыы, органикалы жне минералды заттарды топырата жиналу белсенділігіне, арашірінді, карбонаттар, тез ерігіш тздар, клгінді жне гумусты абаттарды алыдыына арай блінеді. Мысалы, шамалы, орташа жне атты клгінді, шамалы, орташа немесе атты сорланан. Ал аратопыратар: алы абатты, орташа жне жа абатты т.б. болып блінеді.

Топыраты р трлілігі негізінен оларды механикалы рамына байланысты: мды, мда, сазды, балшыты т.б. болып келуіне жне игерілу мдени дегейіне арай ажыратылады. Мселен жаа игерілген, жолары мдениленген, эрозияа шамалы немесе атты шалдыан т.б.

Сонымен брыны КСРО елдерінде топыратарды 100-ден арты типтері, оларды райсысында бірнеше типшелер, одаан жаындасты жне трлері блінген. Олар туралы шамалы мліметтерді рбір топыра зоналарына тоталан кезде келтіреміз.

Топыра жйесі топыратарды картаа тсіргенде, оларды агрондірістік топтаанда жне нарлылыына арай баалананда олданылады. Ескеретін жай, кейбір топыра объектілерін ажеттілікке сай ірі масштабта картаа тсірген кезде, жоарыда айтылан ірі таксономиялы лшемдерден баса да кішігірім лшемдер практикада жиі олданылады. Топыратарды практикада олдану баытына арай, мселен: суару, рату, тыайтыштар енгізу, эрозия жне ластанудан орау жадайларына байланысты топыраты жйелеуді олданбалы жйесі падаланылады.

са территорияларды картаа тсіру жне оларды жйелеу кезінде кішігірім лшемдеролданылса, ал аса ірі айматарды картаа тсіріп, оларды классификациялау кездерінде жоары айтыландарды біріктіріп, типтен де жоары лшемдер олданылады. Мысалы, профессор М.А.Глазовская лем топыратарын классификациялау сызба-нсасында типтен жоары топыра жаындастыын, топыра генерацияларын жне топыраты геохимиялы ассоциациялары блінген. Дегенмен бл сыныс барлы жерде олдау лемде ана рбір жеке елдерде де йлесімді жасалып, барлы сратара жауап беретін, кпшілікпен абылданан шаруа емес. Бл мселелер рбір жеке елдер алымдармен атар, халыаралы топыратанушылар назарында.

 

Баылау сратары.

1. Топыра пішініандай абаттара блінеді, оларды алай белгілейді.

2. андай морфологиялы асиеттері бойынша топыратарбір-бірінен ажыратылады.

3. Топыраты тсіне сер ететін осылыстар,оларды экологиялы жадайлармен байланысы.

4. Топыратаы осылыс заттар,оларды пайда болуы. Топыратаы химиялы осылыстар.

5. Топыратаы биологиялы осылыстар.

6. Топыраты физикалы крсеткіштеріне не жатады?

7. Топыра рылымы, оны топыраты баса асиеттеріне тиетін сері.

8. Топыраты кеуектілігі, оны клемі.

9. Топыраты су ткізгіштігі, су сыйымдылыы.

10. Топыраты ылал режимі, оны згерту жолдары.

11. Топыраты жылулы режимі, оны маызы

12. андай топыратар жылылыты кп уаыт сатайды

13. Топыраты сііру абілеті, оны трлері

14. Топыраты сііру асиетін зерттеуде К.Гедройцты ебектері.

15. Топыраты сііру асиетіне сер ететін топыраты блшектері.

16. Топыратарды сііру кешені

17. Топыра ортасны реакциясына андай иондар сер етеді?

18. Топыраты радиоактивтігі деген не?

19. Топыраты нарлылыы, оны трлері.

20. Топыра нарлылыы, оны трлері.

21. Топыра нарлылыын арттыру жолдары, оларды биологиялы жолдары.

22. Топыра сапалылыыны крсеткіштері

23. Топыратарды жйелеуді маызы.

24. Топыраты негізгі таксономиялы лшемдері.

25. Топыраты жйелеу саласындаы алымдар

26. Топыраты бонитеттеу