ирожатарды блiктерге полигондаы А-В, С-Д жне т.б. 1,5-2м жне одан да жоары араашытыта бледi.

Гирожатарды тртіп бойынша рбір 20-30 брыш сайын орналастырады.

Тау-кен азбаларыны жылжуына байланысты тiрек торларын мерзiмдi толытырып отырады. Егер, план 1:2000 масштабта рылса, онда кенжардан 500м, ал 1:1000 масштабта рылса, онда 300м артта алушылы рсат етіледі (1.17,а-сурет). Тау-кен жмысын ауіпті айма шекарасына жаын жргізгенде (су басан, газдалан азбаларда) кенжар азбасынан аыры пункт; 50 м ара-ашытыта (1.17,б - сурет) шекара крсетілген жне 150м шекара аймаын зына бойы азба ткенде (1.17,в-сурет) аспауы керек.

Жер астында Т2, Т5, Т15 теодолиттерін брыш лшеуге олданады.

Теодолитті центрлеу дісі жатар зындыына байланысты: d=5-10м-де автоматты центрлеу; d=10-20м оптикалы немесе жіпті тіктеуішпен екі реттік центрлегіш; ал d>20 боланда – жіпті тіктеуішпен бір реттік центрлегіш олданылады.

Полигонометриялы жрісте жатар зындыы жарылшегіш немесе динамометр бойымен керілген болат лшемтаспамен (Р=10кг) лшенеді. Аралы нктелер сызыынан сызы бойы 10 см арты ауытуы жіберілмейді. Температураны 5⁰ длдікпен лшейді.

Маркшейдерлік пункттерден тсірілген жіп тіктеуіштерден лшемтаспа есебі бір мезгілде милиметрлік длдікпен алынады. зынды тура жне кері баытта, лшемтаспа жылжытылан мезетте бірнеше рет лшенеді. Жекелей лшенген мндер айырмашылыы мм аспауы керек.

Жер асты тсіру торлары – ол тау-кен азбаларыны тсіріс негізі. Олар дайынды, тілме, тазалау азбалары стінен жргізілетін теодолиттік жне брышлшегіштік жрістерден трады.

Теодолиттік жрістер тірек торларына, ал, брышлшеуішті теодолиттік жне полигонометриялы жрістер пункттеріне сйенеді. Кейінен полигонометриялы жрістер болатын азбаларда о жне сол жа брыштары лшенген аспалы теодолиттік жріс жргізуге болады. Аспалы жрістер зындыы 1:2000 масштабтаы тау-кен азбасы планына 500м жне 1:1000 масштабта 300м-ден аспауы керек.

Дайынды азбасыны кенжарынан теодолиттік жріс пункті егер, азба табан, тбе немесе кенжарда жасы крінетін жыныс жататасымен тсе 50м-ден ал, азба баытпен тсе 100м арты артта алмау керек. Егер, азба ауіпті айматан тсе, онда жріс кенжардан 20м-ден арты емес жерде болуы керек.

Теодолиттік жрістерде брыштарды Т30 типті теодолиттермен лшеп, теодолит пен белгіні жіпті тіктеуішпен центрлейдi.

Теодолиттік жрісті зындытарын екі рет салыстырылан болат лшемтаспамен лшеп, “ олдан ” лшемтаспа керілген бетте, есепті миллиметрге дейін алады.

Брыш лшейтін жрістерде, зындытары 0,3 км аспайтын, жатар зындыын екі рет болат немесе тоыма лшемтаспамен, сантиметрлік длдікте есеп алып лшейдi. р трлі типті брышлшегіш ралдарды нерксіптер шыарады. Тазалаыш кенжарларда брышлшеуіш пен маркшейдерлік пункттерді лшегенде міндетті трде бекітуді ажеті жо.

Тсіру объектілері:

- тау-кен азбалары, р трлі міндеттегі ттелдер, кенгірлер, клік жолдары;

- дайынды азбалар, бітеме жолаы, толтырма шекарасы;

- суткпе жне желдетпе рылылары;

- тау-кен соысы орны, кмір мен газды кенеттен тастау, су арыны, орыстар, карстар, опырытар.

Адамдарды болуына рсат етілмейтін тау-кен азбаларын тсіргенде, жмыс ауіпсіздігін амтамасыз ететін дістер мен аспаптар олданылады.

Шатыдаы жер астылы маркшейдерлік тсіріс, жер бетіндегідей ш негізгі міндеттен трады:

а) жалпыдан жекелікке, лшенген лкен мннен кішіге. Бл жадайда аз ателік жиналады;

б) барлы лшеулер талап етілген длдікке сйкес келуі керек. Ерекше дл лшеу кп арты ебек ажет етсе, аз длдікті- тау-кен жмысын орындаанда ателікке келеді;

в) барлы маркшейдерлік жмыстар міндетті тексерілулермен орындалуы керек.

Тау-кен ксіпорнындаы негізгі тсіру трлері:

- жер беті тсірулері;

- бадарлап осатын, жер беті мен жер асты тсірістерін байланыстыруды жзеге асыратын;

- тау-кен азбасымен теодолитті - полигонды;

- жер асты вертикальды;

- тілме жне тазалау тау-кен азбалар тсірулері.

1.5 Жер асты полигондарыны трлері. лшенетін брыштар мен зындытара ойылатын нсанама талаптары

Тау-кен азбасына бекітілген пункттерді координаталарын теодолитті-полигонды жрістерді салу кмегімен анытайды. азбалар ту шамасына байланысты жылжиды, сйкесінше оан теодолитті жрістер тйыталып, тйыталан полигон рады. Жеке полигондар атты жатара немесе атты нктелерге таянады, ал аланы тйыталмаан (аспалы) болып ала береді.

Практикада жер асты полигоныны келесі трлері болады (1.18-сурет).

Тйыталан (1.18,а-сурет) жне аспалы (1.18,б-сурет) жрістер бір координатасы белгілі пункт пен бір дирекционды брышы белгілі жаа сйенеді. Тйыталан жрісте тексеріс брышты жне сызыты келіспеушілікпен ал, аспалыда – кері жрістегі нкте мен жаты мнінен аныталады.

Бос емес полигонометриялы жрістерді бастапыберілістері кп.(1.18,в-сурет) координаталар мен дирекционды брыштары толы тексерілген бос емес жріс крсетілген. Осындай жрісті ортасы жіішке осы жерде кп ателіктер байалады.

(1.18,г,д,е-сурет) тйыталмаан орташа тексеріспен полигондар келтірілген. Сйкесінше бл жрістерде тексеріс дирекционды брыштар (дирекционды брышы гироскопиялы бадарлаумен аныталан жаына жрісті абысуы) жне Х,У координаталарымен (екі опан арылы бадарлау немесе жер бетінде абысудан алынан координаталары бар ттелден тсірілген тіктеуішке жрісті абысуы) жзеге асады.

(1.18ж,з-сурет) полигондар жйесі крсетілген. Олар тау-кен жмыстарын тередетіп азудан, жаа горизонттар ашудан жне тау-кен азбаларымен ткен жрістерді тйістіруді орытындысынан пайда болады. Мндай жйелі полигонды кейіннен теестіру керек болады.

Теодолитті – полигонды жрісті саланда ш мнді лшейді: горизонтальды брыш b, клбеулік брыш d_Кжне сызыты зындыы L. b, d_Кжне L лшеулеріне нсанама бойынша оятын талаптар 1.5-кестеде крсетілген.

Жоары длдікті жрісті саланда пунктте о жа брышты сондай-а сол жа брышты лшеуге болады. Оларды осындысы 360⁰ немесе нсанамада крсетілген мннен аспауы керек.

Полигонометрия жне теодолиттік жрістер пункттерін олдананда (осымша тсірулер жасаанда жауапты тау-кен геометриялы есептер шыару шін) жмысты алдыы тсірілген тсіруді аыры нктесінен емес, баылау брышынан бастау керек (1.17-сурет).

Алдыы b_пмен тексеру брышы b_Тарасындаы рсат етілген алшаты:

а) полигонметрияда b_Т- b_п£1^/;

б) теодолиттік жрісте b_Т- b_п£ 2^/.

1.5 – кесте - Жер асты полигондарында зындытар мен брыштарды

лшегенде нсанама оятын талаптар

Жмыс трлері	Тірек торы (полигоно метрия)	Тсіру торлары
Теодолитті жрістер	Брыш-лшегіш жрістер
1. Брышты лшеуді орташа ателігі: горизонтальды вертикальды 2. Горизонтальды брыштарды лшеу: а) г_н<30⁰клбеу азбаларда брыш бір тсіл немесе бір айталанба тсілмен лшенеді. Брышты бір реттік жне соы мндері айырмашылыы (айталау дісінде): Жекелей жартылай тсілдер арасындаы айырмашылы (тсілдер дісі): б) г_н>30⁰ брышты клбеу азбаларда брыш екі тсілмен лшенеді: - жекелей тсілдердегі брыштар аралы айырмашылыы; - жартылай тсілдер, айыр-машылыы клбеу азбалар-даы брыштар лшеміне байланысты. 3.лшенген сызытар зындыы-ны атысты ателгі. 4. Жрісті шекті зындыы, км.	20" 30" 45" 1' 1' 2-4' 1:3000 1,5-2,0	40" 60" 1,5" 2' 1,5' 2-5' 1:1000 1,0	10' 10' - - - - 1:200 0,3

1.6 Тау-кен теодолиттері жне олара ойылатын талаптар

Теодолитті жрістерді саланда жне баса маркшейдерлік жмыстарды орындаанда брышлшегіш ралдар мен р трлі типті жне маркалы аспаптарды олданады. Олара: горизонтальды жне верти-кальды брыштарды лшейтін ТО5, Т1, Т2, Т5, Т15, Т30 теодолиттері; горизонтальды, вертикальды брыштар мен сімшелерді, араашыты-тарды лшейтін тахеометрлер Dalta 020, ТД, ТВ, ТДС жне – брышлшеуіш- тахеометрлер УТГ, УТБ-3, УДС, Т14, ТТ7 жне басалар жатады. Горизонтальды жне верти-кальды араашытытарды дл-дігі аз ашытылшегіштермен лшеу шін олданады.

1981 жылы МЕСТ 10529-79 келісімі бойынша енгізілген згеріске сйкес Т1, Т2, Т5, Т15, Т30 жне Т60 типті жаа теодолиттер дайындалды. Т15М, Т30М теодолиттерінде ±90⁰ вертикальды брышты лшеуге жрдемдесетін арнайы жиынтыы бар: Т5К, Т30М теодолиттерінде вертикальды дгелектегі тегермені орнына клбеу брышты тегерме; Т1А, Т2А, Т5А теодолиттері- кру дрбісіндегі автокаллимационды кзжиекпен; Т15 КП, Т60П теодолиттері баса П индексті теодолиттер секілді тура крініспен болады. Барлы маркалы теодолиттердегі сан брышты лшеуді (m_b) орташа квадратты атесін білдіреді.

азіргі уаытта верньерлі ТГ-1-6, ТТ5, Т-50 типті теодолиттерді нерксіп шыармайды.

Маркшейдерлік-геодезиялы аспапты руда азір кп олдау табатын ыайлы баыт белгілік теодолит «угол-код» дайындау, яни , брыш мні апаратын таситыны бар теодолит. Белгілік теодолиттер лшеуіні орытындысы белгілі кодты фотопленка, перфолента, перфокарта немесе магнитті таспада тіркеледі. Бларды ЭЕМ-а кіргізуге болады, ал керек жадайда оларды дистанционды апаратты млімет беру рылысына енгізуге болады.

азiргi уаытта бiр аспапта белгілік теодолит пен автоматты жарылшегіш бірігуі лкен ызыушылы тудыруда. Олар арылы барлы лшеулерді автоматтандырылан режимде орындауа ммкіндік туды. Мндай аспаптар (1.23-сурет) электронды тахеометр деп аталады.

Барлы теодолиттер топтастыруа сйкес екі топа блінеді:

а) длдігіне сйкес: жоары длдікті-горизонтальды брыштарды 0,5²-тан 1²-а дейін орташа квадратты атемен лшеу; дл - 2²-тан 5²-а дейін орташа ателікпен лшеу; техникалы- 10²-тан 30²-а дейін брыштарды орташа атемен лшейтін;

б) алидада мен лимбты рылуына сйкес; лимбысы еркімен айнала алмайтын арапайымды жне айталанбалы болады.

Маркшейдерлік практикада азіргі кезде полигонометрия мен дл маркшейдерлік жмыстарда кп олдау тапан Т2 жне Т5 (1.19-1.22-сурет) теодолиттерi.

Тсіру торларын салу мен маркшейдерлік тсірулер мен блу торабына Т30 теодолиті згермелерін олданады. (1.24, 1.25-cурет) теодолит 2Т30 жалпы трі мен микроскобыны кз аясы крсетілген.

Тау-кен теодолиттері ерекшелігі жне олара ойылатын талаптар келесідей:

а) теодолит айталанбалы болуы керек;

б) дрбіні жоары жаында ценртлейтін белгісі болуы керек.

Дрбіні горизонтальды жадайында (визирлеу сулесі) бл нкте аспапты вертикальды айналу осіне сйкес тіктеуішті сызы бойында болуы керек;

в) теодолит зара айырбасталатын екі дрбімен жабдыталан болуы керек; кдімгі теодолиттердегідей центрленген жне жанынан орналасан - крт лама азбалара тсіріс жасайтын - центрлен-беген;

г) теодолитті кру дрбісімен жаын араашытыты 1,5-2м круге ммкіндік болуы керек, себебі, шаты жадайында сондай да араашытытар болуы ммкін;

д) теодолитті барлы жауапты бліктері шанан, кірден, судан жабылып саталуы керек;

е) есеп аланда шкалаа жары тсіру шін, теодолиттер электрмен жабдыталан болуы керек;

ж) тсіруде екі трлі тіктеуіш олдану керек: визирлі жне центрлегiш;

з) штатив созылмалы болуы керек. Тік лама азбаларда теодолитті орнату шін, консоль олдану керек;

и) теодолит тасуа жеіл болуы шін, ыайлы, жеіл жне жинаты болу керек.

Тсірулер тзетілген теодолиттермен жасалуы керек. Сондытан, теодолиттерге мезгілімен тексеріс жасап отыру ажет. Тзетілген аспапты (1.26-сурет):

а) цилиндрлік дегейді осі аспапты айналу осіне перпендикулярлы болуы керек, яни H-H ^ Z-Z;

б) дрбіні айналу осі дрбіні нысаналау осіне перпендикулярлы болуы керек, яни V-V ^ О-О;

в) теодолит дрбісіні айналу осі аспапты айналу осіне перпендикулярлы болуы керек, яни, V-V ^ Z-Z;

г) ыл сызыты торды горизонталь сызыы дрбіні VV нысаналау білігіне перпендикуляр болуы керек;

д) нл орны (НО) нлге те немесе нлге жуы болуы керек.

2 Шатыдаы теодолиттік тсірістер

2.1 Байапзерттеу. Пункттерді бекіту. Теодолитті орнату

Шатыдаы теодолиттік тсіріс ндірісіндегі далалы жмыстара; байапзерттеу, тірек пункттері мен маркшейдерлік нктелерді бекіту, теодолитті нкте стінде немесе астында орнатып центрлеу, горизонтальды жне вертикальды брыштарды лшеу, тау-кен азбасыны абрисін ру шін, тсіріс жасау жне полигон жатары зындыын лшеу жмыстары жатады.

Байапзерттеу- тсірістер болатын тау-кен жмыс алаын мына масаттарда зерттейді:

а) абысу, тсіріс негізіні пункттерін табу шін;

б) жаа пункттер бекітетін орынды анытау шін;

в) полигон лгісін тадау шін.

лкенауданды тау-кен жмыстар тсірісін бір зын тйыталан полигон немесе бірнеше кішігірім блінген полигондар салумен жргізуге болады (2.1-сурет).

Мысалы, тйыталан полигонда 4 бталы траты пункттер бекітілген I, II, III, …, XI, XII. рбір бтада ш пункттен. Мнда тсіруді екі нсамен жргізуге болады:

а) барлы тірек пункттерді I, II, III,…, XI, XII байланыстыратын бір жалпы полигон салу;

б) жалпы полигонды 4 шоыра бледі: I, II, III,…, XI, XII жне т.с.с..

2-нса бойынша істеле-тін жмыс келесі масатта олайлы:

а) лкен полигонда тбе-лері кп болып, рескел ателер кетуі ммкін;

б) жіберген атені табу иына соады, себебі мндай полигонны тексерісі жрісті соында шыады;

в)лкен полигонда жмыс блінісін жасау ммкін емес.

Барлы жмысты бір бригада атарады.

Жалпы полигонды бірнеше секцияа блгенде жоарыда айтылан кемші-ліктер жойылады, біра жмыс екі есе кбейеді.

Егер, істелетін жмыс-ты лгісі растырылан болса, онда байап зерттеу аяталан болып саналады.

Тірек пункттері мен маркшейдерлік нктелерді тау-кен азбаларында бекіту арнайы траты болатын (тірек торы жне уаытша тсіріс торлары) белгілермен орындалады.

Траты маркшейдерлiк пункттер - шатыдаы барлы тсiрiс жмыстарыны негiзi. Оларды бекiтетiн жерлер келiсiлген:

тау-кен жмысы ркендеу жобасымен;

шатыны рбір горизонтында толтырма шоырмен жасалады. Бір шоырда 3-4 пункт бар, ал шоыр шоырдан 300-500м араашытыта орналасады (2.2-сурет);

пункттер атты тау-кен ысымы болмайтын сатау кентіректе немесе мыты жыныстарда толтырылады;

пункттер толтырылан жерлер келешекте тсіріс жасауа ыайлы болып, нерксіптік діріске сер етпеуі керек.

Траты пункттер табанда, тбеде, азба абыраларында, сондай-а металл бекітпелерде орналасуы ммкін (2.3-сурет).

Уаытша маркшейдерлік нктелер 1- 2- разрядты тсіріс торлары тексеріс жрістерін салу шін, сонымен атар траты пункттер шоырлары арасындаы жрістерде олданылады. Блар 2-3мм алыдыты аылтыр табатан ойып алынан шбрыш пішіндес ааш бекітпелерге аып кіргізгеннен кейін, шыарып, ала алмас шін тістері бар маркшейдерлік нктелер. Тiктеуiштi iлу шiн, маркшейдерлiк нктеде 1-2мм саылау тесілініп, жасалан.

азбалар бекітпесіз тілгенде (мыты таулы жыныстар), нктелер шпурлара аылан ааш тыына немесе бетона бекітіледі (2.4 г,д- сурет).

Траты жне уаытша маркшейдерлік пункттер орнын белгілеу шін, азба бекітпесіне маркалар (белгі) реттік нмірімен бекітіледі (2.5-сурет).

Тсіріс жасау шін, теодолитті штатив стіне (2.6,а-сурет) немесе консоль стіне (2.6,б-сурет) орнатады. Консоль рылысы (2.7-сурет) крсетілген.

Теодолитті консоль стіне орнатанда аз орын алады, бл теодолитті олайсыз жерлерде жне тік лама азбаларда орнатуа ммкіндік береді. Консоль бекітпеге кіретін брандасы бар, басы таба іспеттес штативті басы ретінде олданылады.

Консоль зындыы 20-30см. Оан кдімгі ретте теодолит бекітіледі.

2.7-сурет-Консольдар

2.2 Теодолитті центрлеу

Центрлеу деп аспапты нкте стіне немесе астына орнатуды айтамыз.

Аспап центрлейтiн тіктеуіш лшенетін брыш тбесінде орналасуы керек. Ал, нысаналау тіктеуіштері – баса кршілес нктелер орталыынан туі керек. Егер бл адааланбаса, онда брышты лшегенде теодолит пен белгіні центрлеу есебінен ате пайда болады (2.8-сурет).

Егер, А,О,В нктелері теодолитпен белгі орналасуыны ате емес жадайы жне b-атесіз лшенген брыш болса, ал А₁, О₁, В₁ нктелері- тіктеуішті негізгі орналасу жері болып, b₁ лшенген брыш болса, онда b ¹ b₁.

Центрлегенде теодолит (l) жне белгі (l_А, l_В) сызыты ателері центрлеу дісіне туелді жне 0,5мм-2мм-дейін ауытиды. Практикада центрлеудi 3 дісі бар: жіпті тіктеуіштермен, оптикалы тіктеуіштермен жне автоматты.

Теодолит пен белгілерді центрлеу длдігін жне дісін тадау жатар зындыына туелді. 5-10м зындыта автоматты центрлеу олданылады; жатары 10-20м зындыта екі рет тіктеуішпен теодолитті центрлеу (брышты лшей отыра); жатар зындыы 20 метрден асанда бір реттік теодолитті тіктеуішпен центрлеу олданады.

Тіктеуішті центрлеу дісі:

а) маркшейдерлік нктеге тіктеуішті ілу. Тіктеуішті жібі жіішке, тйінсіз тзімді талшы баудан жасалады. Тіктеуішті маркшейдерлік нктеге ылида астынан сабатап, аылан шегеге орай ыли бір жаына жібереді;

б) штативті тіктеуіш астына тіктеуіш шамамен штатив басыны саылау ортасына орналасатындай, штатив беті шамамен горизонтальды болатындай орнатады. Штативті тіктеуіш астына тез орналастыру дадысына практикаа байланысты ие болады;

в) теодолитті штатив стіне орнатып, оны жмыс бабына келтіреді, сонымен атар кру ттігі горизонтальды жадайда болуы керек. (вертикальды дгелекті лимбысыны «о» алидада «о» беттестіреді);

г) центрлейтiн тіктеуішті кру ттігіні стіндегі орталыына тсіреді, біра тіктеуішті шы оан тимейтіндей жаын орналастырады;

д) теодолитті штатив немесе консоль жазытыында (сонымен атар лимб жазытыы горизонтальды болуы керек) екі зара перпендикулярлы баытта жылжытып, аспапты центрлейдi;

е) аспапты центрлегеннен кейін тіктеуішті жанына алып тастап, брышты лшейді. Ал, одан кейін айтадан центрленгенiн тексереді, себебі, жмыс кезінде штативті сотыып кетуі ммкін.

Кру ттігіні стіндегі орталыы ±0,5мм длдікпен белгіленуі керек. Егер, теодолитте бл белгі болмаса, онда баса екі з-ара аспапа перпендикулярлы орналасан теодолиттермен зіміз олдан белгі сала аламыз.

азіргі уаытта практикада келесі екі тіктеуіш трі олданылады (2.9-сурет).

Тртіпке келтіріп орталытандыратын (ОР) жне кдімгі жарыты нысаналаыш (ОС).

Жіпті тртіпке келтіретін тіктеуішті орабындаы даыра жіп оралан, ал тіктеуішті шы абынан жылжиды. Жарыты тіктеуіш абында (ОС) электршама тменде орналасан шыны алпата орек беретін батарей бар. Тсірме кезінде осы жарыа нысаналайды.

Тіктеуіш салмаы 0,5-0,7кг арасында болады. Жіпті тіктеуішпен (нысаналау) центрлеу атесі - 1,0-2,0мм.

Оптикалы центрлеу аспап рылысына бекітілген осымша ралды ажет етеді. Оптикалы тіктеуіш ол 90⁰ брышпен сулені сындыратын нысаналау ттігi. Дрыс рылан аспапта нысаналау сулесі тіктеуіш сияты теодолитті вертикальды айналу осімен сйкес келуі керек. Теодолитті кру ттігінде орналасан оптикалы тіктеуішті рылысы жне орталытандыру жмысыны лгісі (2.10-сурет) крсетілген: 1-теодолитті кру дрбісі; 2-оптикалы тіктеуіш; 3-оптикалы тіктеуішті окуляры; 4-сындырыш призма; 5-тіктеуіш объективі; 6-жіп торлары тзеткіш брандаларымен; 7-тбеде (табанда) бекітілген маркшейдерлік нктеге нысаналаанда фокустау шін кремальера. Орталытандыру реті: а) аспапты вертикальды осі тіктемелік жадайа, ал кру дрбісі (нысаналау осі)- горизонтальды жадайа келтіріледі;

б) маркшейдерлік нктеге аккумулятор фарасымен жары тсіреді. Теодолитті оптикалы тіктеуішпен штатив стінде екі зара перпендикулярлы баытта жылжытып, центрлейдi. Жмысты бірден орындау иын, сондытан бірнеше тсілмен орындалады.

Оптикалы тіктеуішті баса тіктеуіштерден артышылыы жо. Ал шатылы нашар крінетін жадайда жмысы иындалады. Центрлеу длдігі - 1,0-1,2мм.

Автоматты центрлеу полигонометрия жргенде, длдікті жмыстарда жне полигон жатары те ыса боланда (зара айырбастауыш аппарат ажет) олданылады. Жиынтыына кіреді: а) теодолит-1; б) тыры-3; в) штативтер-3; г) белгілер-2; д) оптикалы бадар -1; е) цилиндрлік тегерме-1; ж) зындыты лшеу шін кентіректер-3 (2.11-сурет).

2.11-сурет- Автоматты центрлеуге ажет ралдар

Крсетілген ралдарды барлыы зара айырбасталатын ралдар. Ол жоалан нктелері бар тірек пункттері арасында жріс салуа ммкіндік береді, яни, бл нктелер тау-кен азбаларына бекітілмесе де болады.

Жоалан нктелері бар тсірулер мні келесідей (2.12-сурет ).

2.12-сурет-Жоалан нктелері бар тсірулер

C,U,Z координаталарын тірек пункттеріне беру масатында жне оларды арасындаы тау-кен азбасыны нобайыны тсірісін жасау шін салынан тірек адабелгілері I, II, III жне IV, V, VI аралыында полигонометриялы жріс тіледі.

I, II, III пункттерде штатив тыры ретімен оптикалы центрлеумен центрленiп, цилиндрлік тегермемен-горизонтальды жадайа келтіріп орнатылады, содан кейін тыры ясына I, III белгілер ал, II теодолит орнатылып b_II тексерме брышы лшенеді.

Брышты лшегеннен кейін, егер ол рсатнама шамасында болса, I штативті тырыпен алдыа арай тсіріс жасауа ыайлы «а» нктесіне ауыстырып, тегерме кмегімен горизонтальды жадайа келтіреді. Нкте “а” болмыста белгіленбеген, сондытан центрлеу жасалмайды. II, III теодолит пен белгі зара орыны ауыстырылып, b_IIIбрышы лшенеді. b_IIIлшенгеннен кейін, белгілер мен теодолит тыры ясынан алып тасталып, оларды орнына кентіректер ойылады жне оларды штарынан лшемтаспамен III-II, III-а зындытарын лшейді. Нкте “а” жоары жне тмен, оа жне сола азба имасына лшем жасайды.

Осындай ретте тсіріс жмысы рі арай в, с жне т.с.с. нктелерді ойып, жаласады. Тау-кен азбасы планы тсірістер жне лшемдер орытындысын рады.

Бл дісті практикада аз олданады ал, жекелей жадайларда жмысты німділігін арттыру шін, осы жолмен жреді. Автоматты центрлеу длдігі- 0,5-0,8мм.

Центрлеудi негізгі дісі болып, жіптік жіктеуіш дісі алады. Автоматты центрлеудi зынды 5-10м боланда олданан дрыс.

Егер, зынды 10-20м болса, екі реттік тіктеуішпен центрлеп, брыштарды бір реттік лшеу керек, ал 20м зын болса бір реттік центрлеп, брыштарды бір реттік лшейді. Осыан орай шатыда теодолиттік жріс саланда ыса зындытар болан олайсыз.

2.3 Сызыты клдене жне горизонтальды брышын лшеу

рылысы бойынша теодолиттерде зара айырбасталатын центрлі жне центрлі емес дрбілер болады (2.13-сурет).

Центрлі дрбісі бар теодолиттермен брыштарды лшеу тсілі: дістер, айталау жне айналма дістері.

дістер тсілінде: (2.14-сурет) лимбті бекітіп, алидаданы босатып, лшеу жргізеді. анша рет нысаналаса, сонша есеп болады.

Бірінші жартылай діс: .

Екінші жартылай діс:

, (2.1)

мндаы a₁, b₁, a₂, b₂ -А жне В нктелеріне DС жне DО нысаналаанда лимб бойынша алынан есептер.

Тексеру: (полигонометрия). Егер брыш n-діспен лшенсе, онда рбір дісті алашы лимб есебін мніне жылжытады. n-дісте брышты мні:

. (2.2)

айталау тсілінде (2.15-сурет) лимбты нлін алидаданы нліне беттестіреді немесе есепті нлге жаын ылып, кру дрбісін тсіру жрісіні арты нктесі А-нктесіне нысаналап, а есебін алады.

Алидаданы лимб бекітілген жадайда босатып, дрбіні алдыы В нктесіне баыттап, b_Kтексеріс есебін алады.

Осыдан тексеріс брышы:

b_Т= b_Т-a

Лимбті босатып, дрбіні з зенитінен айналдырып, кру дрбісін айтадан А нктесіне баыттайды, есеп алмайды, себебі есеп сол алпы.

Лимбты бекітіп, алидаданы босатып, ай-тадан алдыы В нктесіне баыттап b соы есепті алады.

Бір толы айта-лаумен лшенген брыш-ты мні мынаан те:

. (2.3)

Тексеріс болып: b - b_Т£ 45^²(полигонометрия), b - b_Т£ 90² (клбеу азбаларда) n- айталауда брыш мына формуламен есептеледі:

, (2.4)

мнда k- брышты лшегенде алидада тетін айналу саны. Бл мн тексеріс брышы арылы есептеледі: .

Мысал. Брыш 3 толы айталаумен лшенген. Алынан мндер:

a=00°02¢00²; b_Т=124°15¢30²; b = 25°20¢00².

b_Т =124°15¢30² - 00°02¢00² = 124°13¢30².

К=2, яни 124°´2´3>720°.

Осыдан

b-b_Т=30² (полигонометрия шін 45² рсат етілген).

айталау тсілінде нысаналау реті дістер тсіліндегідей, есеп саны 4n-2 кем сондытан, лшенетін брышты жоары длдікте лшенуіне жоары длдікті аспап керегі жо.

Горизонтальды жне крт клбеу емес азбаларда айталау тсілін, d_К >30° - дістер тсілін олдану тиімді.

2.1- кесте - Далалы журналда лшеу орытындысын жазу лгісі

Нктелер	ДС	ДО	лшенген гориз. брыш мні
Тру О	Нысана А В	⁰¢ ² 00 02 00 124 15 30	⁰¢ ² ______ 25 20 00	⁰¢ ² 124 13 00 124 13 00

Тексеру брышы b_Т124 13 30

Айналма дістер тсілі(2.16-сурет) бір нктеде бірнеше брыш лшеу керек кезде олданылады. Мысалы, азбалар иылысан жерде. лшеу екі вертикальды дгелек жадайында басында саат тілімен баыттас содан кейін, саат тіліне арама-арсы алдыы тадалан баытта теодолит лимбі бекітілген жадайда есеп ала лшенеді, мысалы, ДC: а₁, в₁, с₁, к₁,а₁^/ жне ДО: а₂, к₂, с₂, в₂, а¢₂. Тексеру а₁- а¢₁£ t. Алынан есептерден орта мн шыарылады: а_орт, в_орт, с_орт, к_орт. Горизонтальды b, g, l, n жне т.б. брыштар сйкес келетін баыттаы есеп айырмасынан шыады. Мысалы: b = в_орт- а_орт, l = к_орт- в_орт жне т.с.с..

Дрбісі центрде емес теодолитпен горизонтальды брышты тіклама азбаларда лшейді. Бл теодолитті орталытандыру дісі центрлі теодолиттікі секілді ал, брышты тек дістер тсілімен лшейді.

Теодолитті вертикальды дгелегіні екі жадайында брышты лшеу (2.17-сурет):

жне , осыдан

b=g-d+b_О(ДО) жне b=d-g+b_С(ДС), (ДО) тедігі мен (ДС) осаннан, мына тедікті аламыз .

Брышты вертикальды дгелекті тек екі жадайында лшеу керек, себебі бір жадайында лшенген брыштар кенет айырмашылыы бар жатар зындыында а жне в мндері р трлі болады.

Центрлі дрбімен жантайма брышты лшеу. Теодолитті верти-кальды брышыны са-ныны белгіленуіне бай-ланысты 0⁰-180⁰ баыты тіктеуішті сызыпен сй-кес келгенде зениттік брышты ал, 0⁰-180⁰баыты горизонтальды боланда, (d_К) сызыты жантайма брышын лшеуге болады (2.18-сурет).

Одаты аспаптарда саныны белгіленуі екінші лгі бойынша, сондытан практикада атайтындай вертикальды брышты немесе сызыты жантайма брышын екінші лгі бойынша лшейді. Жантайма брышты горизонтальды брышты лшегенде, лшеп кетеді. лшеу тура жне кері баытта орындалады. Онда:

d_тура-d_кеðі£1,5t,

мндаы, t- вертикальды дгелекті есептеу длдігі.

Брыш d_Ккерек болады:

- сызыты горизонтальды салындысын d нктелер координаталар есептегенде жне жер беті мен тау-кен жмысы планын ранда анытау шiн;

- жекелей нктелер арасындаы h сімшені анытау шін. Брыш d_К вертикальды дгелек есебімен есептеледі.

Вертикальды дгелекті сандары азимутты жйемен саат тіліне баыттас белгіленген, яни ТГ-5, ТТ-5, Т5 жне т.б. теодолиттер шін, d_К мына формулаларды бірімен есептеледі.

, (2.5)

мндаы . (2.6)

(2.5), (2.6) формулалары дл лшемді теодолитті вертикальды дгелегіне егер, есеп окуляра жаын дллшеммен алынса тура болады.

Саны саат тілі жрісіне арсы айнала белгіленген вертикальды дгелегі бар теодолиттер (Т5, Т30) шін, d_Кжантайма брыш мына формуламен есептеледі:

, (2.7)

мндаы . (2.8)

Вертикальды дгелек саны секторлы, яни нлден, екі жаа – саат тіліне арсы жне баыттас белгіленген, яни теодолиттер (2Т5, Т15, 2Т30 жне т.б.) d_Кбрышы бір формуламен есептеледі.

, (2.9)

мндаы . (2.10)

Вертикальды дгелегінде цилиндрлік тегермесі бар теодолиттерде d_Кбрышын лшер алдында тегерме дегейін ортасына шыару керек.

Практикада жмысты екі лгімен жргізуге болады (2.19-сурет):

а) аспапты биіктігі нысаналау биіктігіне те (i=n)

сонда жне h ; (2.11)

б) жалпы жадайда (i¹n),

сонда , (2.12)

мндаы, - нысаналау сулесіні сызы бойыны зындыы; -аспап биіктігі; - нысаналау биіктігі.

Дрбісі центрде емес теодолиттермен жантайма брышты лшеу центрлі дрбілі теодолиттердегідей. Ал, жекелей жадайларда эксцентриситет зіні ерекшеліктерін шыарады. Осы жадайда шыан орытындысына тзету енгізу керек. 2.20-суретке сйкес ,

Содан ,

мнда

Сондытан, брышты аиатты мні d_Нболады

, (2.13)

Мндаы, - лшенген араашы-ты; d¢_Н- дрбісі центрлі емес теодолитпен лшенген брыш; - дрбіні эксцен-триситеті.

зынды 10м аз боланда d_Нанытаанда, дрбіні центрде емес екендігіне тзету ескеріледi. Ал, >15м боланда тзету аз жне оны ескермеуге болады.

2.4 Араашытыты лшемтаспамен лшеу

Тау-кен азбаларындаы теодолитті-полигонды жрісте полигон жатарыны зындыын лшейді:

- РВ-20, РВ-30, РК-50, РГД типті болат лшемтаспамен, зындылшеуішпен ал, тсірiс жмыстарда - РЖ-2 немесе тоыма лшемтаспамен;

- оптикалы ашытылшеуішпен, зындылшемдік саптамамен ДН-04, ДНР-06, ДН-10 жне т.б.;

- жары ашытылшеуіштермен МСД-1м, 2СМ-2, ЕОК-2000, ДК-001 жне т.б.;

Практикада кбіне лшемтаспамен лшеу олдау тапан. РГД типті лшемтаспаны ттасына динамометр салынан. Ол траты кшпен лшемтаспаны созу арылы лшеу ммкіндігін туызады.

лшемтаспа беті- суы болатпен тегістелген. Бетті белгісі р трлі жасалан: барлы зындыы миллиметр-лерге, сантиметрлерге немесе бірінші дециметрі миллиметрлерге, алан блігі сантиметрлерге блініп, санды белгілер бтін метр мен дециметрмен жазылан. Болатты клемдік массасы- g= 7,85-7,83 г/см³, лшемтаспа 1 пог.м. салмаы орташасы q=0,03 кг/м те, болатты сызыты созылу коэффициенті a =0,0115 1пог.м.-не Юнг модулі Е= 2×10²...2,2×10²Па.

Даттанбайтын болат лшемтаспа-ны жалпы трі 2.21-суретте крсетілген.

лшемтаспаа ерекше ктім керек. лшемтаспаны шатыдан алып шыан-нан кейін, тазалап жне майлап отыру керек. йтпесе даттанып, тез блініп, атардан тез шыып алады. Сондытан даттанбайтын болаттан жасалан лшемтаспалар арты.

рбір лшемтаспа олданар алдында салыстырылуы керек. Яни, зындыы эталонмен салыстырылады. Салыстыру (салыстырма аспап) стационарлы, далалы немесе тасымалды компаратормен жасалады.

Стационарлы компаратор (2.22-сурет) абыра бойына салынан кесек зын ааш, оан мыс тілсеммен ттас метрі блікпен белгіленіп салынан. Компаратормен лшемтаспаны рбір метріне немесе бірден барлы зындыына тзетпесін табуа болады.

Далалы компараторлар (2.23-сурет) лшемтаспа салма-ымен орналасанда, лшемтас-паны Р= 10кг керіліп рылан жадайында барлы зындыын бірден салыстыруа ммкіндік береді. Практикада бл тсіл ке тарамаан. Тасымалды компара-торлар р трлі растырылып жасалан; олар аз орын алады. Ф.Ф.Павловты компараторы крсетiлген (2.24-сурет).

Велосипедті дгелегі (немесе блоктар) арылы лшем-таспа жіберіліп, шы ысышпен бекітілген. Жп дгелектер ара-сында стінде лшемтаспа жыл-жып, лшемтаспа зындыыны рбір метріні тзетпесін анытайтын тексеру метрі бар жмыс істейтін стол орналасан.

Практикада траты Р= 10кг керіліп тартылан тексеріс метр кмегімен рбір метрді тексеру тсілі кп тараан.

Тексеру метрі- ол металл кесек ортасында термометрі бар. штарында есеп алу шін, озалмалы лупалар орналасан. Алашы жне соы екі сантиметрлері, 0,2мм блінген.

лшемтаспаны салыстыру келесі ретте жргізіледі. Стол стіне лшемтаспа жанына тексеру метрі орналастырады (2.26-сурет). Тексеруін 101-сантиметрлі блігімен лшемтаспаны метрлі штрихын беттестіреді. 1-сантиметрлі блікті тзетуін анытайтын сйкес келетін метрді о жа соы. Егер, лшемтаспа штрихыны шеті тексеру метріні 1- сантиметрлі блігінде жобаланса онда, тзету табасы (+), ал егер 2- сантиметрлі блігінде жобаланса, онда таба (-). Крсетілген мысалда тзету (+) табалы.

Есептерді длдігін 0,2мм тексеру метрін жылжытып 2-3 рет алынады. Салыстырмаа сйкес келетін лшемтаспаны о жне сол жатары штрихтарынан есеп жасап, тура жне кері баытта жргізеді.

Салыстырылан лшемтаспаны жалпы зындыы мынаан те болады:

. (2.14)

Мндаы L - лшемтаспа зындыы;

- тексеру метр тегермесі;

n- тексеру метр жиналымы саны;

åD- орташа тзетпе (есептер) мніні соммасы.

1 мысал 10 метрлі лшемтаспаны салыстыру. Тексеру метр тегермесі (паспорттан алынады);

мм, t_лш=17⁰.

Тексеру метрі тегермесіне екі тзетуді енгізеді: эталон шін (бізді жадайда ол нлге те себебі, зынды 1000,00мм те): тексерме метрі температурасына 0,018 (17⁰-20⁰)

мм,

Тексеру метріні зіні зындыыны дл еместігінен лшемтаспаны 1м зындыына тзету енгізу, мынаан те: ₀= ₀- _лш=-0,054.

лшемтаспа салыстыруыны дрыстыын тексеру:

f_k=( _тура- _кері)/ _тура=1:15000.

Берілген мысалда атысты ателік 1:14300 те, яни рсат етілген мнге жуы.

2 мысал. Практикада лшемтаспаны салыстыру лгісін олдану келесі тсілмен жргізіледі. Сызыты зындыы лшенді - L=63м. Барлы зындыын салыстырандаы тзетуді табу керек. лшеу 10 метрлі лшемтаспамен жргізіледі.

лгіден табамыз: мм мм.

Шатыда «салмаымен» сызыты зындыын лшеу дістемесі. Шатылы жадайда маркшейдерлік нктелер тртіп бойынша тбесінде бекітіледі. Олардан тіктеуіштер тсірілген, сондытан тіктеуіштер арасын таспамен, лшемтаспамен, лшем сыммен «салмаымен» лшейді. азбаны табанымен ара ашытыты лшеу тиімсіз, себебі лшемтаспамен 1-2 рет лшегеннен кейін, лшемтаспа быланып, оны кейін олдануа жарамай алады.

Егер, лшенетін ара ашытытар те зын болса, онда екі негізгі нкте сызы бойымен аралы тіктеуіш іледі (2.27, а-сурет). Оны теодолитті кру дрбісіні нысаналау сулесі немесе кзбен ілуге болады.

лшеу интервалды лшенеді ₁, ₂, ₃.

Тіктеуіштер ауа аынынан тербеледі. лшер алдында тіктеуіштерді тынышталдырып, лшемтаспаны тіктеуішті жібіні жанына ойып, екі шынан есепті белгі бойынша бір мезетте алады. Бір сызыты зындыын 2-3 рет лшейді, жекелей лшеген мндер айырмашылыы 5мм-ден аспауы керек. Шыан мндерден орташа мні табылады.

зындытар тура жне кері баытта лшенеді. Кері баытты жрісте 1 жне 2 аралы тіктеуіштерді баса жердегі лшеулерді тексеру масатында ояды.

зындытарды лшегендегі атысты жіберу ателіктері:

а) полигонометрия - 1:3000, жоары длдікті полигонометрия (тйіспе)- 1:5000;

б) теодолитті жрістер- 1:1000;

в) брышлшегіш жрістер- 1:200.

Тау-кен азбаларында ауаны аыны атты боланда, аралы жіпті, тіктеуіштер орнына (2.27,б-сурет) шкір озалмалы сызыштар 1, керме телескопиялы арма 2 тратын атты тіктеуіштер олданылады.

2.5 Сызыты зындыын лшегенде шыатын ателер

Сызыты, брышты жне т.б. лшегенде кездейсо, жйелі немесе р трлі ерекше ателіктер кетпеуі ммкін емес. ателіктер бадарлаушыны жеке сапалылыына, шатыны жадайына, жмысты орындалу тртібіне жне лшейтін аспаптар тріне байланысты.

Рсат етілген ателіктерді лшенген мндер орытындысына тзету енгізу арылы жояды.

1. лшемтаспаны салыстыранда шыатын атені тзету

- (салыстыру) кестесінен аныталады немесе формула арылы да табуа болады.