ны ткізу трі-тренинг.
дістемелік сыныс: Апаратты крсетуді, абылдауды рылылары жне жйесін классификациясын бірнеше белгісі бар.
Апаратты крсету жйесі (АКЖ), пайдалану саласы бойынша тмендегідей блінеді:
- анытамалы (анытама апаратын беру);
- баылаушылы (параметрді лшеуді жне баылауды нтижелерін беру);
- диагностикалы (басару жйесіні жадайы туралы деректерді беру жне диагностика жасау);
- оытушылы (оыту жне жаттыу процестерімен амтамасыз ету);
- жобалаушы (жобалауды автоматтындыру).
Апарат беру сипаттамасы бойынша крсету рылымдары мен жйесі тмендегідей блінеді:
- бейнелеу сырты пішіні басару обьектісіне сас немесе оны рылым, графикалы бейне, технологиялы сызба трінде бейнелейтін элементтерден трады (бейнелеу АКЖ жалан сызба, технологиялы сызба, клемді макеттер, карталар т.б трінде іске асырылады);
- индикациялы, мнда апарат аналогті жне санды крсеткіштер, сигналды шамдар трінде беріледі;
- мтіндік, белгілік жне баылау операцияларымен басару обьектісіні жадайыны алгоритмін, математикалы формула, мтіндік баяндау, кестелер трінде беретін алгоритмдік.
Апаратты крсету рылымы іс-рекет принциптеріне байланысты тмендегідей блінеді:
- электромеханикалы жне электромагниттік;
- ыздыру шамдары;
- газды разрядты жне электролюминистцентті ралдар;
- сйы кристалды индикаторлар;
- жарыты лазерлі генераторлары;
- электронды-сулелі ттікшелер;
- индикатрлы ралдар мен элементтер.
Апаратты абылдау мен крсету ралдарын классификациялауды баса да бір атар белгілері бар.
екция №3.
Адам мен есептеуіш орта арасындаы арым-атынас интерфейсін инженерлік-психологиялы жобалауды масаты мен міндеттері
Адам операторды компьютерлік жйелердегі орны.
Есептеу техникасын басару жйелерінде, йымдастыру, басару мен конструкторлы ызметте, оу процестерінде жне ылыми зерттеулерде пайдалану, компьютермен жмыс істеуге адамзат ызметіні ртрлі салаларындаы мамандарды іске тартады. Пайдаланушыларды дайындыы мен біліктілігіні ртрлі болуы, ЭЕМ-ні дрежесін арттыруды, олармен жмыс істеуді жеілдетуді жне ЭЕМ-сын интеллектуализациялауды талап етеді. Интеллектуализациялауда адам мен есептеу жйесі арасында (ЕЖ) интерфейсті жасау ерекше орын алады. Ол з кезегінде дайындыы жо пайдаланушы мен компьютер арасындаы атынасты амтамасыз етуі тиіс.
«Адам-компьютер» интерфейсін йымдастыру кезінде негізгі екі есепті арастыру ажет:
- Апаратты енгізу мен крсетуді тиімді трлерін ратын енгізу шыаруды йымдастыру;
- Диалогты мндік мазмнын арттыратын жне ресми емес атынас процедураларын олдайтын бадарламалы амтаманы ру.
ЭЕМ-да шыарылан ке ауымды есептер, интерфейсті ру мселесі компьютерлік желіні ай облыста олданылуына байланысты болады. шыш пен бортты ЭЕМ арасындаы атынас оушы мен оытушы арасындаы атынастан згеше йымдастырылуы ажет екені тсінікті.
Соны салдарынан адам-машина жйесіні есептерін ру мен ондаы атынасты йымдастыру трлі дрежедегі пайдаланушыларды тану болып табылады. Осы есепті шешуі – пайдаланушы операторды ызметін рылымдауа жне кез келген адам-машиналы жйені жобалау кезінде міндетті трде арастырылуы тиіс психофизиологиялы сипаттамаларды есепке алуа ммкіндік береді. Бл апарат компьютерлік жйелерді ру кезінде пндік облысты жобалау алдындаы сараптауа негізделген. Бл сараптауды масаты мен адам мен ЭЕМ арасында ызметтерді блу жне аппаратты пен бадарламалы амтама талаптарын біркелкі ету. Осы кнде адам мен компьютерлік жйе атынасын йымдастыруда ке ауымды бадарламалы жне аппаратты рылымдар бар. арым-атынасты салтты трінен баса тілдік диалог пен арапайым тілдегі диалогтер жйесі растырылуда. Осыны ескере отырып, баса да негізгі мселелерді бірі- олданбалы бадарламаларда адам мен ЭЕМ арасындаы атынасты жобалау процестерін йымдастыру болып табылады. олданбалы интерфейсті ру сратарында инженерлік психология негізгі орын алады.
Инженерлік психология – адам мен техника арасындаы апаратты зара атынас процестеріні объективті задылытарын зерттейтін ылыми пн. Оларды «адам-машина» жйесін (АМЖ) жобалауда, руда жне іске асыруда пайдаланылады.
Инженерлік психологияны негізгі міндеттері:
- Адам – машина жйесінде адамны ызметін жне орнын сараптау;
- Операторды ызмет рылымын жне классификациясын зерттеу;
- Адам – машина жйесіні тиімділігіне психологиялы факторларды серін зерттеу;
- Адамны техникалы жйелермен апаратты зара атынасын оптимизациялау;
- Операторды ксіби дайындауды дістері мен принциптерін ру;
- Инженерлік-психологиялы жобалау теориясын ру жне оны адам машина жйесін ру барысында пайдалану;
Адам-операторды апаратты басару мен деудегі жалпы сызбасындаы ролі мен орнын арастырайы (2-сурет). Операторды ролі р трлі кздерден тскен апаратты абылдап жне оан баа беріп, соынан шешім абылдап, оны орындалуына командаларды алыптастыру жне оан баа беріп, соынан шешім абылдап, оны орындалуына командаларды алыптастыру жне іске асыру болып табылады. Операторды жмысына баыланатын процесті жадайы туралы апараттан баса, жоары дегейдегі операторлар автоматты басару жйелерімен бірге, басару серлерін іске асыру кезінде басару процесіне араласа алады.
Операторлар айтылан функциялардан баса басару жйесіні жадайын да басара алады. Адамны техникалы рылылармен зара атынасы кезінде, оператор абылданып жне сарапталан апаратты негізінде басару бойынша ажетті шешім абылдайды. Шешім абылдау процедурасы апаратты абылдау мен деуді барлы дегейлерінде орталы болып табылады. Шешім абылдананнан кейін адам-оператордан басарушы сер келіп тседі, з кезегінде ол трлендіру жолдарымен басару жйесіне келіп тседі. Апаратты басару мен деуді жалпы сызбасы тмендегі суретте крсетілген (2-сурет).
Жоары Жоары Жоары
дегейден дегейден дегейден
| адам – оператор |
 | ||||||
 | ||||||
 | ||||||
 | ||||||
 |
Баылау сратары:
1. «Адам-оператор» интерфейсін йымдастыру барысында андай негізгі сратар арастырылады?
2. Инженерлік психология нені зерттейді?
3. «Адам-оператор» интерфейсін йымдастыру барысында инженерлік - психология андай негізгі сратарды шешеді?
4. «Адам-операторды» апаратты басару мен мен деудегі жалпы сызбасындаы ролі мен орны андай?
5. Апаратты басару мен деуді жалпы сызбасына тсініктеме берііз.
Лекция №4. Шынайы уаытты АБЖ-сы. Шынайы уаытты АБЖ- классификациясы.
АБЖ-да адамны ролін баалауа рсат беретін келесі классификациялы белгі жйені реактивтілігі болып табылады. Жйені реактивтілігі басару жйесіні басарылатын процесі немесе объектіні жадайыны згеруіне жылдамдыты (уаытты) серімен аныталады.
Функцияны адаммен орындалуы уаытты атты лимит шарты шін келесі ереже дрыс. андайда бір іс-рекетті орындау шін адама нерлым аз уаыт берілсе, сорлым оны функциялары кбірек регламенттелінген болу керек. Осыан байланысты шынайы уаытты АБЖ-сын 3 топа блуге болады:
1-топ. Шынайы уаытты АБЖ-сы адамны атты регламенттелінген іс-рекетімен сйкес келеді. Бл АБЖ-ны автоматтандыруды 1-2 дрежелеріне сйкес келеді. Мнда шешім абылдау уаыты барынша шектеулі (сек. бірлігіне дейін), басару есебін толы рылымданан, адам басаруды бір контурына осылан (жалыз сол шін). Мндай жйелерде адам оператор ролін атарады деп жиі айтады.
2-топ. Шынайы уаытты АБЖ-сы регламенттелінген іс-рекетімен сйкес келеді. Бл АБЖ-ны автоматтандыруды 3-дрежесіне сйкес келеді. Басарушы шешімді абылдауа уаыт салыстырмалы трде шектеулі, басару есептері рылымданан. Басару процесінде адам басарылмалы шешім абылдау шін осымша апарата жгіне алады.
3-топ. Шынайы уаытты АБЖ-сы басарылмалы персоналды жай рылымдалан жай іс-рекетімен сйкес келеді. Бл топ шін автоматтандыруды 4-дегейі сай келеді. Басару есептері жиірек формаланан. Адамны іс-рекеті жай регламенттелінген (детте ызметтік рылым дегейінде).
Адам-операторды АБЖ рамына осу, оан объект туралы апараты, аппаратты-бадарламасын кешенмен делген шешімдерді альтернативті нсалары жайлы мліметтерден, одан абылданатын шешімдерді басару жйесіне кірістіру ралдарымен амтамасыз етуді талап етеді. Бл талаптарды орындау шін автоматтандырылан жмыс орнын руа болады.
Егер операторды арнайы жмыс орны (жмыс ортасы) рылатын болса, операторды жмыс орны рі арай бейнелеу жйесі жне апаратты деу деп аталатын кптеген жадайларда арнайы аппараты - бадарламалы ралдармен ызмет етеді.
Жмыс орындарыны классификациясын келтірейік (бейнелеу жйесі жне апаратты деу):
1. Топологиялы белгісі бойынша, жмыс орындарыны бейнелеу жйесі жеке жымды олдану, территориялы таратылан болып бліне алады.
2. Баыну белгісі бойынша (шешімді “бекіту”) 0-1 дегейлі, кпдегейлі иерархиялы (тменгі дегейді шешімі міндетті трде жоарысымен бекітеді), кооперативті (шешімді бірлесіп бекіту).
3. Мобилділік дрежесі бойынша, жмыс орны стационарлы, айта орланатын, комбинациялы (аралас), жылжымалы (бортты).
4. Сйкестік дрежесі бойынша, адам-операторды мінездік ерекшеліктеріне сйкес (арнайы адам шін жобаланан жне рылан), аз сериялы (арнайы тадалынатын адам тобына рылан) жне ірі сериялы АЖО маманды талаптарына жауап беретін кез келген адам шін рылан.