Przydawka porównawcza i pokrewne

Przydawka przyimkowa

Przydawk tego typu stanowi wyraenie zoone z przyimka i rzeczownika w odpowiednim przypadku. Cao stoi po wyrazie okrelanym i oczywicie jest nieodmienna (czyli pozostaje w zwizku rzdu z wyrazem okrelanym; w nowszych pracach mówi si tu o zwizku przynalenoci). Zwykle przydawka taka ma charakter przydawki jakociowej, istniej jednak przypadki, gdy przydawka przyimkowa peni rol przydawki wyodrbniajcej, np. maszyna do szycia. Oto lista tego typu przydawek:

1) bez + D oznacza brak czci skadowej, elementu itp.: herbata bez cukru, koszula bez rkawów, niebo bez chmurki, paszcz bez paska, stó bez nóg, minister bez teki, czowiek bez rki, jedziec bez gowy;

2) od + D oznacza:

· nadawc (najczciej osob): list ode mnie, wiadomo od kolegi, recepta od lekarza, prezent od taty, mleko od krowy; porównaj mleko krowy, ziarno zbó (przynaleno), mka z jczmienia lub czciej mka jczmienna (materia),

· cao, której cz (czsto luno zwizan z reszt lub tworzc z ni funkcjonalny zestaw) stanowi wyraz okrelany: gówka od szpilki, guzik od paszcza, korek od butelki, zakrtka od soika, podkadka od myszy; obocznie mog istnie przydawki dopeniaczowe: zakrtka soika,

· przeznaczenie w jakim celu (zwaszcza w jzyku potocznym): kluczyki od samochodu, klucz od skrzynki, klucz od garau, pilot od telewizora; tego typu przypadki czciowo pasuj równie do punktu poprzedniego; obocznie mog istnie przydawki z przyimkiem do: klucz do skrzynki,

· przeznaczenie przeciwko czemu (zwaszcza w jzyku potocznym): tabletki od bólu gowy, parasol od soca, syrop od kaszlu; obocznie mog istnie przydawki z przyimkami przeciw: syrop przeciw kaszlowi, lub na: syrop na kaszel;

3) dla + D rzeczownika ywotnego oznacza istot, która ma odnie korzy z przedmiotu okrelanego; okrelenie takie czasem mona uzna za dopenienie: film dla dorosych, bajka dla dzieci, przedzia dla palcych, schronisko dla starców, zakad dla obkanych, buda dla psa, siano dla krowy, basen dla delfinów;

4) do + D oznacza okrelenia, które czsto mona uzna za dopenienie z uwagi na odnoszce si do nich pytanie:

· adresata: list do ojca, telefon do przyjaciela, telegram do Barbary,

· kierunek: droga do miasta, podró do córki,

· stae przeznaczenie (z rzeczownikiem odczasownikowym): okulary do czytania, gabinet do pracy, woda do mycia, awa do spania, mikroskop do operacji, pastylki do ssania,

· obiekt domylnego dziaania, dla którego przeznaczony jest wyraz okrelany, lub przedmiot kojarzcy si z jak czynnoci: pasta do zbów, rcznik do rk, klucz do windy, zeszyt do nut, abki do firanek, cierka do podogi, ilustracje do ksiki, materiay do pracy naukowej, ksika do poduszki; w wyraeniach tego typu zwykle nastpuje elipsa rzeczownika odsownego, którego mona si domyli z postaci wyrazu okrelanego pasta do butów = pasta do konserwacji butów, ilustracje do ksiki = ilustracje do ozdobienia ksiki; elipsy nie ma przy wyraeniach przenonych: ksika do poduszki = ksika do czytania przed zaniciem (spanie kojarzy si z poduszk),

· specjalnym rodzajem s okrelenia pocztku i koca w rodzaju okres od maja do lipca (przydawka, nie okolicznik, bo jaki / który okres?);

5) u + D oznacza cao, której wyodrbnion cz stanowi stanowi wyraz okrelany: wstka u kapelusza, ostrogi u obcasów, rkaw u koszuli, koo u wozu;

6) z + D oznacza:

· materia, z którego skada si lub z którego sporzdzono okrelany przedmiot: zbroja z kóek, miednica z miedzi, garnek z elaza, pajacyk z drewna, budynek z cegie, dach ze somy, cukiernica ze srebra, teczka ze skóry, figurka ze zota, zbroja z nefrytu, wino ze liwek, sok z jabek, placek z mki kukurydzianej; wyraenia tego typu stanowi skrót z elips imiesowu zrobiony: podoga z gliny = podoga zrobiona z gliny; zwykle t sam lub podobn tre mona wyrazi przydawk przymiotn: suknia z jedwabiu = jedwabna suknia, garnek z blachy = blaszany garnek, samolot z papieru = papierowy samolot, dom ze szka = szklany dom,

· miejsce pochodzenia: Jan z Kolna, chopak z miasta, kto ze szkoy, kamie z Ksiyca, samolot z Parya, wiatr ze wschodu, warzywa z dziaki, jabka z drzewa, list z Gdaska,

· przyczyna lub stan pierwotny: yd z pochodzenia, biolog z wyksztacenia, nauczyciel z zawodu,

· zwizek znaczeniowy ‘dotyczcy czego, odnoszcy si do czego’: ocena z matematyki, wspomnienia z czasów wojny;

7) z okazji + D: podarunek z okazji urodzin;

8) ku + celownik oznacza kierunek: szosa ku skaom, droga ku zagadzie, cieka ku drzewom;

9) przeciw + celownik oznacza przeznaczenie przeciwko czemu: pyn przeciw komarom;

10) na + biernik oznacza przeznaczenie:

· dla jakiego innego obiektu: chustka na gow, krople na serce, póka na ksiki, kubek na herbat, kosz na mieci, kupon na ywno,

· dla wykonania czynnoci: siatka na zakupy,

· przeciw jakiemu stanowi: tabletki na ból garda,

· do wykonania w okrelonym czasie: modlitwa na wieczór (= przeznaczona do odmówienia wieczorem), tabletki na noc,

· na okrelon okazj: podarunek na imieniny,

· rzadko okrelenie takie oznacza moe kierunek: droga na wie, szosa na Racawice;

11) pod + biernik oznacza przeznaczenie jako podstaw dla jakiego innego obiektu: stolik pod telewizor, nawóz pod ziemniaki, dywanik pod nogi;

12) w + biernik oznacza:

· powtarzajcy si element wzoru (dese), np. tkaniny: sukienka w groszki, koc w krat, koszula w paski, spodnie w prki, zeszyt w linie;

· rodzaj gry: zabawa w gospodarstwo, gra w klasy, zabawa w chowanego, gra w szachy;

13) za + biernik oznacza cen: romanse za grosz, fotel za tysic;

14) nad + narzdnik wyraa pooenie przedmiotu: dymy nad miastem;

15) pod + narzdnik wyraa pooenie przedmiotu: bitwa pod Wiedniem, przejcie pod ulic;

16) przed + narzdnik wyraaj pooenie przedmiotu: trawnik przed domem;

17) z + narzdnik oznacza:

· zawarto: sklep z rybami, pojemnik z nabojami, koszyk z jedzeniem,

· charakterystyczny element lub charakterystyczn cech przedmiotu okrelanego: kubek z uchwytem, mczyzna z brod, krzeso z oparciem, film z dreszczykiem, pokój z widokiem na morze, dom z gankiem, sukienka z falbanami,

· dodatek do przedmiotu okrelanego: kobieta z torebk, komputer ze skanerem, herbata z cytryn, kawa z mlekiem, rosó z makaronem, makaron z serem, pierogi z kapust, chleb z masem, pokój z azienk;

18) za + narzdnik wyraaj pooenie przedmiotu: dolina za górami;

19) na + miejscownik okrela:

· baz, podwalin, surowiec jako cech okrelanego przedmiotu: piernik na piwie, ciasto na drodach, dom na palach, fotel na biegunach.

· pooenie przedmiotu: niadanie na powietrzu, chata na polanie, dom na rogu, pokój na poddaszu.

20) o + miejscownik wyraa:

· temat rozmowy, snu, dziea itd.: sen o raju, rozmowa o mioci, opowiadanie o wakacjach, wiersz o lecie, wiedza o przeszoci,

· cech charakteryzujc przedmiot, koniecznie z dodatkowymi okreleniami: dziewczyna o perowych oczach, czowiek o siwych wosach, modzieniec o kocich ruchach, artysta o wiatowej sawie, drzewo o rozoystej koronie, pokój o trzech oknach, samochody o wadze od piciuset do tysica kilogramów;

21) przy + miejscownik wyraa:

· cechy charakteryzujce przedmiot: pokój przy rodzinie.

· pooenie przedmiotu: pokój przy kocu korytarza, przystanek przy lesie.

22) w + miejscownik okrela:

· posta przedmiotu (czsto z dodatkowymi okreleniami): cukier w kostkach, penicylina w kroplówce, mleko w proszku, czekolada w pynie, paszcz w kolorze niebieskim, woda w postaci lodu, piernik w ksztacie serca, kraty w formie dzid, pienidze w formie poyczki,

· cech charakteryzujc przedmiot: pani w futrze, dziewczyna w dugim paszczu, mczyzna w kapeluszu, dwa auta w cenie jednego,

· zakres: obroca w sprawach karnych,

· pooenie przedmiotu: chata w górach, dom w ogrodzie.

 

Przydawka porównawcza i pokrewne

Przydawki porównawcze uznaje si niekiedy za przydawki rzeczowne. Rozwizanie to jest jednak o tyle nietrafne, e okrelenia te zawieraj wyrazy pomocnicze, z których przynajmniej niektóre mona uzna za przyimki.

Pierwszy typ, waciwa przydawka porównawcza (traktowana te jako typ przydawki osobliwej), utworzony jest przez wyraenie z jak, niby. Przypomina okolicznik porównawczy, lecz okrela rzeczownik, np. Masz usta jak malina i oczy jak wgielki. Zgrzytna zbami niby stal po szkle.

Drugi typ przydawki porównawczej jest jednoczenie okreleniem podmiotu i orzeczenia i jest znacznie bliszy okolicznikowi, np. Pracownik jak automat wykonywa cile okrelony zestaw czynnoci. Reyser spektaklu niby Zeus gromowadny miota si wokó sceny.

Przydawka essywna utworzona jest z pomoc przyimka jako czcego si z mianownikiem, np.:

Kowalski jako polityk nie odniós szczególnych sukcesów.

Nakazuj ci to jako twój zwierzchnik (okrelenie domylnego ja).

Mówi ci to jako przyjaciel, nie jako zwierzchnik.

Wierzchowski zosta wysany do Mongolii jako ambasador.

Niewielki kamie lea na kocu jako dowód rzeczowy.

Przydawki tego typu s waciwie okreleniami predykatywnymi i okrelaj jednoczenie podmiot (ja jako kto ci to mówi?) i orzeczenie (zbliajc si do dopenie orzekajcych: mówi jako kto? – jako twój przyjaciel). W ten sposób staj si bliskie przydawkom dopowiadajcym i by moe naleaoby je traktowa jako rodzaj równowaników podrzdnych zda przydawkowych.

Szczególny rodzaj przydawki essywnej wystpuje w wyraeniu jako taki, np.:

Dyrektor jako taki mnie nie interesuj, chc tylko zna jego stanowisko.

By to bd programu, i jako taki zostanie niedugo poprawiony.

Istniej te podobnego rodzaju okrelenia z wyrazem jako (penicym tu rol spójnika), pozostajce w zwizku zgody z wyrazem nadrzdnym:

Posuono si kamieniem jako dowodem rzeczowym w sprawie.

Zasigano jego opinii jako wybitnego specjalisty.

Opowiada o swojej pracy jako o wielkiej fascynacji.

Katolicy nie czcz krzya jako narzdzia zbrodni.

Osdzono go jako zbrodniarza.

Uywa sucego jako ywego stoeczka przy wsiadaniu na konia.

Przydawka wyjaniajca zawiera spójnik mianowicie, np. Biegle posugiwa si jednym z jzyków chiskich, mianowicie kantoskim. Podarowa jej drogi prezent, mianowicie piercionek z brylantem.