ауіпті жне зиянды факторларды адам организміне сері.

бек ауіпсіздігі жне орау саласындаы нормативтік ыты актілерге ойылатын негізгі талаптар. Ебек ауіпсіздігі жне орау бойынша нсаулытарды жмыс берушіні зірлеу жне бекіту ережелері.

Е жне Т саласындаы нормативтік ыты актілер келесі талаптара жауап беруі тиіс:

1) ндірістік ызмет нтижелеріне атысты ызметкерлерді міріне жне денсаулыына басымдыты белгілеу; 2) ызметкерлерді ебек ауіпсіздігі жне орау талаптарына сйкес келетін ебек жадайларына ытарын амтамасыз ету; 3) ызметкерлерді ебек ызметі барысында мірі мен денсаулыын сатауа баытталан ережелері, процедуралары мен сынбаамдары болуы тиіс; 4) ебек ауіпсіздігі жне орау саласындаы бірттас талаптарды белгілеуге; 5) азастан Республикасыны ебек занамаларына сйкес Е жне Т саласында ызметкерлерді, лауазымды тлаларды жне йым басшыларыны арасында ытар мен міндеттерді ажыратуа; 6) ебек жніндегі мемлекеттік кілетті орган, ызметкерлерді жне жмыс берушілерді кілдері арасында Е жне Т саласындаы рекеттерді йлесімділігін амтамасыз етуге; 7) Е жне Т саласындаы занамалара жне баса да жоары тран нормативтік ыты актілерге, оны ішінде азастан Республикасы мойындаан халыаралы келісім-шарттара сйкес болуа.

Е жне Т саласындаы нормативтік ыты актілерді зірлеу здеріні зіреттіліктеріне арай сйкес кілетті мемлекеттік йымдар жргізеді. Е жне Т саласындаы нормативтік ыты актілер азастан Республикасы ділет министрлігінде мемлекетік тіркеуден туі тиіс жне ресми жарияланан кннен бастап рекетке енгізіледі.

Е жне Т бойынша нсаулытарды зірлеуді жмыс беруші блімшедегі, цехтаы, ызметтегі, зертханадаы жне ттастай аландаы йымдаы рбір маманды шін, сондай-а жекелеген жмыс трлеріне жне жмыс орындары шін жзеге асырады. Нсаулытарды зірлеуді жмыс берушіні (йымны) тінімі бойынша келісім-шартты негізде ебек ауіпсіздігі жне орау саласындаы ылыми мекемені мамандары жзеге асыруы ммкін. Нсаулытар жабдытарды дайындаушы-зауыттарды пайдалану жне жндеу жаттарында, жне де жмыс берушіні технологиялы жаттамаларында мазмндалан ауіпсіздік талаптарын жне ндіріс жадайларын ескере отырып, азастан Республиаксыны ебек ауіпсіздігі жне орау жніндегі нормативтік ыты актілері негізінде зірленеді. Нсаулытарда келесі тарматар крсетілуі тиіс: 1) нсаулыты атауы, мнда андай маманды шін жне жмыстарды андай трі шін арналандыы крсетілген; 2) технологиялы процесті ысаша сипаттамасы.

Нсаулыты талаптары технологиялы процесті ретіне сйкес жне осы жмыстар орындалатын жадайларды ескеріп мазмндалады:

1) ебек ауіпсіздігіні жне орауды жалпы талаптары; 2) жмысты бастау алдында ебек ауіпсіздігіні жне орауды талаптары; 3) жмыс істеу кезіндегі ебек ауіпсіздігіні жне орауды талаптары; 4) апатты жадайлардаы ебек ауіпсіздігіні жне орауды талаптары; 5) жмыс аяталаннан кейінгі ебек ауіпсіздігіні жне орауды талаптары.

Нсаулытарды жмыс беруші ебек ауіпсіздігі жне орау ызметімен немее жауапты тламен жне баса да мдделі рылымдармен, лауазымды тлалармен жне ызметкерлерді кілдерімен келіскеннен кейін бекітеді.

Жоары ауіптілікке байланысан ксіптер немесе жмыс трлері бойынша нсаулытарды айта арастыру, ш жылда бір реттен сирек емес ткізілуі тиіс. Нсаулытарды айта мерзімінен брын арастыру жаа технологияларды немесе техникаларды енгізу кезінде, ндірістегі айылы оиаларды, апаттарды, ирауды тергеу нтижелері бойынша азастан Республикасыны занамалы актілеріні, стандарттарыны згеруіне байланысты.

5 дріс.

Электр тоымен жмыс барысындаы ебекті орау

Электр тоыны адам азасына сері. Электр тоынан заымдану трлері. Кернеу мен тоты шекті рсат етілетін дегейлері.

Электр ондырылары, ралдары мен агрегаттар нерксіп мен трмысты барлы салаларында кеінен олданыс тауып отыр. Электр ол аспаптары ке ауымда олданылады. Барлы жмыс істеушілер андай да бір дрежеде электр энергиясымен байланысты. Электр тоын дрыс олданбаан немесе белгіленген талаптарын сатамаан кезде электр тоы аса ауіпті болады. Статистикалы мліметтерге сйкес электр тоынан заымдануды лімге келген жадайларыны 75-80% 1000 В дейін кернеумен электр ондырыларында болады, бірінші кезекте 220 дан 380 В дейін кернеумен ондырыларда. Электр ондырыларын пайдалану кезінде ауіпсіз ебек шартын амтамасыз ету шін электр тоыны азам азасына алай сер ететіндігін, тотан заымданудан орануды андай шаралары олданылатындыын, электр тоынан заымданан адама алай дрыс кмек крсету керектігін жне т.б. білу ажет.

Зарядталан блшектерді реттелген озалысы электр тоы деп аталады. Металлдарда зарядтарды тасымалдаушылар электрондар – элементарлы зарядпен теріс зарядталан блшектер болып табылады. То кші i деп аз уаыт аралыында dt: ткізгішті клдене имасы арылы тетін электр dq саны аталады.

Электр тоы айнымалы болуы ммкін, бл жадайда оны кші немесе баыты (немесе екеуі де) уаытта згереді, немесе траты болады, егер оны сипаттамалары згермейтін болса. СИ жйесінде то кшіні бірлігі ретінде ампер (А) абылданан.

Электр тоыны адам азасына сері згеше жне жан-жаты сипата ие. Адам азасы арылы ткен кезде электр тоы азаны трлі жйелеріне термиялы, электролиттік жне биологиялы сер береді. Бл жадайда адамны мірі шін маызды органдарды ызметі бзылуы ммкін: ми, жрек, кпе. Электр жарааттары жалпы (электрді соуы) жне жергілікті деп блінеді. Жергілікті электр жарааттары – бл аны крінетін денені заымданулары: электр кйіктері, электр табалары, теріні металлдануы жне механикалы заымданулар. Электр кйіктері тоты адам денесі арылы туінен немесе оан электр доасыны сер етуінен болады. Электр доасынан болатын кйіктер нерлым ауіпті жне ауыр салдарлара келіп соады (теріні заымданан блігіні жансыздануы жне тіндерді кйіп кетуі), себебі электр доасыны температурасы бірнеше мы градуса жетеді. Шамамен барлы электр жарааттарыны 2/3 кйік болады. Электр тоы ткен жерлерде теріде электр табалары пайда болады, олар аны крінетін, диаметрлері 1-5 мм болатын ср немесе солын сары тсті датар. Бл датар емделеді жне уаыт те заымданан тері алыпты тріне айта келеді. Электр табалары шамамен электр жараатын алан рбір бесінші адамда кездеседі.

Теріні металлдануы оны стігі абаттарына электр доасыны серінен буланан немесе балыан майда металл блшектеріні енуі салдарынан туындайды. Заымдануды мндай трі тоты электролиттік серіні нтижесінде де болуы ммкін. детте уаыт те заымданан тері тседі, заымданан жері алыпты трге келеді, ауру сезімдері жоалады. Теріні металлдануы шамамен рбір оныншы зардап шегушілерде кездеседі.

Механикалы заымданулар (теріні жне трлі тіндерді жыртылуы, шыып кетулер жне т.б.) адам денесі арылы ткен тоты серінен блшы еттерді атты еріксіз стамалы тартылуларыны салдарынан болады.

6 дріс

Электр тоымен жмыс барысындаы ебекті орау (жаласы)

Электр тоынан заымданудан орау шаралары мен ралдары. оранысты жерлендіру жне нлдеу.

Электр тоыны салдарынан болан жазатайым оиаларды себептері ртрлі жне сансыз кп, біра оларды ішінде 1000 В дейінгі кернеумен электр ондырыларында жмыс істеу кезіндегі негізгілері ретінде келесілерді атап туге болады:

кернеулі то тетін бліктерге кездейсо жанасу; ошаулауды заымдануы немесе баса да аауларды салдарынан кездейсо кернеулі болан электр ондырыларыны то тпейтін бліктеріне жанасу; сндірілген электр ондырысында жндеу жмыстарын жргізу кезінде оны ателесіп осу салдарынан кернеуді серіне шырау; сымны жерге тйыталуы жне жер бетінде немесе адам тран негізде адамды кернеуді пайда болуы.

Электр ондырылармен жмыс барысындаы ауіпсіздік олданыстаы нормативтік жаттармен регламенттелген трлі техникалы жне йымдастыру шараларын олданумен амтамасыз етіледі. Тоты заымдауынан орайтын техикалы ралдар кернеулі желі элементтеріне адамдарды жанасуын ескертетін жне жанасу болан жадайда ауіпсіздікті амтамасыз ететін ралдара блінеді.

Электр оранысыны негізгі тсілдері мен ралдары – бл то тетін бліктерді ошаулау жне оны здіксіз баылау; оршау рылыларын орнату; ескерту дабылы жне баттау; ауіпсіздік белгілері мен ескерту плакаттарын пайдалану; аз кернеуді пайдалану; желілерді электрлік блінуі; оранысты жерлендіру; потенциалын теестіру; нлдеу; оранысты ажырату; жеке электр оранысы.

То тетін бліктерді ошаулау – электр ауіпсіздігіні негізгі шараларыны бірі. Нормативтік жаттара сйкес электр ондырыларыны то тетін бліктерін ошаулауды кедергісі жерге атысты 0,5-10 МОм кем болмауы тиіс. Жмыс, екі еселік жне кшейтілген жмыс ошаулауларына блінеді. Жмыс ошаулауы деп электр ондырысыны алыпты жмысын жне ызметкерлер рамын электр тоыны заымдауынан орауды амтамасыз ететін ошаулау аталады. Екі еселік ошаулау жмыс жне осымша ошаулаудан трады, бл жоары электр ауіпсіздігін амтамасыз етеді (электр ол аспабы, трмысты электр приборлар жне т.б.). Екі еселік ошаулау 5 МOм кем емес болуы тиіс, бл алыпты жмыс кедергісінен 10 есе арты болады. Кшейтілген жмыс ошаулауы – бл кедергісі 5МОм кем болмайтын сенімді орындалан жмыс ошаулауы.

Негізгі жне осымша ошаулаушы ралдар бар. Негізгі ралдар жмыс кернеуіне ттеп береді (1000 В дейін – бл ошаулаушы штангалар жне то лшейтін тістеуіктер, диэлектрлік олаптар, саптары ошауланан ралдар, кернеу крсеткіштері). осымша электр ораныс ралдары адамды ошаулауды кшейтеді – бл диэлектрлік галоштар, диэлектрлік резеке тсеніштер.

Электр жабдыыны корпусында тоты тйыталуы кезінде онда адамдарды заымдау немесе ртті шыуы шін жеткілікті кернеу пайда болады. Бл жадайда адамдарды орау амтамасыз етіледі: оранысты жерлендірумен, нлдеумен жне оранысты ажыратумен. оранысты жерлендіру – бл электр техникалы жне технологиялы жабдытарды кернеулі болуы ммкін металл то ткізбейтін бліктерін жермен немесе оны баламасымен дейілеп осу. Жерлендіргіштер табии жне жасанды болуы ммкін. Жерлендіргіштерді кедергісі 1000 В дейінгі кернеулерде 4 Ом арты болуы тиіс. Нлдеу - электр жабдытарыны корпустарын бірнеше рет жерлендірілген нлдік сымдармен дейілеп осу. Нлдеуге ойылатын негізгі ауіпсіздік талабы – ол оранысты сенімді болуы мен жылдам рекет етуін амтамасыз етуі тиіс. оранысты таы бір трі – оранысты ажырату. Ол жерлендіруге осымша немесе орнына сынылады.

7 дріс

Электр тоымен жмыс барысындаы ебекті орау (жаласы)

Атмосфералы тотан орау. Электр тоынан заымдануды ауіптілік дрежесі бойынша ндіріс жайларыны жіктелімі.

Электр ауіпсіздігіні маызды мселесі найзаайдан орау болып табылады. Найзаай кезінде 150.000.000 В дейін кернеуге жне 200.000 А дейін то кшіне ие атмосфералы электр разрядтары адамдар мен жануарларды заымдап ана оймай, жер бетіндегі нысандарды жарылысына, ртенуіне жне бзылуына келіп соады. Найзаай – бл орасан зор ауа аралытары арылы электр тоыны туіні ерекше трі, оны шыу кзі найзаай блтымен жиналан атомсфералы заряд болып табылады. Трлі найзаайлы разрядтарды трлі серлерімен байланысты адамдарды ауіпсіздігін, имараттар мен салуларды саталуын амтамасыз ету масатында найзаайдан ораныс жасалады.

Нормаа сай жарылыс жне рт ауіптілігіне, сыйымдылыына, ота тзімділігіне жне оралатын нысандарды масатына байланысты, сондай-а нысанны орналасан географиялы ауданындаы орташа жылды найзаайды тсуін ескере отырып, найзаайдан орау рылысыны ш санаты ажыратыла-ды. Найзаай тоыны серіні ш трі ажыратылады: тікелей соы, найзаай зарядыны айталап сер етуі жне имараттара жоары потенциалдарды (кернеулерді) туі.

Найзаайды тура соысы нерлым ауіпті, бл кезде нысандар механикалы немесе термиялы ирауы ммкін. Найзаай зарядыны айталап сер етуі имарат ішіндегі тйыталмаан металл контурлара потенциалын длдеуден трады, бл шын тудырады, металл рылмаларды ыздырады, тіпті рт немесе жарылыс та болуы ммкін. Сонымен атар оралатын имарата сырты металл рылыстар мен коммуникациялар бойынша жоары электр потенциалдары енуі ммкін.

Найзаайды соуынан орау шін найзаайды баыттаушылар (жай тартарлар) жасалады, олар найзаайды здеріне тартады жне оны тоын жерге тартады. Жай тартарларды екі трі бар: зектік жне торосты. Олар оралатын имараттан немесе рылыстан блек тру, ошауланан жне ошауланбаан болуы ммкін. Бл жадайда найзаайды нерлым жоары тран жне жасы жерлендірілген металл рылмалара тиетінін ескеру керек. Жай тартарды орау аймаы – жай тартара жанасып жатан кеістікті 99% cенімділік дрежесімен найзаайды тура соыларынан рылыстарды орауды амтамасыз ететін блігі.

Электр тоынан заымдану аупі елеулі дрежеде оршаан орта мен жадайа байланысты болады. Ылал, ысты, улы булар мен газдар, то ткізетін шадар электр рылыларыны ошаулауын бзады, осылайша оны кедергісін елеулі тмендетеді. Кернеуді электр жабдытарыны то ткізбейтін бліктеріне ту аупі туады. Сонымен атар мндай жадайларда адам денесіні электр кедергісі тмендейді, бл электр тоынан заымдану аупін арттырады. ауіп то ткізетін едендер болан жадайда тередей тседі. Сол себепті де, электр рылыларын орнату ережелерінде барлы жайлар ш класса блінген: 1) ауіп жоары емес жайлар – ра, ауаны алыпты температурасымен, то ткізбейтін едендермен; 2) жоары ауіпті жайлар – 70% ауаны атысты ылалдылыымен дымыл, за уаыт температура 30⁰С жоары болатын, едені то ткізетін материалдардан жасалан, то ткізетін технологиялы шамен; 3) аса ауіпті жайлар – ылалдылыы 100% жаын, химиялы белсенді орта, жоары ауіпті жайлара тн екі жне одан кп жадайларды бір мезгілде болуы. 2 жне 3 класс жайларында электр ауіпсіздігін амтамасыз ету шін тмен кернеулі тоты олдану керек. Мысалдар: 1 класс – кеселік офистер, дл приборлармен зертханалар; 2 класс- жылытылмайтын ойма жайлары; 3 класс – машина жасау зауыттарыны барлы цехтары: гальваникалы жне аккумулятор батареялары жне т.б.

8 дріс

Сулеленуден орау

Электр магниттік суле шыару (ЭМС). Радиожиіліктерді электр магниттік рісі. УЖЖ ЭМС аза тіндеріне сері. ТЖЖ адама сері.

Жоары, ультражоары жне тым жоары радиожиілікті электр магниттік рістері (ЭМ) нерксіпті трлі салаларында ке олданыс тауып отыр. Радиожиілік тоын олдану технологиялы процесстерді жылдамдыын арттыруа, механикаландыру жне автоматтандыру ралдарын олдануа ммкіндік берді, материалдарды деуді жоары сапасын амтамасыз етті. Мнаймен, газбен жне т.б. жмыс істейтін балыту жне ыздыру пештерін радиожиілік тоымен электрлік жылытуа ауыстыру жмыс орындарындаы ауаны ластануын крт тмендетті, жмысшыларды сулелік жылу энергиясымен сулелену уаыты мен арындылыын азайтты жне ебек жадайын жасартты. Екінші жаынан радиожиілік диапазонында ЭМС жйелі трде рсат етілетін млшерден асатын млшерлерде адам азасына сер ете отырып, ксіптік аурулара себеп болып табылауы ммкін. Нтижесінде жйке, жрек-тамыр, эндокриндік жне адам азасыны баса да жйелерінде згерістер болуы ммкін.

Тоы бар ткізгішті айналасында бірмезгілде электр жне магниттік рістер пайда болатыны млім. Ауыспалы то кезінде магниттік жне электр рістері байланысты болады жне бірттас электрмагниттік рісті тзеді. ЭМ кеістікте жары жылдамдыымен з бетімен таралу абілетіне ие.

ЭМ табии кздері – бл атмосфералы электр, арышты сулелер, кнні суле шыаруы; жасанды - трлі генераторлар, трансформаторлар, антенналар, лазерлік ондырылар, микротолынды пештер, компьютерлерді мониторлары жне т.б. Ксіпорындардаы ЭМ кздері - жоары вольтты электр тасымалдау желілері (ЭТЖ), лшеуіш аспаптар, ораныс жне автоматика рылылары, жалау шиналары жне т.б.

Электрмагниттік толындарды диапазоны 10³ нан 10²⁴ Гц дейінгі сйкес жиіліктермен, зындытармен толындардан трады. Толын зындыыны кему шамасына арай диапазона радиотолындар, инфраызыл суле шыару, крінетін жары (жары сулелері), ультраклгін суле шыару, рентген суле шыаруы жне гамма-сулелену осылады.

ЭМ электр рісіні - Е (В/м) кернеулілігімен жне магниттік рісті - Н (А/м) кернеулілігімен сипатталады. Е жне Н шамалары – векторлы, оларды ауытулары зара перпендикуляр жазытытарда болады. Жоары жиілікті (ЖЖ), ультражоары жиілікті (УЖЖ) толындарды диапазонында толынны лкен зындытарына байланысты Е жне Н жеке лшеуге болады. Тым жоары жиілік (ТЖЖ) диапазонында бірттас ЭМ алыптасады, оны кернеулілігін суле шыару W (Вт/см²) энергиясыны аыныны тыыздыы бойынша баалайды

Индукциялы ыздыру ондырыларында суле шыару кзі индукциялы катушка болып табылады, диэлектрлік ыздыру ондырыларында – жмыс конденсаторы. Ауыспалы ЭМ металл затты салу кезінде соысы, бл заттан те отырып, онда аталан рісті жиілігімен электр озалту кшін (ЭК) индукциялайтын болады. ЭК серімен металл затта ауыспалы электр тоы (йынды тотар) пайда болады, олар негізінен, ыздыра отырып, оны бетімен теді.

Бл жадайда, то жиілігі жоары болан сайын, топен ыздырылатын абат жа болады. Металлды нерлым тере абаттарыны ызуы жылу ткізгіштігіні арасында жзеге асады. Мндай тсілмен диэлектриктерді ыздыру ммкін емес. Металл емес затты ыздыру шін оны жоары жиіліктегі кернеу осылан екі металл пластиналарды арасына орналастырады.

ЭМ барлы таралу аумаын, суле шыару кзінен бастап, ш аймаа бледі: жаын (индукция аймаы), аралы (дифракция аймаы) жне алыс (толынды айма). Жаын айматы радиусы (R/2) суле шыару кзінен шамамен 1/6 толынды райды, ал алыс айма шамамен 6 толын зындыына те ашытыта басталады (R/2); аралы айма оларды арасында орналасады.

9 дріс

Ионизациялы сулелеуден орану

Ионизациялы сулелеуді трлері. Ионизациялаушы сулелерді негізгі сипаттамалары. Сулелеу дозасы, жтылан сулелену жне эквивалент-ті сулелену дозасы.

Сулелену дегеніміз иондалатын ортамен зара серлесуі арылы р трлі табалы электр зарядттарыны (иондар) пайда болуын айтамыз. Бл сулелену заттарды сапасын баы-лау шін, ылыми–зерттеу жмыста-рында, ауыл шаруашылыында топыра тыыздыын лшеу шін, медицинада атерлі ісік терапиясы шін кеінен олданылады.

Дегенмен, ионизациялы сулелену адам азасына енген жадайда атерлі аурулара алып келетінін есте сатау керек: сулелену ауруы, аан (лейкемия), атерлі ісіктер, тері аурулары. Келесі рпаа да генетикалы жолмен берілуі ммкін. Ионизациялы сулеленуді аны белгілері пайда болмауынша сері млім болмайды. те ауыр жадайларда ебекке жарамдылыы жоалады немесе лімге келеді.

Ионизациялы сулеленуді екі трі болады: а) корпускулалы, тынышты масса блшектерінен( жне – сулелері жне нейтронды суле); б) электрмагниттік ( –суле немесе рентгендік суле ) те аз толын зындыынан трады.

Альфа () - суле – гелий атомдарыны ядросынан трады, лкен сулелену (ауада 1см жолда бірнеше ондаан мы иондар тзіледі) жне тімділігі аз (ауада кем дегенде 10см) асиетіне ие. Альфа энергиясы – блшектері бірнеше Мэв аспайды. Олар шамамен 20000км/с жылдамдыпен озалады. Жгіріс зындыы () – судаы жне адам денесіндегі жмса терісіндегі блшектер тыыздыы 700 есе ауа тыыздыын лкейтетін бірнеше ондаан микрометрді райды.

Бета () – суле – электрондар немесе позитрондар аынынан трады, радиоактивті ыдырау кезінде пайда болады. Альфа () блшегімен салыстыранда бета () сулесіні тімділік асиеті жоары болады (блшек жылдамдыы шамамен 0,3-0,99, жгіріс зындыы ауада – 1800см, азаны жмса терісінде – 2,5см). Бета () аыныны толы жтылуы шін – блшек энергиясына 2 МэВ 3,5 мм алюминий абаты керек. Бета () блшекті сулелену абілеті тмен.

Нейтронды суле электр заряды болмайтын ядролы блшектер аыны. Нейтрондар энергияа байланысты аырын нейтрондар (1КэВ), аралы нейтрондар энергиясы (1 – 500 КэВ) жне тез нейтрондар (500 КэВ – 20 МэВ) болып блінеді. Аырын нейтрондар арасында энергиясы 0,2 эВ райтын жылулы нейтрондар болады.

Жылулы нейтрондарды жылдамдыы блме температурасында 2200 м/с болады. Нейтрондарды ядролы атомдармен серпімсіз серлесуінен екінші сулелену пайда болады, заымданан блшектерден жне гамма квантынан (гамма - суле) трады. Нейтрондарды ядромен серпімді серлесуінен кдімгі сулелену аралады. Нейтрондарды тімділік абілеті – сулесі мен – сулесінен жоары болады (ауада 15м жне аралы нейтрондарда 3см жне тез нейтрондарда 10см ).

Гамма () – сулесі- бл жоары жиілікті ЭМС, ядролы реакция процесінен немесе радиоактивтік ыдырау нтижесінде пайда болатын жне е аз сулеленетін асиетімен сипатталады.

Рентгендік суле ЭМ- ні бір трі, 1МэВ-тан арты емес энергиясы бар жне арнайы рентгендік трбалардан алына алады. Ол аз сулелену жне кп тімділік асиетіне ие.

10 дріс

Ионизациялы сулелеуден орану

Ионизациялы сулені организмге сері. Ионизациялы сулені биологиялы сері. Радиациялы ауіпсіздікті нормалары.

Радиациялы заттармен жмыс істейдіндерді денсаулыына ауіп – атер тндіретін асиеттерге ие. Ионизациялы сулелену адам азасына енген жадайда: сулелену ауруы, аан (лейкемия), атерлі ісіктер, тері аурулары, ан йуыны бзылуы, ішек – арын трактті бзылуы,инфекциялы аурулара, адам организміні арсы труыны тмендеуі жне т.б. шалдыады. Келесі рпаа да генетикалы жолмен берілуі ммкін. те ауыр жадайларда ебекке жарамдылыы жоалады немесе лімге келінеді.

Радиоактивті сулені лкен аупі ол адамны сезім мшелерінде млім болмайтындыында. Адам за уаыт радиацияны серінде, ешандай аны жаымсыз сезінулерді байамай жруі ммкін. Бл зі адам міріне лкен ауіп жне ебекті орау талаптарына жайбараат арауынан, нтижесінде жоарыда айтылан атерлерге алып келеді. Радиациялы заттармен жмыс істеу лкен ауіп екенініні зін тсіну баса ауіптермен ешбір салыстыруа келмейтін жадай.

Адам азасыны радияциялы сулеленуі сырты жне ішкі сулелену болып блінеді. Сырты сулелену адам азасына сырттан ионизациялы сулелерді сер етуін айтамыз. Мысалы, арышты сулелер, табии радиоактивті кздер, атмосферада, суда жне т.б болатын , слеленуді кздері техника мен медицинада жне т.б атарларда олданылады. Ішкі сулелену деп адам азасына тыныс мшелері, ішек-арын, тері мшелері арылы енуін айтамыз. Ішкі сулелену адам азасында бкіл уаыт бойы сер етіп жреді. Сондытан да радияциялы изотоптар жартылай ыдырауымен жне арынды сулеленуімен адам азасында за мерзімді атерлі ісікке алып келеді.

Радиациялы сулеленуді адам азасына биологиялы сері азада атомдар мен молекулаларды иондалуына байланысты, нтижесінде молекулалы байланыстын жне р трлі структурадаы химиялы байланыстын зілуіне алып келеді. Ол з кезегінде тірі жасушалардаы биохимиялы алмасу процесін заымдайды. Сулеленуді лкен сері жне затыы жеке жасушаларды, мшелерді ліміне, кейіннен бкіл азаны ліміне алып келеді. азіргі тада слеленуді ш жадайын арастырады: бірінші (жеіл), екінші жне шінші (ауыр).

Е ауіпті жадай азаны сйегінде, мірге ажетті мшелерде болуы. Радиациялы заттарды белгілі мшелерде жиналуы оны тез заымдануына алып келеді. Кейбір радияциялы заттар улаыш жне жануар мен сімдік уынан да ауіпті болады.

Адам азасындаы сулелену дозасын білу шін сулеленуді трін, ондаы радиациялы заттарды санын білу ажет. Сулеленген дрежені сулеленуді е максималды дозасы деп арастыру керек. Радиациялы ауіпсіздікті нормалары сйкес нормативтік жаттарда белгіленген.

11 дріс

Шудан, ультрадыбыстан, инфрадыбыс-тан орану.

Шу жне оны сипаттамалары. Ауырсыну сезімдеріне дицибелдік шектік лшемдер: 90-115дБ, 140дБ, 150дБ. Шуды нормалау.

ндірісті барлы салаларындаы жне транспорттаы техникалы прогресс техникалы рылыларды уатыны артуына жне ндіргіштік абілетіні артуына,клік ралыны жылдамдыына жне озалыс интенсивтілігіне, алалы рылысты дауына жне т.б. байланысты адам ндірісте жне трмыста рдайым шуды лкен интенсивтілігіні серінде болуына алып келді. Шу адам азасына жне бірінші кезекте орталы нерв жйесіне жне жрек-антамыр жйесіне зиянды серін тигізеді. Интенсивті шуды за уаытты сері есту абілетін нашарлатуы ммкін, жеке жадайларда есту абілетінен млде айырылуы мумкін. Шуды ауіптілігі оны біртіндеп сер етуінде,зардап шегуші оны серін бірден тсінбейді. Шу ебек абілеттілігіні тмендеуі,ебек сапасы,ателік жне т.б. салдарынан экономикалы жоалтуларды себепшісі болады. Жмыс жасап отыран адам ойлау абілетіне кп кш тсірген сайын оан сер ететін шуды зияны сорлым жоары болады.

Шумен нтижелі крес жргізу шін оын физикалы табиатын,негізгі пайда болу задылытарын жне таралуын білу ажет. Шу деп адам лаына естілетін, жаымсыз дыбыстарды брін айтуа болады. Шу дегеніміз интенсивтілігі жне жиілігі ртрлі дыбыстарды ретсіз йлесімділігін айтады. Дыбысты толындарды таралу кеістігін дыбысты ріс деп атайды. Дыбыс бл серпімді ортада (атты, сйы, газды) жайылатын механикалы тербеліс жне физикалы былыс. Дене озалысыны айталануы арылы тетін минималды уаыт аралыын тербеліс периоды (T), ал оан кері лшемді тербеліс жиілігі () деп атайды.

Сайып келгенде, тербеліс жиілігі 1 секунд ішінде ткен тербеліс санын анытайды. Жиілікті лшем бірлігі Герц (Гц), 1Гц=1с¹. Дыбысты тербеліс жиілікке байланысты ш диапазона блінеді: 1) тербеліс жиілігі 20 Гц-ке дейінгі инфрадыбыстар 2) 20 Гц-тан 20000 Гц-ке дейінгі аралытаы тербеліс жиілігі 3) ультрадыбысты тербеліс жиіліктері: 20000 Гц-тан жоары. Адамны есту абілеті 20 Гц-тан 20000 Гц-ке дейінгі аралытаы дыбыс тербелістерін естиді. Барлы дыбысты диапазондарды мынадай трлерге бледі: 1) тмен жиілікті 400 Гц-ке дейінгі 2) орташа жиілікті 400Гц-тен 1000Гц-ке дейінгі жне 3) жоары жиілікті 1000Гц-тан жоары.

Дыбыс дерекнамасы арылы ауада пайда болатын тербеліс барысында дыбысты ысым пайда болады жне ол атмосфералы ысым стіне таылады.

Бл арылы бірлік уаытта энергияны дыбыс толынымен орын алмастырылуы жне оны толын таралуына перпендикуляр баытта пайда болуын дыбыс интенсивтігі деп атайды. Дыбыс ысымы мен дыбыс интенсивтігі лшемі бойынша лкен аралыта згереді. ысым бойынша 108 ретке дейін, интенсивтілік бойынша 1016 ретке дейін. Адамны есту абілеті абсолютті згеру интенсивтілігіне емес, жанама дыбы згеру интенсивтілігіне абілетті. Соан орай практика жзінде интенсивтілікпен дыбыс ысым дегейін лшеу шін жанам логарифмдік шкала олданылады. Ол децибел лшемімен (дБ) крсетіледі. Дыбыс ысымы мына формула бойынша аныталады: L_p=20 lgp/p₀

Мнда: p-Берілген нктедегі дыбыс ысымы, Па; p₀-шектік дыбыс ысымы (1000 Гц жиілікте, 2*105,Па)

Жазу формуласы дыбыс интенсивтілігіні дегейін анытау формуласын крсетіп тр.

Барлы естілетін дыбыс диапазондары 140 дБ аралыында жатады. Сондытан децибел шкаласын пайдалану ыайлы. Бл р трлі шуларды 0 мен 140 дБ аралыында бтін сандарды олдану ммкіндігін береді. йткені згеру дегейі 1 дБ ге араанда аз, яни бл дыбысты естіп байау ммкін емес.

12 дріс

ндірістік дірілден орану

Діріл, оны кзедері жне адама сері. Дірілді шекті ммкін дегейлері.

Жмысшыларды жадайына келесіз сер ететін заманауи неркісіптік рылыларды, транспорт ралдарын, ол машиналарын пайдаланымда дірілді белгілі дрежесі оса беріледі. Дірілді зиянды зардаптары машиналар мен тетіктерді лаюымен седі.

Діріл деп серпінді денелерді механикалы тербелістерін немесе механикалы жйені тербелісін айтады. Физикалы кзарастан шу мен дірілді арасында маызды айырмашылы жо. Айырмашылы тек ана абылдауда: діріл хабарлы аппараттармен жне тйсік мшелерімен, ал шу алдыы дрісте айтыландай сезім мшелерімен абылданады. рбір серпінді денеге немесе конструкцияа тепе теді жадайынан тербелуді белгілі периоды мен жиілігі шыарылан Денені немесе жйені тербелісі меншікті немесе мжбрлі болуы ммкін. Егер дірілдеуші жйе гармоникалы тербеліс жасаса, онда жйелер ауысуы ш параметрмен сипатталады: ауысу амплитудасымен, тербелиелі жылдамдыпен жне тербелмелі деумен. Бл лшемдер, ереже сияты уаытпен згереді жне оларды негізінде тербелмелі процесстерді сипаттамассы тіпті крделі.

Тжірибелік масатта детте екі параметр олданылады: - ауысу амплитудасын жне ауысу жылдамдыын. Шу шін сияты , діріл жылдамдыыны мні логарифмдік сипаттамалармен аныталады

, (1)

где L_v-дірілжылдамды дегейі, дБ; V – тербеліс жылдамдыы, м/с; V₀ – халыаралы стандартта масштабталан, тербелмелі жылдамдыты босаалы мні. (V₀ = 5 ×10^-8 м/с).

Дірілді адам организміне сер ету сипаттамасы бойынша жалпы жне жергілікті деп ажырату абылданан. Жалпы адамны барлы денесіне, ал жергілікті – жмыс жасаушыны олына, иы белдеуіне сер етеді. Технологиялы жабдытарды жмысы жмысшы орналасан еденні, ауданны, отырышты шайалуын туызады, яни діріл бкіл организмге таралады. Жергілікті дірілді сері рыш балалармен, дірілдеткіштермен тойтарма ол машиналармен жне т.б. жмыс кезінде пайда болады.

Жалпы діріл сері кезінде жігерлілікті шектеуге келетін жрек жмысыны, жйке жйесіні, буындарды спазмалары, буындардаы згерістер байалады. Егер жмыс орнындаы тербеліс жиілігі адамны ішкі органдарыны меншікті тербеліс жиілігімен сйке келсе, (6-9 Гц) онда пайда болан резонанстан белгілі органдарды механикалы заымдалуы ммкін. Жергілікті діріл кезінде (мысалы, жмысшыны олында) тері сезімталдыыны бзылуы болады, жйке талшытарыны жне мрын ан тамырларыны сезімталдыыны жоалуы, ол жне саусатарды тз айырылу жне басада келесіз жадайлар байалады. Дірілді за сері – ксіби аурулара келеді, діріл ауруында оны алашы кезеінде ана ем олдананда тиімді болуы ммкін.

Сонымен жалпы жне жергілікті дірілдер адам организміне ртрлі сер етеді немесе олар шін ртрлі рхсат етілген мндер орнатылан. Дірілді ГОСТ 12.1.012-78 «ССБТ. Діріл. ауіпсіздікті жалпы талаптары» сонымен атар СН № 3044-84 « Жмыс орнындаы дірілді санитарлы алыптары» (жалпы діріл) жне СН № 3041-84 «Жмысшыларды олына берілетін, жергілікті діріл туызатын машиналармен жне жабдытармен жмыс кезіндегі санитарлы алыптар мен ережеле».

Дірілді дрежесін лшеу шін дірілді негізгі сипаттамаларын анытауа ммкіндік беретін ртрлі аспаптар олданады.

13 дріс

Механикалы серлерден орану.

Жарааттану себептері: байаусыз озалыстар кезінде, лап алса, блшы етке кп кш тскенде, транспортпен серлескенде, машиналар-ды озалыш блшектерімен мен механизмдер.

р трлі ндірістік аппараттар тріне жне типіне арамастан ауiпсiз ебек жадайын амтамасыз етуi керек, ал бл тиiстi оларды конструкторлы деуi, уаытында пайдалану, азiргi ымбат емес жне ауiпсiз материалдарды олдануыны сенiмдiлiгін амтамасыз етуiмен бірге болуы ммкiн. р трлi технологиялы дерiстерде рдайым, адамны денсаулыы жне мiріріне ауiптi болатын айматарды болатынын есте сатау керек. Мына мысалдармен крсетуге болады: машиналар озалатын блшектері мен рылыны серінен, жылжымалы бйымдар, биіктіктен лаан жабдытарды нтижесiнде жарааттарыны алуы; электр тоынан туатын ауiп-атер; сулеленуді сері (жылулы электромагниттi, иондаушы), шу жне дiрiлдеудi р трлi трлерiнi серi жне таы басалар. Кеiстiктегi ауiптi айматы лшемдерi р трлі болуы ммкін бл жабдыты озалысына байланысты айнымалы немесе траты бола алады. ндірістегі зиянды факторлардан орану шiн осыан байланысты жымды жне жеке орауды ралы, сонымен бiрге автомазация жне процесстердi ашытан басару ммкiндiктерiн олданылады.

ораныс ралдары мыналардан орау тиіс: озалыстаы блшектермен ауіпті жанасудан жне кескіш ралдардан; жмыс орнына деліп жатан материалды, озалыстаы жне кескіш ралды шып кетуінен; жмыскерлерді ралдарды орнату барысында жне кескіш ралды ауыстыру барысында жарааттанудан; ралды озалыш блшектеріні бекітілген ауматан шыып кетуінен; жмыскерлерді ашы тран дытара лаудан, биіктітен лаудан.

ораныс ралдарына мыналар жатады: р трлі оршаулар, сатандырыш клапандар, соды сндіргіштер, электрлі сатандырыштар, реле, айналыс санын шектеушілер, тежегіш ралдар, т.б. Сатандырыштар сніп тран кезде жмыс ралдары жмыс істемеуі керек. ауіп кзі жойылмайынша, ораныс ралдары жмыс істеуі тиіс. Біз назарымызды оршауыш ораныс ралдарына тотатайы. оршауыш ораныс ралдары стационарлы, озалмалы, жне тасымалдаушы болып ажыратылады. Олар р трлі торлар, экрандар, терілер, жне т.б. трінде жне рандай лшемде, барынша адамды ауіпті зонадан орауа икемделіп жасалады. Сонымен оса блара біратар талаптар ойылады. оршауыш ораныс ралдары: делініп жатан нім мен кесуші рал бзыланда сынбауы керек; шу мен вибрацияны кбейтпеуі тиіс; кескіш ралды басаруда иыншылытар тудырмауы тиіс. оршауыш ораныс ралдарды ішкі бліктері аны ашы тстерге боялуы тиіс (ашы ызыл, кызыл сары) себебі оршауыш ораныс ралы алынып тасталынса, аны білінуі керек.

Техникалы ралды керекті сигналды беретін, ызметкерлерге станокты жмысы туралы малмат беретін,технологиялы параметрді нормасынан ауытуын крсететін, ауіпті алдын-ала ескертетін рылысыны бар боланы маызды. Малматты беруіне байланысты дыбысты, жарыты жне рамдастырылан сигнал беруді трлері бар. Газ шаруашылыында газды ауаа таралуын оны иісі арылы біледі,олар газа арнайы иісі шыатын оспа осады.

Сигнал беретін рылыны олданысына арай оперативті (процесті туі туралы малмат беретін), ескертетін (ауіп тнгенде осылады) жне танитын (те ауіпті тйіндерді крсететін) болып блінеді.

екция 14

ысым астында болатын жйелерді ауіпсіздігі

Жйелерді жарылысы, газ аымын тзу соысы кезіндегі механикалы серді ауіптілігі. ысым сатында жмыс жасайтын ыдыстар.

Кптеген нерксіптік ксіпорындарда технологиялы процесстерді жзеге асыру, трмыста жндеу жмыстарын жргізу жне т.б. кезінде ысым жоарылатуды ртрлі жйесі олданылады:: бырткізгіштер, баллондар жне сатау оймалары немесе ысылан, сйылан, ерігіш газдар, булы жне сулы азандар, газгольдер жне т.б шін. Аталан жабдытарды ысым астында жмыс жасайтын ыдыстар деп атайды.

«ысым астында жмыс жасайтындар шін рылылар мен ыдыстарды ауіпсіз пайдаланымдаы ережелерге» сйкес ысым астында жмыс жасайтын ыдыстара химиялы жне жылулы процесстреді жргізу, сонымен атар ысылан, сйытылан ысым астында жмыс жасайтын сйыты еріген газдарын тасымалдау шін тыыз бекітіле жабулы сыйымдылы тсіндіріледі.Ыдысты шекарасы штуцерді кіру жне шыуы болып табылады. Осы анытамадан ыдыс шін негізгі ауіпсіздік талабы – пайдаланымны барлы кезеі бойында оны тыыз жабылуын баылау екені крініп тр. Тыыз бекітлу астында ыдысты ішкі клемін шектейтін абыралар жне біріктірулерден сйытармен жне газдармен тпейтіндігі ылады. Тыыз бекітілгендік бойынша талаптар вакуумды орнатыштар жне рылылар шінде маызды. ысым астында жмыс істейтін ыдыстарды разгерметизациялау, ауіп атерді атарыны тууы жеткілікті жиі кездеседі.

Оларды біріншісі ысым астында орналасан ыдыстарды немесе жабдытарыды жарылуымен байланысты. Жарылыс – нтижесінде адамдарды мір мен денсаулыына ауіп туызуа абілетті оршаан кеістікте оршаан кеістікте соылы толын тзілетін жне тарлатын физикалы жне химиялы заттарды айналымынан тез таралатын процесс. Жарылыс кезінде ысым астында жмыс жасайтын ыдыстар немесе оны блшектері орналасан имараттарды лауы, сонымен атар жабдыты шыш сынытарымен ызметкерлерді жаралануы ммкін.

ауіпті екінші трі ысым астындаы орналасан жабдыты зат асиетіне туелді. Сонымен ызмет крсетуші тла егер жабдыта жоары немесе тмен температурамен зат орналасса термиялы кю алуы ммкін. Егер сыйымдылыта агрессивті заттар болсо, онда жмыс жасаушылар химиялы кю немесе улануа тап болуы ммкін. Радиацялы ауіп атер ртрлі радиоактивті заттардан тратын жабдытарды разгерметизациялау кезінде туындайды..

ысым астында жмыс істейтін ыдыстан мен аппараттарды негізгі трлерін арастырамыз. барлар – сйытар жне газдарды тасымалдау шін рылым. Баллоны – ысылан жне еріген газдарды тасымалдау жне сатау шін ыдыстар. (осы рылылар туралы толыыра келесі дрісте айтамыз). Криогеннді ыдыстар ртрлі сйылан газдарды: ауа, оттек, азот, аргон жне т.б. сатау жне тасымалдау арналан. Газгольдерлер механикалы оспалардан жне баса масаттармен блінген ысылан газдарды лкен санын сатау жне беру шін арналан. Булы азандар – отынды бл рылы ондаы ысылан сйы отындармен ысылан німдермен жылытылан жне атмосфералы ысымнан жоары бу алу шін сынылан рылым сыртында олданатын рылы. Булы азандардан баса пайдаланымда: суайнататын азанда, утилизатор азандар, айнатыш азандар, сонымен атар автоклавтар жне компрессорлар бола алады..

Пайдаланымны алыпты жадайын амтамасыз ету шін барлы ыдыстар жабдыталан болуы тиіс: 1) ортаны ысымын жне температурасын лшеу шін аспаптармен; 2) сатаыш ралдармен; 3) запорлы арматурамен; 4) сйы дегейін крсеткішпен. Ыдыстар мен оларды элементтерін жасау, монтаждау жне жндеу завод ндіруші игерген технология бойынша жргізіледі.

15 дріс

ысым астында орналасан жйелерді ауіпсіздігі.

ысылан газды баллондар. Баллондарды куландаруы. Баллондарды маркировкасы.

Алдыы дрісте біз ысым астанда жмыс істейтін баллон ыдысыны таайындауды анытады. Конструктивті ктеру шін баллон шраларды жне штуцерлемен (тыындар) бір немесе екі ылтамен ыдыстарды сынады. Беріктікке есеп беруде, баллондарды жасау жне пайдаланымдау кезінде оларан осымша талаптар сынады. Мысалы, тігіссіз трбалардан жасалан баллондар шін беріктік ор коэффициенті ш реттен кем емес олданылады.

Барлы балллондар ерекшеліктерінде ацетилен шін баллондар: а) балонны жоары жне тменгі беттерін тексеру; б) сыйымдылыы мен салмаын тексер; в) гидравликалы сынау. 100 л сыйымдылыты баллондар сатандырыш клапандар мен тлжаттарды оса алмайды. Жоары сфералы блікте сондай сыйымдылыпен баллондара осы табалау келтіріледі : а) Завод жасап шыарушыны тауарлы белгісі; б) баллон номері; в) фабос баллонны наты салмаы, (кг); г) кні (ай, жыл) жасалуы жне келесі куландыру жылы; д) жмыс ысымы- р, (МПа немесе кгс/см²); е) сыналатын гидравликалы ысым , (МПа немесе кгс/см²); ж) сыйымдылыы (л); з) ОТК завод-жасап шыарушыны табасы. Баллондарды нтижесінде жарылыш ауіпті оспа тзетін дрыс емес осудан ескеру жасау шін запролы шралар ртрлі лшемді жне ртрлі баытталан ойматар (о немес сол) дайындайды. Баллондар сонымен атар ртрлі бояулар жне жазбалара ие. (1 кесте. ара.).

Газа арналан баллондарды сынау кезедігі, коррозия тудырмайтын 5 жылдан кейін, ал шамданан газдар шін 2 жылдан кейін. Сйылан газдермен баллондарды толтырулар дрежесі лайыты норма бойынша газды кеістікті болуын арастыру керек.

Баллондар балонда орналасан газ ысымын оттыа, кескішке жне сыйымдылыа біршама томен ысыммен тсіретін жмыс ысымыны шамасына дейін тсіру шін редуктор арналан. Редуктор, ысымды тсіре шыуда оны автоматты трде олдайды.Ол екі манометрге ие, баллондаы ысымды жне жмыс ысымын. (шыуда) крсететін.

ндірістік дірілден орану

Діріл, оны кздері жне адама сер етуі. Дірілді шектік ммкін дегейлері.

азіргі нерксіптік жабдыты, транспор ралдарын, ол машиналарын олдану жмыс жасаушыларды денсаулыыны жадайына жаымсыз сер ететін дірілді тбегейлі дегейін келеді. Дірілді зиянды зардаптары машиналар мен механизмдерді жрдектілігіні суімен лаяды.

Серпінді денелерді немесе механикалы жйелерді тербелісін діріл деп атайды.Физикалы кзарастан шу мен діріл арасында маызды айрмашылы жо. Айырмашылыы тек абылдауда: діріл сезу аппараттарымен жне сезім мшелерімен , ал шу алдыы дрісте айтыландай есту мшесімен абылданады.рбір серпінді денеге немесе конструкцияа тепе тедік жадайынан белгілі тербелу периоды мен жиілігі натылы.Дене немесе жйе тербелістері меншікті жне мжбрлі болуы ммкін. Егер дірілдейтін жйе гармоникалы тербеліс жасаса, онда жйелерді ауысуы ш параметрмен сипатталады: орын ауысу амплитудасымен, тербелмелі жылдамдыпен жне тербелмелі деумен. Бл шамалар ереже бойынша уаытымен згереді жне тербелмелі процессті сипаттамасы біршама крделі тапсырма.

Тжірибелік масатта детте екі параметр олданылады – ауыстыру амрлитудасы жне тербіліс жылдамдыы. Шу сияты жылдамдыты мні логарифмдік мінездемелермен аныталады

, (1)

Мнда L_v- дірілжылдамды дегейі, дБ; V – тербеліс жылдамдыы, м/с; V₀ – халыаралы масштабта стандартталын жылдамдыты табалдырыты мні (V₀ = 5 ×10^-8 м/с).