лгі бойынша жауап берііз.
Сізді отбасыыз айда трады? кеіз кім?
Сізді отбасыызда анша адам бар ? Шешеіз кім?
кеіз (шешеіз) айда жмыс істейді? лкен ааыз кім?
Сізді отбасыыз бос уаытында немен
шылданады? Тете ааыз кім?
Саяхата айда барасыздар ?
пкеіз кім? Оларды аты кім?
ыыз, гімелеіз.
Отбасы
Отбасы дегеніміз – туысанды байланыста болатын (атасы, жесі, кйеуі, йелі, балалары, ата-анасы т.б.)бірлесіп, улеттік-трмысты мір сретін адамдар. Олар отбасында мемлекеттік задар мен ережелерді сатайды. Отбасы – адам баласыны сіп-нер, аз трар, анат аар ясы, алтын бесігі. Отбасында алыптасан барлы жасы асиеттер мір бойына серік болады. Оны ешкім тзете алмайды.
Кне заманнан бері рбір отбасында той-мерекелер (шілдехана, ат ою, туан кн, мектепке бару тойы, кміс жне алтын, оныс тойлары айта жаыруда.
4. Маал – мтелдерді жаттаыз
Ата-ананы сзін жерге тастама,
Байып алса – менмендікке бастама. (М. ашари)
л дайы ізетті боп трса егер –
ке-шеше жзі жайнап нр себер. (Ю. Баласани)
Ата-анадан сіп рпа таралан,
Жасы, жаман болса бала – солардан. (Ю. Баласани)
Сз басы – слем
Слем беру - дептілікті белгісі. Амандасу – кездескен адамнын амандыын білу, жасылы тілеу.
Адамдар бір-бірімен ашы – жарын амандасуа тиіс.
Амандасу – адамгершілікті, дептілікті белгісі.
Амандасу трлері мыналар:
- Слем!
- Слеметсі бе?
- Слеметсіз бе?
- Амансы ба?
- Амансыз ба?
- Ассалаумааллейкм!
- Уаалейкмассалам!
лкен адама слем беру – кіші адамны міндеті.
Тапсырма:
1. Мтінді тсініп оыдар.
2. Амандасу жолдарын біліп алыдар, бір-бірімен слемдесідер.
3. здері осылай амандасатын едідер ме?
деп сатау
деп – тртіп деген сз. Бл – халыты ым. деп сатауды оамды мні бар. деп сатау - дептілік, яни мінез-лы пен адамгершілік арым-атынасты алыптасан ережесін млтіксіз орындау. депті болу шін кішіпейіл, кпшіл, инабатты болу керек. “дептілік - демілік ” дейді халы. депті болу шін демілікті, жасылыты сезіну керек. Жасылыты сезінбейтін адамды “ятсыз” дейді халы.
з кемшілігін тсініп , оны тзетуге тырысатын адамды “яты бар” дейді. Сондытан жас кезден бастап деп сатауа йрену керек.
Тапсырма:
1. деп дегеніміз не?
2. депті адам андай болады?
3. Мтінді орыс тіліне аударыыздар.
Сын есім
Затты трін, тсін, сынын, сипатын білдіретін сз табын сын есім деп атайды. Сратары: андай? ай?
| I. Маынасына арай | Трлері | Мысалдар |
| 1. Сапалы, | а, ара, жеіл, лкен | |
| 2. атысты | тзды, арманды, ашалы | |
| II. Тласына арай | 1. Негізгі | жасы, демі, ке, суы |
| 2. Туынды | ысы, таулы, сыны, ткір | |
| III. рамына арай | 1. Дара | кіші, тар, нзік, мол |
| 2. Крделі | ойлы-ырлы, ызыл ала, зын бойлы, жасы-жаман |
Сын есімні шырайлары
| Шырай трлері | Жрнатары | Мысалдар |
| I. Жай шырай | демі, жасы, а, кк | |
| II. Салыстырмалы шырай | -ра,-рек, -ыра, -ірек, -лау,-леу,-дау,-деу,-тау, -теу,-кыл,-ыл,-ылт, -ылт,-ылтым,-ыл-тым,-шыл,-шіл,шыл-тым,-ілдір,-а, -ай, -ыш | жасыра, аыра, кгірек, жасылау, атау, кктеу, уыл, бозыл, срылт, срылтым, ашыл, ашыл-тым, кгілдір, боза, арта, сарыш |
| III. Кшейтпелі шырай | 1. Кшейткіш буын арылы 2. те, тым, аса, бек, тіпті, наыз, е, на | жап-жасы, п-демі, сап-сары, ап-ара те демі, тым жасы, аса биік, тіпті жаын |
Туелдік жалау
Туелдік жалау затты белгілі біреуге тн екендігін білдіреді. Орыс тілінде мндай осымша жо: дптер+ім , дптер+і .
Оаша
| Соы дыбыс Жа зву(Лицо) | Дауысты | Дауыссыз | ||
| I. Мені | -м | -м | -ым | -ім |
| II- Сені | - | - | -ы | -і |
| III. Сізді | -ыз | -із | -ыыз | -ііз |
| IV. Оны | -сы | -сі | -ы | -і |
| Буын | жуан | жіішке | жуан | жіішке |
Орта
| Соы дыбыс Жа зву(Лицо) | Дауысты | Дауыссыз | ||
| I. Бізді | -мыз | -міз | -ымыз | -іміз |
| II. Сендерді | -лар + ы | -лер +і | -дар -лар +ы -тар | -дер -лер +і -тер |
| II. Сіздерді | -лар + ыыз | -лер + ііз | -дар -лар +ыыз -тар | -дер -лер +ііз -тер |
| III. Оларды | -сы | -сі | -ы | -і |
| Буын | жуан | жіішке | жуан | жіішке |
Оаша
| Соы дыбыс Жа | Дауысты | Дауыссыз | ||
| I. Мені | аа+м | ке+м | ат+ым | ел+ім |
| II- Сені | аа+ | ке+ | ат+ы | ел+і |
| III. Сізді | аа+ыз | ке+із | ат+ыыз | ел+ііз |
| IV. Оны | аа+сы | ке+сі | ат+ы | ел+і |
| Буын | жуан | жіішке | жуан | жіішке |
Орта
| Соы дыбыс Жа | Дауысты | Дауыссыз | ||
| I. Бізді | аа+мыз | ке+міз | ат+ымыз | ел+іміз |
| II. Сендерді | аа+лары | ке+лері | ат+тары | ел+дері |
| II. Сіздерді | аа+ларыыз | ке+лерііз | ат+тарыыз | ел+дерііз |
| III. Оларды | аа+сы | ке+сі | ат+тары | ел+і |
| Буын | жуан | жіішке | жуан | жіішке |
Оымысты бала
Бір бала алада оып, жазытрым ауылына келеді. кесі: “Балам, енді шп шабатын мезгіл жаындады. олыа тырнауыш ал. Мен шапан шпті жинап, жрдеміді тигіз,”- деді. Баланы жмыс істегісі келмейді: “Мен ртрлі ылымдар оып айттым. ара азаты сздерін мыттым. Тырнауыш деген не нрсе?”- дейді. Ол сзді айтсымен сырта шыады. Байамай, жатан тырнауышты басын аяымен басып алады. Сабы та етіп баланы мадайына тиеді. Сонда ана бала тырнауышты не нрсе екенін тсінеді. Ол “Тырнауышты ая астына тастаан андай аыма екен?”-деп ашуланыпты.
(Міржаып Дулатов)
Тапсырма:
1. Мтінді мнерлеп, тсініп оыыздар.
2. Бала айдан оып келді?
3. кесі оан не деді?
4. Бала не деп жауап берді?
5. Бала неге ашуланды? кесіні тапсырмасын орындады ма?