ыыздар,тсінгендеріізді айтыыздар.
Маал-мтел
1. Отансыз адам – ормансыз блбл.
2. Туан елдей ел болмас,
Туан жердей жер болмас.
3. Ел бірлігі – ел тедігі.
4. зін-зі білген ер баытты,
зін-зі билеген ел баытты.
Берілген сздер мен сз тіркестерінен сйлем раыздар, аза тіліне аударыыздар
многонациональное,суверенное государство
азастан
удивительная земля
богат полезными ископаемыми
площадь более 2,7 млн. кв. км.
 |
азастанны численность населения 17 млн. человек.
мы любим красивую природу своей Родины
живут 126 национальностей
азастанда гордимся, что живем в Республике Казахстан
Есть и величавые горы Заилийского
Алатау и сильные реки Иртыш,
Сырдарья и Амударья и
бескрайние степи
Етістік
Етістік затты имылын, іс-рекетін білдіріп, не істеді? не ылды? деген сратара жауап береді.
| Трлері | Мысалдар | |
| I. Тласына арай | 1. Негізгі | оы, жаз, бар, кел, бер |
| 2. Туынды | тзда, ойна, кешік, тазар | |
| II. Маынасына арай | 1. Негізгі (Основные) | ал, ал, кр, сйле, кел |
| 2. Кмекші | а) е, ет, де ) бол, кет, тр, шы | |
| III. Объектіге атынасына арай (По отношению к объекту) | 1. Салт | бар, кел, отыр, жр, тр |
| 2. Сабаты | жаз, ал, бер, айт, аш, жап | |
| IV. Іс-рекетті орындалуына арай (к результату действия) | 1. Болымды | бар, кел, оы, жаз |
| 2. Болымсыз | барма, баран жо, келген емес | |
| V. рамына арай | 1. Дара | жаз, оы, ойна, глде |
| Крделі етістік | 2. Крделі рама етістік+етістік | барып кел, кіріп шы, келіп кет, алып бар, алып айт |
| Б) осарлы | алдап-сулау, арып-ашып, шаршап-шалдыу, ойланып-толану | |
| Аналитикалы формалы | в) Біріккен (кіріккен) | апар, кел, пер, бйт, сйт, йт |
| г) Траты | ауыз жаласу, тая жеу, жрек жалау, опы жеу, жігері м болу, бос ою | |
| д) Аналитикалы етістік+кмекші етістік | барып еді, айта сал, ои бер, жазып бер, алып жібер |
Етіс
Іс-рекет, имыл мен субъект жне объект арасындаы атынастарды білдіретін етістікті категориясы е т і с деп аталады.
| Трлері | Жрнатар | Мысалдар |
| 1. здік | -ын,-ін,-н | киінді, таранды, жуынды |
| 2. Ырысыз | -ыл,-іл,-л -ын,-ін,-н | киілді, таралды, жуылды салын-ды, келінді |
| 3. Орта | -ыс,-іс,-с | Сйлесті, ойласты, келісті |
| 4. згелік | -дыр,-дір,-тыр,-тір -ыз,-гіз,-ыз,-кіз, -т | жуызды, жаздырды, айтыздырды, кескіз, келдір, келтір, жгірт |
Есімше
Есімге де, етістікке де тн грамматикалы белгілерді амтитын етістікті категориясы есімш е деп аталады.
| Трлері | Жрнатар | Мысалдар |
| 1. ткен ша | -ан, -ген, -ан, -кен | баран, келген, айтан, кеткен |
| 2. Келер ша | -ар,-ер,-р,-с (болымсызды) | барар, келер, айтар, кетер, бармас, келмес |
| 3. Дадылы | а) -атын,-етін, йтын,-йтін ) -ушы,-уші | баратын, келетін, оитын, барушы, келуші |
| 4. Масат | -ма,-мек,-ба, бек, -па,-пек | барма, келмек, айтпа, крмек, кетпек |
Ксемше
Етістікке тн имыл-рекетті себебін, белгісін, сын-сипатьн крсетіп тратын категория ксемше деп аталады.
| Трлері | Жрнатар | Мысалдар |
| 1. ткен ша | -ып,-іп,-п | барып, келіп, оып |
| 2. Ауыспалы ша | - а,-е,-й | бара, келе, ойнай |
| 3. Масат | -алы,-гелі, -алы,-келі | баралы, келгелі, айталы, кеткелі |
| 4. Мезгіл | -анша,-генше, -анша,-кенше | баранша, келгенше, кеткенше |
| 5. Шарт | -майынша, -мейінше | бармайынша, келмейінше, бермейінше |
На осы ша (Жай трі)
На осы ша сйлеу кезінде болып жатан іс-рекетті білдіреді. На осы шаты жай трі отыр, тр, жатыр, жр кмекші етістіктеріне жіктік жалауыны тіркесуі арылы жасалып, іс-рекет, имылды тура сйлеу кезеінде болып жатандыын білдіреді.
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | Кмекші етістіктер | Жіктік жалау | Буын |
| I. Мен | отыр, тр, жатыр | +мын | Жуан |
| Жр | +мін | Жіішке | |
| II. Сен | отыр, тр, жатыр | + сы | Жуан |
| Жр | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | отыр, тр, жатыр | +сыз | Жуан |
| Жр | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | отыр, тр, жатыр | — | Жуан |
| Жр | — | Жіішке |
| Соы дыбыс Жа | Кпше | ||
| Кмекші етістіктер | Жіктік жалау | Буын | |
| I. Біз | отыр, тр, жатыр | +мыз | Жуан |
| Жр _ | +міз | Жіішке | |
| II. Сендер | отыр, тр, жатыр | +сыздар | Жуан |
| Жр | +сіздер | Жіішке | |
| II. Сіздер | отыр, тр, жатыр | +сыздар | Жуан |
| Жр | +сіздер | Жіішке | |
| III. Ол | отыр, тр, жатыр | — | Жуан |
| Жр | — | Жіішке |
На осы ша (Крделі трі)
На осы шаты крделі трі етістікке -ып,-іп,-п жне -а,-е ксемшелерді жрнатары мен отыр, тр, жатыр, жр кмекші етістіктеріні тіркесуі арылы жасалып, іс-рекет, имылды тура сйлеу кезеінде больп жатандыын білдіреді.
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Жіктік жалау | Буын |
| I. Мен | -ып,-іп,-п +отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +мын | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +мін | Жіішке | |
| II. Сен | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +сы | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -ып,-іп,-п +отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +сыз | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | - | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | - | Жіішке |
| Кпше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Жіктік жалау | Буын |
| I. Біз | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +мыз | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +міз | Жіішке | |
| II. Сендер | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +сыдар | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | +сыздар | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | +сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | -ып,-іп,-п+отыр, тр, жатыр -а,-е+жатыр | - | Жуан |
| -ып,-іп,-п+жр | - | Жіішке |
Болжалды келер ша
Болжалды келер ша алдаы уаытта болатын іс-рекетті жзеге асу, аспауын кдікті, болжалды трде аартады.
Етістікті тбіріне -р, -ар, -ер осымшалары жалануы арылы жасалады.
| Жекеше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Мен | -ар | -р | +мын | Жуан |
| -ер | -р | +мін | Жіішке | |
| II. Сен | -ар | -р | +сы | Жуан |
| -ер | -р | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -ар | -р | +сыз | Жуан |
| -ер | -р | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -ар | -р | - | Жуан |
| -ер | -р | - | Жіішке |
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Буын |
| I. Мен | бар+ар+мын | оы+р+мын | Жуан |
| кел+ер+мін | сйле+р+мін | Жіішке | |
| II. Сен | бар+ар+сы | оы+р+сы | Жуан |
| кел+ер+сі | сйле+р+сі | Жіішке | |
| II. Сіз | бар+ар+сыз | оы+р+сыз | Жуан |
| кел+ер+сіз | сйле+р+сіз | Жіішке | |
| III. Ол | бар+ар | оы+р | Жуан |
| кел+ер | сйле+р | Жіішке |
| Кпше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Біз | -ар | -р | +мыз | Жуан |
| -ер | -р | +міз | Жіішке | |
| II. Сендер | -ар | -р | +сыдар | Жуан |
| -ер | -р | +сідер | Жіішке |
| II. Сіздер | -ар | -р | +сыздар | Жуан |
| -ер | -р | +сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | -ар | -р | Жуан | |
| -ер | -р | Жіішке |
| Кпше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Буын |
| І.Біз | бар+ар+мыз | оы+р+мыз | Жуан |
| кел+ер+міз | сйле+р+міз | Жіішке | |
| II. Сендер | бар+ар+сындар | оы+р+сыдар | Жуан |
| кел+ер+сіндер | сйле+р+сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | бар+ар+сыздар | оы+р+сыздар | Жуан |
| кел+ер+сіздер | сйле+р+сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | бар+ар | оы+р | Жуан |
| кел+ер | сйле+р | Жіішке |
Болымсыз трі
Болжалды келер шаты болымсыз трі етістікті тбіріне ма+с, ме+с, ба+с, бе+с, па+с, пе+сжрнатарыны жалануы арылы жасалады.
| Жекеше | ||||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты,нді р, л, й, у | я, нді м, н, | ата | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Мен | -ма | -ба | -па | +с | +пын | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | + пін | Жіішке | |
| II. Сен | -ма | -ба | -па | +с | +сы | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -ма | -ба | -па | +с | +сыз | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -ма | -ба | -па | +с | - | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | - | Жіішке |
| Кпше | ||||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, нді р, л, й, у | я, нді м, н, | ата | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Біз | -ма | -ба | -па | +с | +пыз | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | +піз | Жіішке | |
| II. Сендер | -ма | -ба | -па | +с | +сыдар | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | +сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | -ма | -ба | -па | +с | +сыздар | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | +сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | -ма | -ба | -па | +с | - | Жуан |
| -ме | -бе | -пе | +с | - | Жіішке |
Масатты келер ша
Масатты келер ша істелетін істі масат ете айтады, алда болатын имыл-рекетті ашы білдірмейді.
| Жекеше | |||||
| Соы дыбыс Жа (Лицо) ч | Дауысты, нді р, л, й, у | я, нді м, н, | ата | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Мен | -ма | -ба | -па | + пын | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | + пін | Жіішке | |
| II. Сен | -ма | -ба | -па | +сы | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -ма | -ба | -па | +сыз | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -ма | -ба | -па | - | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | - | Жіішке |
| Жекеше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, нді р, л, й, у | я, нді м, н, | ата | Буын |
| I. Мен | бар+ма+пын | жаз+ба+пын | айт+па+пын | Жуан |
| кел+мек+пін | мін+бек+пін | кт+пек+пін | Жіішке | |
| II. Сен | бар+ма+сы | жаз+ба+сы | айт+па+сы | Жуан |
| кел+мек+сі | мін+бек+сі | кт+пек+сі | Жіішке | |
| II. Сіз | бар+ма+сыз | жаз+ба+сыз | айт+па+сыз | Жуан |
| кел+мек+сіз | мін+бек+сіз | кт+пек+сіз | Жіішке | |
| III. Ол | бар+ма | жаз+ба | айт+па | Жуан |
| кел+мек | мін+бек | кт+пек | Жіішке |
| Кпше | |||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, нді р, л, й, у | я, нді м, н, н | ата | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Біз | -ма | -ба | -па | +пыз | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | +піз | Жіішке | |
| II. Сендер | -ма | -ба | -па | +сыдар | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | +сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | -ма | -ба | -па | +сыздар | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | +сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | -ма | -ба | -па | - | Жуан |
| -мек | -бек | -пек | - | Жіішке |
| Кпше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, нді р, л, й, у | я, нді м, н, | ата | Буын |
| I. Біз | бар+ма+пыз | жаз+ба+пыз | айт+па+пыз | Жуан |
| кел+мек+піз | мін+бек+піз | кт+пек+піз | Жіішке | |
| II. Сендер | бар+ма+сыдар | жаз+ба+сыдар | айт+па+сыдар | Жуан |
| кел+мек+сідер | мін+бек+сідер | кт+пек+сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | бар+ма+сыздар | жаз+ба+сыздар | айт+па+сыздар | Жуан |
| кел+мек+сіздер | мін+бек+сіздер | кт+пек+сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | бар+ма | жаз+ба | айт+па | Жуан |
| кел+мек | мін+бек | кт+пек | Жіішке |
Ауыспалы келер ша
Ауыспалы келер ша контекстегі сздерді ыайына арай бірде осы ша, бірде келер ша маынасында ауысып жмсалады.
| Жекеше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Мен | -а | -й | +мын | Жуан |
| -е | -й | +мін | Жіішке | |
| II. Сен | -а | -й | +сы | Жуан |
| -е | -й | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -а | -й | +сыз | Жуан |
| -е | -й | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -а | -й | +ды | Жуан |
| -е | -й | +ді | Жіішке |
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Буын |
| I. Мен | бар+а+мын | ойна+й+мын | Жуан |
| кел+е+мін | сйле+й+мін | Жіішке | |
| II. Сен | бар+а+сы | ойна+й+сы | Жуан |
| кел+е+сі | сйле+й+сі | Жіішке | |
| II. Сіз | бар+а+сыз | ойна+й+сыз | Жуан |
| кел+е+сіз | сйле+й+сіз | Жіішке | |
| III. Ол | бар+а+ды | ойна+й+ды | Жуан |
| кел+е+ді | сйле+й+ді | Жіішке |
| Кпше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Жіктік жалауы | Буын |
| I. Біз | -а | -й | +мыз | Жуан |
| -е | -й | +міз | Жіішке (Мягкий) | |
| II. Сендер | -а | -й | +сыдар | Жуан |
| -е | -и | +сідер | Жіішке іМягкий) | |
| П. Сіздер | -а | -й | +сыздар | Жуан |
| -е | -й | +сіздер | Жіішке | |
| Ш. Олар | -а | -и | +ды | Жуан (Твердый) |
| -е | -й | +ді | Жіішке |
| Соы дыбыс Жа | Дауыссыз | Дауысты | Буын | ||||
| I. Біз | бар+а+мыз | ойна+й+мыз | Жуан | ||||
| кел+е+міз | сйле+й+міз | Жіішке (Мягкий) | |||||
| II. Сендер | бар+а+сындар | ойна+й+сыдар | Жуан | ||||
| кел+е+сідер | сйле+й+сідер | Жіішке іМягкий) | |||||
| П. Сіздер | бар+а+сыздар | ойна+й+сыздар | Жуан | ||||
| кел+е+сіздер | сйле+й+сіздер | Жіішке | |||||
| Ш. Олар | бар+а+ды | ойна+й+ды | Жуан (Твердый) | ||||
| кел+е+ді | сйле+й+ді | Жіішке | |||||
| Жекеше | |||||||
| Соы дыбыс Жа | ата | Дауысты, я, нді | Жіктік жалау | Буын | |||
| I. Мен | -ты | -ды | +м | Жуан | |||
| -ті | -ді | +м | Жіішке | ||||
| II. Сен | -ты | -ды | + | Жуан | |||
| -ті | -ді | + | Жіішке | ||||
| II. Сіз | -ты | -ды | +ыз | Жуан | |||
| -ті | -ді | +із | Жіішке | ||||
| III. Ол | -ты | -ды | - | Жуан | |||
| -ті | -ді | - | Жіішке | ||||
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | ата | Дауысты, я, нді | Буын |
| I. Мен | айт+ты+м | жаз+ды+м | Жуан |
| кет+ті+м | кел+ді+м | Жіішке | |
| II. Сен | айт+ты+ | жаз+ды+ | Жуан |
| кет+ті+ | кел+ді+ | Жіішке | |
| II. Сіз | айт+ты+ыз | жаз+ды+ыз | Жуан |
| кет+ті+із | кел+ді+із | Жіішке | |
| III. Ол | айт+ты | жаз+ды | Жуан |
| кет+ті | кел+ді | Жіішке |
| Кпше | ||||
| Соы дыбыс Жа | ата | Дауысты, я, нді | Жіктік жалау | Буын |
| I. Біз | -ты | -ды | + | Жуан |
| -ті | -ді | +к | Жіішке | |
| II. Сендер II. Сендер | -ты | -ды | +ндар | Жуан |
| -ті | -ді | +дер | Жіішке | |
| II. Сіздер | -ты | -ды | +ыздар | Жуан |
| -ті | -ді | +іздер | Жіішке | |
| III. Олар | -ты | -ды | - | Жуан |
| -ті | -ді | - | Жіішке |
| Кпше | |||
| Соы дыбыс Жа | ата | Дауысты, я, нді | Буын |
| I. Біз | айт+ты+ | жаз+ды+ | Жуан |
| кет+ті+к | кел+ді+к | Жіішке | |
| II. Сендер | айт+ты+дар | жаз+ды+дар | Жуан |
| кет+ті+дер | кел+ді+дер | Жіішке | |
| II. Сіздер | айт+ты+ыздар | жаз+ды+ыздар | Жуан |
| кет+ті+іздер | кел+ді+іздер | Жіішке | |
| III. Олар | айт+ты | жаз+ды | Жуан |
| кет+ті | кел+ді | Жіішке |
Нтижелі ткен ша
Нтижелі ткен ша істі лдеашан брын істелгендігін жне сйлеушіні оны істелгендігіне аны кзі жететіндігін білдіреді.
| Жекеше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, я, нді | ата | Жіктік жалау | Буын |
| I. Мен | -ан | -ан | +мын | Жуан |
| -ген | -кен | +мін | Жіішке | |
| II. Сен | -ан | -ан | + сы | Жуан |
| -ген | -кен | +сі | Жіішке | |
| II. Сіз | -ан | -ан | +сыз | Жуан |
| -ген | -кен | +сіз | Жіішке | |
| III. Ол | -ан | -ан | - | Жуан |
| -ген | -кен | - | Жіішке |
| Жекеше | |||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, я, нді | ата | Буын |
| I. Мен | бар+ан+мын | айт+ан+мьн | Жуан |
| кел+ген+мін | кет+кен+мін | Жіішке | |
| II. Сен | бар+ан+сы | айт+ан+сы | Жуан |
| кел+ген+сі | кет+кен+сі | Жіішке | |
| II. Сіз | бар+ан+сыз | айт+ан+сыз | Жуан |
| кел+ген+сіз | кет+кен+сіз | Жіішке | |
| III. Ол | бар+ан | айт+ан | Жуан |
| кел+ген | кет+кен | Жіішке |
| Кпше | ||||
| Соы дыбыс Жа | Дауысты, я, нді | ата | Жіктік жалау | Буын |
| I. Біз | -ан | -ан | +быз | Жуан |
| -ген | -кен | +біз | Жіішке | |
| II. Сендер | -ан | -ан | +сыдар | Жуан |
| -ген | -кен | +сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | -ан | -ан | +сыздар | Жуан |
| -ген | -кен | +сіздер | Жіішке | |
| II. Олар | -ан | -ан | - | Жуан |
| -ген | -кен | - | Жіішке |
| кел+ген+сідер | кет+кен+сідер | Жіішке | |
| II. Сіздер | бар+ан+сыздар | айт+ан+сыздар | Жуан |
| кел+ген+сіздер | кет+кен+сіздер | Жіішке | |
| III. Олар | бар+ан | айт+ан | Жуан |
| кел+ген | кет+кен | Жіішке |