аза мдениетіндегі философия феномені.
Дрісті ысаша мазмны:
аза философиясы тарихын мына кезедерге блеміз:
Кне аза философиясы (б.з.д. VII – б.з.V ..);
Орта асырлы тркі кезеі философиясы (VI – XIV ..);
аза аын-жырау философиясы (XV – XVIII ..);
«Зар заман», аартушылы философиясы кезеі (XIX – XX . басы);
азіргі заман аза философиясы (XX . 30 жылдарынан бері).
аза философиясыны ерекшелік сипаты:
тірге, аруаа сыйыну, тубелік ой-сана;
философиялы ой ерекше формада - деби шыармада, ле-жырларда, наыл сздер мен ара сздерде, айтыс нерінде крініс тапты;
аза философиясында экзистенциялы сарын басым;
болмыс пен бейболмыс, абсолюттік Жаратушы, жалан дние мселелері;
батыс философиясындаы жйеліліктен грі, жеке ойшыл-тлаларды дниеуи кзарастары ндылыа ие;
адам, мораль, эстетика, дептілік таырыптарына кп кіл блінді;
леуметтік ділеттілік, еркіндік, ізгі оамды асау.
аза философиясы тарихы кне дниеден басталады. Бізді дуірімізге дейін мір срген Заратуштра, Анахарс, Ишпаайлардан, л-Фараби, Яссауи, Абай, Мажана дейін кректей ш мы жыл жатыр. аза сз тсінер, сз ар, бір ауыз сзге тотаан адамды те жоары баалаан. «Аталы сзге арсыз ана таласады» - деген.
лт з дниетанымын тілі, мдениеті, рухани мрасы, діни нанымы т.б. арылы білдіреді. Философия пні ойлау болса, лтты дниетанымды бейнейлейтін ойлау формалары лтты философия болма.
лтты философия тек философия шін ажет емес, ол лтты зін-зі тануы шін ажет. з тілінде философиясы болмаан халыты мдениетті, ркениетті елдер атарына осу иын. Гегель айтандай «мені ана тілімде (неміс) жазыланны брі мені байлыым».
Кне аза философиясында аты белгілі ойшылдар:
- Заратуштра – осыдан ш мы жылдай брыны азиялы лы даладаы тыш пайамбарларды бірі. Еуропаа Заратуштра есімі екі жарым асыр брын ана белгілі болан. алымдар «Авестаа» нерлым тередеген сайын айтылан жер, су аттары Заратуштраны шыу тегі Тран даласына, яни азіргі азастан мен Орта Азия даласына алып келеді. Лондон университетіні профессоры Мэри Бойс «аиатында Заратуштра Еділді шыысынан басталатын Азиялы далада мір срген» - деп тжырымдайды.
Заратуштра алайда адамзат тарихы шін тедесі жо жмба тла. Немісті ататы философы Фридрих Ницшені (1844 – 1900) «Заратуштра осылай деген» атты философиялы толау жазу да тегін емес еді. Бл Заратуштраны жалпы адамзат баласыны алашы стазы боландыын мойындау еді. Смал Елубайды пікірі бойынша:
Адамзатты алашы пайамбары, соылыта мірге буддизм, иудаизм, христиан, ислам діндеріні келуіне лкен ыпал жасаан Заратуштра лы Тран жеріні перзенті;
Соылыта, е соы ылыми зерттеулер Заратуштраны туан жерін аза даласына кеп тіреді. «Еділді шыысынан басталатын азиялы дала» - аза жері;
Адамзатты алашы пайамбары Заратуштраны туан жері, отаны азастан екенін бізді де айта бастайтын уаытымыз жетті.
Заратуштра адамзат тарихы ш кезенен трады дейді. дай дниені жаратан алашы балауса кезеді – «жаралу» кезеі. Адамзат тарихыны екінші кезеі дниеге Сайтан араласан кезе, яни «араласу» кезеі делінеді. Бл кезеде кесапат пен шарапат за та лы креске шыады. Бл жары дние шін дай мен Сайтанны кресі еді. Заратуштра уаызы бойынша адамзат тарихыны шінші кезеі – «ажырасу» деп аталады. Бл кезеде дай Сайтанды жеіп, зі жаратан Доза отына зі кйіп, иянат, кесапат, жаманды, ылмыс атаулы із-тссіз жоалан кннен басталма. Сйтіп, Алла таала жаратан жары дние баяы бейкн, таза, жма алпына келмек.
Сол болашата, мгі жмата мір срмек шін, баытты болу шін адам бл фниде Заратуштраны ш шартын орындауы керек:
бірінші шарт – «шарапатты ойа беріл»;
екінші шарт - «шарапатты сзге беріл»;
шінші шарт – «шарапатты ізге беріл»;
Анахарс, грекше – Анахарсис – Скиф жртынан шыан дана, тапыр, шешен (б.з.д. VI – V ..). Анахарсты кесі кшпенділерді йгілі ханы Гнур (Кннр) болса, шешесі Афина асйектерді ызы. Анарысты тапырлы даналыы туралы Геродот, Платон, Аристотель, Диоген, Лукиан, Сеист Эмпирик, Плутарх, Мишель Монтень сияты йгілі тлалар ой-пікір, естеліктер алдыран.
Диоген Лаэртский (шыармалары. М., 1975, 95-96 беттер): «Кеме аашыны алындыы трт-а елі екенін білген Анахарс, кемешілер лімнен трт елі ашытыта жреді» екен депті.
Анахарсты ескерткішіне: «Тіліе, лыа, тніе ие бол» деп жазылыпты. Адам бойындаы ба пен сора бірдей себепші болатын не? – деген сраа Анахарс: «Тіл» деп жауап беріпті.
Татымсыз кп достан, тартымды бір дос арты – депті Анахарс. Базар – адамдарды бірін-бірі алдап, тонау шін дейі ойлап тапан орын дейді.
Плутарх (Тадамалы мірбаяндар, 2 томды М., 1987, 161 бет): Анахарс Халы кеесіне келіп отырып, эллиндер арасында сзді аылдыларды айтатынына, ал мселені аматарды шешетініне айран алыпты.
- Ишпаай – бізді жыл айыруымыздан брыны 674 жылы аза тапан скифтер ксемі, аза даласыны перзенті, ламасы.
- Майы би Мнлы – Хижра жыл санауынан 711 жыл брын туып, 800 жылы дниеден айтан. «Тгел сзді тбі бір, тп атасы Майы би» з заманында бткіл аза атаулыны билеген, билеу стіне ділдік орнатан, ара ылды а жаран адам болыпты.
Абай (Ибраим) нанбайлы(1845.10.08 – 1904 ж.) – азаты лы аыны, кемегер философы, азіргі заман аза жазба деби тіліні негізін салушы, композитор, аза мдениеті Ренессансыны крнекті классигі.
Абайды философиялы кзарасы дегенде, е алдымен оны философиялы жйе растырмааны, тіптен арнайы философиялы трактат жазбааны белгілі. Сондытан Абайды дниетанымынан жйеге келтірілген гносеологиялы принциптер мен бір негізге рылан философиялы концепцияларды іздеуді ажеті жо. Абай дниетанымын лемдік философиялы жйе, тжырымдара сйкестірмей, зіні шыармашылыынан арастыран дрысыра болар.
Абай ылым мен танымны масатын крсетті:
аиатты тану;
пайдалы мен зиянды ажырата білу;
адамды адам ету;
рдайым лшемді, шаманы білу, сатау;
аыл-оймен Алланы, яни Даналы – Махаббат - ділетті тану.
Шкрім дайберділы(1858 – 1931). Шыармалары: «ш аны», «Шежіре», «Мсылманды шарты» жне ледері.
ш аны:
Сенім аиаты. Алланы тану жне жанны лмеуі;
ылым аиаты. Сезімдік абылдау жне рационалды ойлау;
Жан аиаты – ждан. ждан: ынсап - ділет – мейірім.
Шкрім біріншіден – онтологиялы жолындыы гносеологиялы, таныммен, екіншіден, дін жолындаы теологиялы дниетанымды екінші аны деп крсетеді. Ал шінші аныы Абайда кеінен сз болан мораль философиясындаы жан марына барып штасатын ждан туралы крделі проблеманы ктереді.
Таырып бойынша негізгі ымдар: ар-ождан, тіл, діл, аза мдениет, ауыз дебиеті жне т.б.
Таырып бойынша тест тапсырмалары:
1. аза аартушылыыны негізін алаушысы:
А) М. ашари.
В) Ш. Улиханов.
С) Ы. Алтынсарин.
D) . Стбаев.
Е) Ж. Баласан.
2. Шкрім дайбердиевті философиясыны орталы мселесі:
А) лт туралы ілім.
В) Адам туралы ілім.
С) Махаббат туралы ілім.
D) Табиат туралы ілім.
Е) Ар-ждан туралы ілім.
3. Ш.Уалиханов философиясындаы орталы идея:
А) Аартушылы.
В) Шаманизм.
С) Аыл.
D) ылым.
Е) Дін.
4. А.нанбаевті моральды философиясындаы орталы идея:
А) ылым.
В) Сана.
С) Сенім.
D) Аартушылы.
Е) Жрек туралы ым.
5. Шкрімні 1898-1928 жылдарда жазан негізгі философиялы шыармаларыны бірі – “ш ...”:
А) Дос.
В) Жолдас.
С) Адасу.
D) Аны.
Е) Адамгершілік задар.