ана абсолюттi идеяны дамуы мен эволюцияны жемiсi»,- деген ойда ай ойшылды позициясы байалады.

А) Фейербах

В) Гегель

С) Шеллинг

Д) Лейбниц

Е) Кантт

4. Адамны iс-рекетiнде сананы алатын орны андай? Дрыс пiкiрдi крсет

А) сана адамны идеалдылы жоспары

В) сана - адамны асиет идеясы

С) ойлау оамды тарихты крінісі

Д) сана ойлаумен оса сйлеу ызметi де атарылады

Е) адамда рационалды саналы бастамасы бар

5. Крсетiлген пiкiрдi дрысын белгіле

А)адамны ебегiнi оамды сипатын талдау - сананы мнi тсініледі

В)миды зерттеу арылы сананы тсiнуге болады

С)кибернетикалы сана ойлайды

Д) адамны психикасы миа туелсіз

Е) сана оамды жадайлара туелсiз

6. Сананы оамды тарихи мнiн крсет

А)оамды мiр серiн тигiзбейдi

В)сана оамды мiрден тыс алыптаспайды

С)оамды сана туелсіз

Д) оамды сана алашы

Е) оамды мiрге себепшi

6. Сананы пайда болуы андай былыса байланысты

А)сана биологиялы эволюцияны табии жаласы

В)сана бас миыны ызметi

С)сана ебекті нтижесі

Д) сана болмыстан келген былыс

Е) сана шындыты идеалдылы бейнесi

8. Сананы оамды – тарихи мнін крсет

А)сана субьективтік былыс

В)сана табии былыс

С)адамны санасы оамды мірге себепші

Д) сана оамды мірден тыс алыптаспайды

Е) оамды мір адамны санасына серін тигізбейді

9. Дрыс пікірді крсет

А)сана психологияа араанда ке клемде болады

В)психология мен сана те

С)сана жне психология – бл оамны ртрлі рылымды элементтері

Д) психология зіне сананы осып алады

Е) сана – бл дниені абылдауды дегейі

10. оамды сана – бл

А)оамды болмысты рухани жне психикалы бейнеленуі

В)оамды болмысты саяси бейнеленуі

С)парасаттылыты бейнеленуі

Д) болмысты эстетикалы бейнеленуі

Е) дрыс жауабы жо

 

ріс№ 14.

оам: анализді философиялы негізі

оам(лат., социалис) – адам ызметіні тарихи алыптасан формаларыны (территориясы, дуірі, дстр мен мдениеті) барлы жиынтыы, яни жйелік рылым.

К.Марксоам дамуын материалистік трыда ынып, оны дамуы – табии – тарихи процесс деп, оамны озаушы кштері, жалпылы задылытары туралы бірттасты ілім жасады.

Адамзат тарихында ш ірі оамды ебек блісі болды:

· егін шаруашылыыны мал шаруашылыынан блінуі;

· олнер ксібіні егін шаруашылыынан блінуі;

· сауданы блініп, саудагерлерді пайда болуы.

Ø оамды болмыс– оами атынас жйесінде адам ызметі арылы делетін оамны материалды блігі. Ол орланып, жинаталып, жетіліп рпатан рпаа жаласып отырады.

Ø оамды сана– тарихты рухани жаы, оамды болмысты бейнесі. Ол оам мшелеріні жеке саналарыны жиынтыы емес, бірттасты рухани былыс.

оам міріні негізгі сфералары:

· экономикалы;

· леуметтік;

· саяси;

· рухани.

Экономикалы сфера– оам мірін анытайтын база. Оны рылымы:

· ндіріс;

· лестіру;

· алмасу;

· материалды байлыты ттыну.

Экономикалы сфера мына формаларда мір среді:

· экономикалы кеістік – шаруашылы болмысы;

· экономиканы басару институттарыны ызметі;

· материалды игілікті ндіру дісі.

ндіріс дегеніміз жалпылыты крсететін абстракция. ндіріс дегеніміз ттыну, сонымен бірге ндіріс. ндіріс дегеніміз ндіріс пен ттынуды бірлігі, ттыну ндірісті бір моменті, сті. Адамзатты ндірісті толы тотатуы, бірнеше кннен кейін оны сзсіз руына келер еді.

Жалпы ебекті арапайым моменттері:

· ебек – масатталан адам іс-рекеті, ызметі;

· ебек заттары – табиат (блігі), жер, су, ааш, балы, шикізат, т.т.;

· ебек ралдары – адам мен ебек заттарыны арасындаы байланыстырушы элемент.

ндіріс дісі дегеніміз ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды диалектикалы бірлігі.

К.Маркс: «... экономикалы дуірлер не ндіретінімен емес, алай ндіретінімен, андай ебек ралдарын пайдаланатынымен ерекшеленеді» (К.Маркс. «Капитал», т.23, 191-б.).

ндіргіш кштер – оамды ндіріс процесінде оам мен табиат арасындаы «заттар алмасуын» жзеге асыратын субъективтік жне затты элементтер жйесі. ндіріс ралдары (затты элементтер):

· ебек ралдары;

· шикізат пен материалдар;

· имараттар мен рылыстар;

· транспорт жне т.б.

ндірістік атынастар- ндіріс, лестіру, алмасу жне ттыну жніндегі пайда болатын адамдар арасындаы байланыстар.

ндірістік атынастар негізінде оамды жне жекелік болып келетін ндіріс дісіні меншіктік формасы жатады.

Материалды ндірісті (оам міріні экономикалы сферасы) маызы:

· оам тіршілігіні материалды базасын жасайды;

· оамны крделі мселелерін шешуге ыпал жасайды;

· леуметтік рылыма тікелей сер етеді;

· саяси процестерге ыпалы кшті;

· рухани дниеге де тікелей жне жанама трде сер етеді.

леуметтік сфера– ебек блінісіне, ндіріс жабдытарыны меншігіне жне лтты фактора негізделген оамны ішкі рылысыны жйесі. оамны леуметтік рылымны негізгі элементтері:

· таптар;

· страттар;

· ауымдастытар;

· ала мен ауыл трындары;

· дене жне ой ебегі кілдері;

· леуметтік-демографиялы топтар (ерлер, йелдер, арттар, жастар);

· лттар.

леуметтік институт– жымдарды, леуметтік нормаларды, мдени ждігерліктерді белгілі жиынтыы жне олара сйкес тртіп жйесі.

Экономикалы-леуметтік институттар– ебек блісі, меншік, ебек аысы, т.т.

леуметтік стратификация(жіктеу), белгілері бойынша – білім, біліктілік, жмысбастылы, кіріс, трмысты шарты, мір сру стилі мен дісі.

Питирим Сорокинні страттары:

· биолеуметтік – а) нсілдік, ) жынысты, б) жас шамасына арай;

· мденилеуметтік – а) шыу тегі, ) территориясы, б) тіл, этникалы жне лтты топтар, в) ксіби, г) экономикалы, д) діни, е) саяси;

· леуметтік мобильдік(жинаылы) – адамдарды бір леуметтік топтан зге леуметтік топа ту ммкіндігі (шаруаны – жмысшы, жмысшыны – интеллигенцияа, интеллигенцияны – ксіпкерге жне т.б.).

леуметтік мобильдік – оамны алыпты мір сру бейнесі, оны наты крсеткіші. оам нерлым дамыан, демократиялы болса, сорлым леуметтік мобильдік жоары болады.

Батысты леуметтік мобильдік оам трлері:

· мобильдікті жоары дегейіндегі елдер – АШ, Италия, Жапония;

· мобильдікті орташа дегейіндегі елдер – Канада, лыбритания;

· мобильдікті тменгі дегейіндегі елдер – Голландия, Швейцария, Дания.

Азаматты оам- леуметтік топтар бірігуіні е жоары дегейі.

оамны саяси сферасы- леуметтік топтарды мддесін орайтын, оамды басаратын жымдар мен йымдар жиынтыы.

оамны саяси жйесіні элементтері:

· мемлекет пен мемлекеттік органдар (армия, сот, прокуратура, т.т.);

· саяси партиялар;

· оамды йымдар;

· ксіпода;

· зге институттар.

Саяси мірді негізгі мселесі – билік;

Мемлекетті негізгі функциялары:

· кілеттілік;

· реттегіштік;

· орау;

· сырты саясат;

· интеграциялы.

оамны рухани мірінінегізгі элементтері:

· рухани ызмет;

· рухани ндылытар;

· адамдарды рухани сраныс, ажеттілігі;

· рухани ттыну;

· жеке сана;

· оамды сана.

оамды сана элементтері:

· деттегі жне теориялы сана;

· оамды идеология жне психология;

· оамды сана формалары.

оамды сана формалары:

· саясат;

· ы;

· мораль;

· ылым;

· дін.

оамны басты рамдас блігі(Ферсман, Плотников):

· антропосфера – биологиялы организм трысындаы адами сфера;

· социосфера – крделі оамды атынастар сферасы;

· биотехносфера – адам мен адамзата техниканы сер ету сферасы.

оам мен табиат ара атынасындаы негізгі мселе:

· антропогендік сер;

· техногендік сер.

Табиат– адам мен оамны табии тіршілік ету шарттарыны жиынтыы.

Табиат – ке маынада аланда, - адам жасамаан, олы тимеген материя блігі немесе зіні шексіз, алуан трлі кріністерімен былатын универсум, бкіл дние, мнділік.

Табиат – тар маынада аланда, - таным, зерттеу объекті немесе жаратылыстану объектіні бірлігі;

Табии табиатты орта- зіні дамуы мен тіршілік рекеті процесіндегі оамны зара рекеттесетін табиат блігі;

Жасанды табиатты орта– тарихи даму процесіндегі адам жасаан оршаан орта блігі;

Жарапиялы орта– адам ажеттіліктерін анааттандыратын оршаан ортаны сырты табиат блігі;

«Жарапиялы детерминизм»(XVIII . француз аартушылары, Ш.Монтескье, Г.Бокли, Э.Реклю) – оам даму задылытары, адам баласыны мір сру бейнесі жер бетіні сипатына, топыраа, сіресе климата байланысты; климат билігі – барлы биліктерден кшті деп арастыратын кзарас;

Карл Маркс: «Сырты табиат жадайлары экономикалы екі лкен топа блінеді:

- мір сру тсілдеріні табии байлыы, демек, топыра нарлыы, балыа бай зендер мен клдер, т.т. жне

- ебек ету тсілдеріні табии байлыы: су ламасы, кеме жретін сулар, орман, металл, кмір жне т.б. (К.Маркс. Шы., т.23, 521-б.).

оам дамуыны алашы кезедерінде табиат байлытарыны бірінші тобы лкен рл ойнайды, ал XVIII . бастап – екінші топ табиат байлыы.

Кн– орта шамадаы жлдыз, оны радиусы 700 мы км. Кнге – бес млрд. жыл. Кн 220 км\сек жылдамдыпен Галактика орталыын айналады, ал оны 250 млн. жылда бір айналып, орап шыады – бл кезе галактикалы жыл деп аталады. Кнні жарыы миллиардтар жыл бойы згерген жо.

Барлы планеталар (Жер де) 4,6 млрд. жыл брын бір уаытта пайда болан. Планеталарды алыптасуы 10⁵ – 10⁸ жыл аралыын амтиды. Жалпы Кн жйесіні рылуы жнінде анааттанарлы теория жо.

Геологиялы дуірлер:

· катархей (4,6 -3,5 млрд. жыл брын);

· архей (3,5 млрд – 2,6 млрд жыл брын);

· протерозой (2,6 млрд – 570 млн жыл брын);

· палеозой (570 млн – 230 млн жыл брын);

· мезозой (230 млн – 67 млн жыл брын);

· кайнозой (67 млн – азірге дейін).

Жерді рамдас бліктері:

· литосфера (грек., «тас абыы») – Жер шарыны жоары атты абыы;

· атмосфера – Жерді газ-булы абыы; Жерді ашы арыштан орайды; Жерді ызуы мен сууын бір алыпты стайды; 80% - азот жне 20% оттегі;

· гидросфера – литосфера мен атмосфера аралыындаы жерді су абаты, ол Жер бетіні 70% алып жатыр.

· биосфера (грек., биос – «мір») – «мірмен толан Жер абаты», организмдер мен тірі мнділіктерден тратын планеталы абат, абы. Ол барлы тіршілік иелері ызметіні нтижесі. Терминді 1875 жылы австриялы алым Э.Зюсс олданды. Биосфера атмосфера, литосфера, гидросфераны жоары блігін амтиды. Биосфераны жоары шекарасы Жер бетінен 30 км, ал тменгі шекарасы – Жер бетінен 10 м тменде. Кейбір организмдер 11 км тередікте табылан. Жалпы мір мына температуралы интервалда - 252°С + 180 °С – болады.

азіргі тада 500 мы сімдік трі, 1,5 млн жануарлар трі белгілі.

Ноосфера(грек., нус – аыл, парасат) – табиат пен оамны зара рекеттесу сферасы, яни адамны аыл-ой ызметіні ортасы, сферасы.

Бл терминді ылыма 1927 жылы француз алымы Э.Леруа енгізді.

Пьер Тейяр де Шарден – ноосфера – «масатталан сана»-адам аылы мен жігері, бкіл планетаны амтитын трансформация – деді.

В.И. Вернадский, А.Л. Чижевский – ноосфера деп тек Жер бетіндегі емес, сонымен бірге арышты былысты айтты. Адам – ноосфера блшегі ретінде – арышты пенде. Ноосфера – тіріні, парасатты жне арыштыты бірлігі.

§4. Экология(грек., ойкос – тра, мекен, й, логос – ілім) – адамны оршаан ортамен байланысы жне оны барлы тіршілік иелеріні алдындаы моральдік парызы туралы ілім. Бл терминді 1886 жылы неміс биологы Э.Геккель пайдаланды.

К.Маркс: «... егер мдениет саналы трде дамымай, стихиялы дамыса, онда ол соында шл даланы алдырады» (Шы., т.32, 45-б.).

Ф.Энгельс: «... біз табиаттаы жеістерімізге уана бермеуіміз керек. Бізді рбір жеісімізден табиат кегін алып отырады» (Шы., т.20, 495-б.).

Экологиялы мселер:

· ауа бассейіні мен мхиттарды ластау;

· орманды кесу нтижесінде топыра эрозиясы;

· хайуанат дниесін ырып-жою;

· ауыз су, кптеген шикі зат орыны тапшылыы;

· адамны физикалы жне психикалы денсаулыы мен тым уалауына сер ету;

· «адам - табиат» экожйесін сатау;

· озонды сатау, ол стратосферада – 10-50 км теіз дегейінен жоары-табии фильтр функциясын орындайды.