сіпорынны трлері мен йымды рылымдары. 3 страница

ызметтi басым трлерiне тiкелей отанды жне шетелдiк инвестициялар аыны сiмiнi есебiнен ел экономикасын тегермелi дамытуды амтамасыз ету шiн азастан Республикасына 2003-2005 жылдар кезеiнде тiкелей инвестициялар тарту бадарламасы зiрленiп, оны негiзгi баыттарыны бiрi деушi нерксiптi дамыту болып табылады.

Алайда, деушi нерксiптi, оны iшiнде инновациялы секторды салалары жеке инвестор шiн тартымсыз болып алып отыр. Осыан орай деушi нерксiпке жеке инвестициялар тарту шiн олайлы инвестициялы жадай жасау мемлекеттi мiндетi болып табылады.

Жеке инвестицияларды тарту процесiн ынталандыруды экономикалы тетiктерi ретiнде инвестициялы салы преференциялары, мемлекеттiк заттай гранттар жне "Инвестициялар туралы" азастан Республикасыны Заына сйкес ызметтi басым трлерi ксiпорындарыны тiркелген активтерiне салымдарды жзеге асыратын инвесторлара берiлетiн бiратар кепiлдiктер олданылатын болады. Алайда Зада кзделген преференциялар (артышылытар) аталан салаларды коммерциялы тартымсыздыымен салыстыранда берiлетiн жеiлдiктердi сйкес келмейтiнiн ескере отырып, индустриялы-инновациялы секторды салаларын дамытуа тиiсiнше ыпал ететiн жадайда емес. Осыан орай оларды фискалды саясат шараларымен толытыру ажет.

Экономикалы тетiктердi олданылуы йымды сипаттаы iс-шаралармен толытырылуы тиiс. азастан Республикасыны жне оны iрлерiнi инвестициялы ммкiндiктерi туралы апаратты сыну клемi мен сапасы инвесторларды ел экономикасына капитал салу туралы шешiм абылдауына айтарлытай сер етедi. Осыан байланысты инвестициялы ммкiндiктермен таныстыру жнiнде жргiзiлетiн жмыс аясында индустриялы-инновациялы сектор салаларын дамытуа кш салынуы тиiс. Перспективалы жобаларды iздестiру жнiнде ытимал инвесторлара да, жеке инвесторды ызытыратын инвестициялы жобаларды сйкестендiретiн рi зiрлейтiн ксiпорындара да тiкелей ызмет крсететiн апаратты-консультативтiк орталытарды тiкелей iрлердi зiнде ру жнiнде жмыстар йымдастырылатын болады.

Индустриялы-инновациялы дамуды iрi инвестициялы жобаларын бiрлесе iске асыруда инвесторлармен, сiресе транслтты компаниялармен апаратты-тсаукесер iс-шараларын ткiзуден грi барынша белсендi схбат жргізуге кшу ажет.

Бдан баса, басым ндiрiстердi инвестициялы тартымдылыын арттыру масатында мемлекет мыналара баытталан шараларды ола алады:

миноритарлы акционерлердi ытарын орауды кшейту жне корпоративтi басаруды тиiмдiлiгiн арттыру;

ксiпорындарды тiркеудi оайлатылан жйесiн енгiзу;

ызмет трлерін лицензиялауды ашы жйесiн ру;

аржылы есептiлiктi халыаралы стандарттарына ксiпорындарды туiн жеделдету.

нерксiптi жаыртуды басым баыттарын анытау шiн отын-энергетикалы кешеннi (ОЭК) жне экономиканы баса да базалы салаларыны инвестициялы жне ндiрiстiк леуетiн пайдалану

Iрi инвестициялы жобалар зiнде шоырланан жне нiмнi рбiр згерту сатысында осылан ны млшерiн арттыру арылы технологиялы трыдан бiрнеше айтара згертуге болатын нiмдер шыаратын ндiрiс орындары Т дiсi бойынша бсекеге тсуге абiлеттi жне экспорта бадарланан ндiрiстердi дамыту мен алыптастыру алаына немесе базасына айналуы тиiс.

Iс жзiнде барлы мнай экспорттаушы елдердi дерлiк з экономикасын ртараптандыру проблемасы аладатады. Дние жзiнде осы баытта бiраз тжiрибе жинаталан.

Мнай жне мнай нiмдерiне конъюнктура згерiстерiнi серiн тмендету масатында аса iрi мнай экспорттаушы елдер соы он жылдыта мнай экспорттаудан алынатын табысты айта блу есебiнен экономиканы ндiрiстiк рылымын жетiлдiру жнiндегi шараларды iске асыруда. Осымен бiр мезгiлде дамыан елдер экономикасынан кiрiс алу масатында баса елдерге капитал экспорттау жмысы жргiзiлуде.

азастанда мнай-газ нерксiбiне жылдан жыла кбейiп келе жатан инвестициялар клемi экономика рылымын ртараптандыруа олайлы орта болып табылады.

Осыан байланысты, Каспий теiзiнi азастанды секторын (КТС) игеру индустрияны дамытуды негiзгi озаушы "локомотивтерiнi" бiрi болып табылады, онда кнiлгерi баалау бойынша кмiрсутектердi жалпы оры 8,0 млрд. тоннаны райды, ол ктiлiп отырандай, азастанда кмiрсутектер ндiрудi нерлым елеулi сiмiн амтамасыз етедi.

Перспективада айрадаы кен орындарынан мнай ндiру жылына 150-200 млн. тоннаа жетiп, 25-30 жыл бойы осы дегейде труы ммкiн.

Каспий теiзiнi солтстiк блiгiндегi тзды кен орындары мнайда сйылан газды рамы жоары - шамамен 60% клемiнде болуымен сипатталады. ашаан кен орныны мнайында ана алынатын газды оры арашыана кен орныны орымен ана теесуi ммкiн деп ктiлуде.

Ттастай аланда азастанны орта жне за мерзiмдi перспективасында ОЭК-iнi дамуы КТС-ны дамуымен айындалатын болады, йткенi 2006 жылдан кейiн оншорлы кен орындарында ндiрудi суi шамалы болады.

Каспий iрi кмiрсутегiн ндiрудi суiне, магистральды, оны iшiнде экспортты мнай жне газ бырларын, жктердi сатау жне ауыстырып тиеу шiн теiз порттары мен порт рылыстарын, мнай ятын жне газ толтыратын темiр жол терминалдарын салуа, электр энергетикасында жне телекоммуникациялы инфрарылымда жаа уаттарды енгiзуге байланысты азастанны жалпы экономикалы арынына едуiр клемде сер ететiн инвестициялы жне ндiрiстiк белсендiлiктi уатты суiн бастан кешiретiн болады.

Каспийде кмiрсутегiн ндiрудi дамуы мнай-химия индустриясы шiн отанды шикiзат базасыны алыптасуына жадай жасайды. Iрi инвесторларды тарта отырып, ашаан кен орныны нерксiп аймаыны маында iлеспе табии газды сату жнiндегi мнай-химия кешенiн салу жоспарлануда. Кешен мнай-химия нiмдерiнi сйы жне бастапы компоненттерiнi ауымды блiгiн - этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол жне басаларын, оларды негiзiнде пластикалы массалар мен эластомерлер алуа ммкiндiк бередi.

Алдаы он бес жылда азастан мнайын ндiрудi дамытуа инвесторлар 80 млрд. AШ долларынан астам аржы салуа ниет бiлдiруде. Бл аражат iске осылатын ксiпорындарды жмысын амтамасыз ететiн ндiрiстiк, инфрарылымды жне леуметтiк объектiлер салуа жмсалатын болады.

Аталан инвестициялы жмсалымдар тауарлар мен ызметтер крсетулердi ауымды трiне сраныс тудырады, оларды бiр блiгi азастан жадайы шiн уаытша сипатта болады, ал баса блiгi мнай орлары сарыланнан кейiн де сырты жне iшкi рыноктарда ажет болатын ндiрiстер руа баытталатын болады.

Мысалы, Каспий жаалауыны инфрарылымын дамыту демалыс жне ойын-сауы индустриясын ру шiн, теiз порттары - жктердi тасымалдаудаы клiк шыыстарын азайту шiн, машина жасау зауыттары баржалар, жк, ксiпшiлiк жне скери кемелер, жабды пен трмысты техниканы мол ассортиментiн шыару жне т.б шiн алышарт жасайды.

Т дамыту блiгiнде шикiзатты сатуды кеейте тсудi жасы перспективалары бар.

Мнай мен газды сатуды кеейте тсу iс жзiнде экономиканы барлы салалары мен трмыста пайдаланылатын полимерлiк бйымдарды шамамен 200 трiн шыаруа ммкiндiк жасайды. Осы баытта Т-ны дамыту кп салалы транслтты корпорация руа жадай жасайды.

Т-ны дамыту шiн металлургия нерксiбiнде жасы перспективалар бар. азастанда Д.Менделеевтi периодты жйесiнi 100-ге жуы элементiн амтитын минералды рудаларды орлары бар КСРО тсында оны 74 элементi нiмiнi алуан трiне пайдаланылады. азастанны тстi металлургия нiмi ылымды кп ажет ететiн жне жоары технологиялы тауарларды - арыш аппараттарын, ару-жара, электр техникасын жасауда пайдаланылды.

азастанда тстi, асыл жне сирек кездесетiн жер металдарыны ке ауымды млшерiн крделi жне оры аз рудалардан, руда йiндiлерiнен, металлургиялы шлактар мен айта деу алдытарынан алу жнiндегi ылыми-инновациялы зiрлемелердi тстi металлургия ксiпорындарында енгiзудi осы саласында да зор ылыми леуетi мен тжiрибесi бар. Металлургиялы алдытар мен руда йiндiлерiн сату жнiндегi жаа технологияларды енгiзу орта мерзiмдi перспективада осылан ны жоары нiм алуа ммкiндiк бередi.

азастана iрi инвестицияларды аылуы тстi металлургия, химия жне жиhаз нерксiбiнi нiмдерiне жне т.б. сраныс тудырады. Осыны брiн мнай мен газды жне металдарды деудi кеейте тсу есебiнен азастанда шыаруа болады рi болашата бл нiм лемдiк рынокта з орнын табады.

азастан лемдегi iрi асты ндiрушiлердi бiрi болып табылады. Асты деу процесiн тередету кп салалы T-ны руды негiзгi базасы болуы ммкiн. Осындай тiзбектi дамытуды баыттары асты деудi технологиялы процесiн кеейтуден де, жемшп ндiру, мал шаруашылыы, ет пен ст нiмiн шыаруды дамытудан да крiнедi. Т-а, сондай-а элеваторлар да, ауыл шаруашылыы техникасы мен минералды тыайтыштарды шыару жнiндегi зауыттар да, табии таам бояыштарын, фармацевтикалы бйымдарды, биотехнология нiмдерi мен басаларын шыару жнiндегi ксiпорындар да кiредi.

Экономика рылымын жне азастанды экономиканы экспортты баытын ртараптандыруды аталан баыттары леуеттi трыдан басым баыт болып табылады. Алайда сынылып отыран жобаларды iске асыруа мемлекеттiк олдау крсету жнiндегi тпкiлiктi шешiмдi T дiсi бойынша аталан нiмдердi барынша айта деу блiнiсiнде дамыту ммкiн болатын бсекелестiк артышылытарды егжей-тегжейлi талдаудан кейiн ана абылдау ажет.

Т дiсi бойынша экономиканы басым салаларын айындау кезiнде Т-ны одан рi дамуын кздейтiн бiрлескен ндiрiстердi йымдастыруа орай ТК iрлiк кiлдерiмен экономикалы ынтыматастыты амтамасыз ету ажет.

Электр энергетикасында ткiзiлген реформаларды нтижесiнде ттытынушыларды электр энергиясын жеткiзушiлердi еркiн тадауы, субъектiлердi электр желiлерiне еркiн жне кем ойылмай ол жеткiзуiне негiзделген электр энергиясы мен уатты бсекелес ктерме рыногы ойдаыдай жмыс істеуде.

Электр энергетикасын одан рi реформалау рыноктаы згерiстердi тередетуге, электр уатыны биржа саудасын жасау мен дамытуа, электр уаты саласындаы ызмет крсетулер арнасын кеейтуге баытталады.

ткiзiлетiн реформаларды олдау мен саланы одан рi дамуы шiн, уатты ндiретiн жне тасымалдайтын ксiпорындарды рал-жабдытарын жаарту шiн инвестицияларды суiн амтамасыз ету ажет.

Электр желiлерi компаниялары шiн инвестицияларды тартуды ынталандыру масатында табии монополия субъектiлерiнi орташа кезедегi мерзiмге ызмет крсетулерiне, инвестицияларды оралуы мен нормативтерден тыс шыындарды ысартуа оларды баытталуын амтамасыз ету шiн жадай жасауа ммкiндiк беретiн жаадан прогрессивтi тсiлдерiн енгiзу ажет. Тарифтердi белгiлеудi жаа тсiлдерiн iске асыру тарифтердi суiне келедi, осыан байланысты, халыты табысы аз блiгiн олдау шараларын бiр мезгiлде олдану ажет.

Бдан зге, электр уатын тарату клемiнi суiнi негiзгi лшемiнi бiрi болып табылатын электр энергиясын тарату жнiндегi ызметтерiне белгiленген тарифтерге азайту коэффициенттерiн беру арылы тарифтердi белгiлеудi икемдi дiстерiн енгiзу ажет.

Азайту коэффициенттерiн енгiзу отанды тауар ндiрушiлер мен республиканы экспорта баытталан ксiпорындары нiмiнi бсекеге абiлетiн олдауа ммкiндiк бередi.

Электр жне жылу энергиясына тарифтердi реттеу саясатын жргiзу кезiнде мынадай факторлар ескерiлетiн болады:

электр энергиясыны тмен тарифтерi экономиканы маызды мiндеттерiнi бiрi - дамыан елдерден 3-4 есе жоары болып тран нiмнi энергияны ажетсiнуiн азайтуа ыпал етпейдi. Арзан ресурстарды ешкiм немдемейді;

бгiн бюджет бiр жаынан тмен тарифтер есебiнен табии монополистердi ызмет крсетулерiне бюджеттiк йымдарды жмсайтын шыыстарын арзандатудан пайда тауып отыранын, сонымен атар ол салытарды толыымен алмайтынын талдау крсетiп отыр.

Сол себептен, электр уатына тарифтердi едуiр ктеру ажет. Бл адам ксiпорындарды нiмгe энергияны жмсалуын тмендету жолымен жруге мжбрлейдi, оларды жаартылуына озау болады.

Тарифтердi суi бiратар ттыну тауарларыны бааларын жне трын-й коммуналды ызмет крсетулерге тарифтердi суiне, халыты соан орай шыыстарыны суiне келетiнi сзсiз. Сондытан халыты табысы тмен блiгiн олдау шараларын бiр мезгiлде олдану ажеттiлiгi туындайды. Мны кнкрiстi тменгi дегейiн, е тменгi жалаы мен зейнетаыны ктеру арылы немесе халыты е кедей блiгiне атаулы аржылай кмек крсету арылы жасауа болады.

Сонымен, табии монополистердi ызмет крсетулерiне, атап айтанда электр уатына тарифтердi суi табии монополистердi ана емес, бкiл лтты экономика трысынан аланда болмай оймайды рi зiн-зi атайды. Осымен бiр мезгiлде бл компанияларды ндiрiс шыындарыны рамы мен клемiнi негiздiлiгiне де мониторинг ажет.

 

 

6 Дріс. . Айналым капиталы

Жоспар:

йналым капиталы: оны рамы жне рылымы. Айналым капиталды аржыландыру кздері. Айналым аржыларды айналымдылыын жеделдету факторлары. Ксіпорын жмысыны экономикалы крсеткіштерін жасартудаы айналым аржыларды айналымдылыын жеделдетуді мні.

сіпорындаы айналым аржыларды элементтерін немдеу. Ксіпорын жмысыны нтижесіне айналым капиталды басаруыны сері. Ксіпорынны айналым аржыларды пайдалануды жасартуды негізгі баыттары.

1.ндіріс рдісінде негізгі жне айналым капиталы бір-бірімен тыыз байланысты. Негізгі орды тиімді пайдалану айналым аржыларын тымды пайдалануына ыпалын тигізеді жне де керісінше.

Айналым орлары - бл ксіпорындарды, бірлестіктерді, йымдарды ндірістік орларыны бір ндірістік айналымда тгел ттынылып жне зіні нын дайындалатын німге толы кшіретін блігі. детте, зіні табии нысанын сатамайды жне аяталаннан кейін ашалай нысанда айтарылады.

Айналым корлары2 блімнентрады:

- ндірістік айналым орлары;

- айналыс орлары (фонды обращения).

ндірістік айналым орларынерксіптегі айналым орларыны е негізгі блігі болып табылады. Олар барлы айналым орларыны нерксіпте 70%, машина ндіру мен металл деуде 80% аса блігін райды.

дірістік айналым корлары мынадай топтара блінеді:

1. ндіріс алдытары (запастар).Олара - шикізат, негізгі материалдарды, отынны осалы блшектерді алдыы (запастар), баасы 100 тегеден кем нсызданыш жне тозыш заттар, арнайы рал-саймандар жатады.

2. Аяталмаан ндіріс. Оны ішінде з ішінде шыарылан жартылай дайын німдер.

3. Болаша кезедерді шыындары - жаа німдерді зірлеуге жне игеруге кеткен шыындар.

Айналыс орларыны крамынадайын нім, жнелтілген, біра аысы тленбеген тауарлар, банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі, кассалардаы аша орлары, бітпеген есептесулердегі аша ралдары жатады. Айналыс орларына жатады:

1. Дайын нім - техникалы баылаудан ткізілген шыарылан дайын нім. Олар ндіріс процесі аяталан сорі арай орап, ораптап сатуа дайындауа дейін оймаларда саталады. Дайындау жмыстары жргізіліп бітіп, ажетті жаттар толтырылан со, дайын нім ттынушыа жнелтіледі.

2. Аша кралдары - ксіпорындарды материалды ресурстарды сатып алуа, ебекаы тлеуге, мемлекеттік тлемдерді жне баса да йымдар мен мекемелерге атаран кызметтері шін тлемдер тлеуіне жмсалатын аржысы.

3. Дебиторлы берешек - зады йыммен немесе жеке адаммен шаруашылы зара араатынасты орытындысында, ксіпорына, йыма, мекемеге есептелген борышты сомасы. Ксіпорынны дебиторлы берешегі болуы ксіпорын аражатыны тікелей кзделген масаттан баса мтаждыа жмсаландыы, демек ксіпорын жмысындаы елеулі кем-шілік ретінде аралады.

Нормаланбаан айналым аражаты - айналым саласында жмыс істейтін жоспарланбайтын аражат. Оан мыналар жатады: тлеу мерзімі басталмаан жнелтілген тауарлара, сатып алушылар мерзімінде тлемеген, жнелтілген тауарлара, сатып алушылардан жауапкершілікпен сатауа алынан тауарлара жмсалан аражат; банкідегі есеп айырысу шотесебіндегі, кассадаы, аккредитивтердегі, ксіпорындарды, бірлестіктерді, йымдарды жк айналымы бойынша ерекше шотесептеріндегі ашалай аражат, есеп айырысудаы аражат, т.б.

Ксіпорынны аржыларыны айналым орларын нормалау-ксіпорындара, йыма здеріні алыпты жмыс істеуіні жылды жоспарлауын амтамасыз ету шін ажетті ашалай аражатты е аз ажетсінуді ылыми трыда негізделген есеп-исабы. Айналым аражатын масатты трде немдеп пайдалану ндіріс пен айналыста тауар мен материалды ндылыктарды осалы орларын ысартуа, німді ткізуге, ашаны орлануына, шаруашылы органдарыны аржы жадайыны тратылыына жне т.б. септігін тигізуге жадай жасайды.

Бл арада айналым аражатыны нормативі олданылады.

Айналым аражатыны нормативі– тауар – материалды ндылытарды босалы орларыны німді ндіру мен ткізу жоспарын орындау шін жеткілікті, экономикалы трыдан негізделген е аз млшері. детте, таяу кндері белгіленеді. Ол ксіпорына, бірлестікке, йыма здеріні алыпты, толассыз жмыс істеуін амтамасыз ететін тауар – материалды ндылытарды ауыспалы босалы орлар рау шін ажет. Норматив айналым аражатыны жекелеген элементтері бойынша жне жалпы нормаланатын айнымалы аражаты бойынша айындалады.

Айналым аражаттары 2 трге блінеді:

-меншікті айналым аражаты;

- арыза берілген айналым аражаты.

Меншікті айналым аражат - ксіпорындарды, бірлестіктерді, йымдарды ресурстар жніндегі траты е аз ажеттерді амтамасыз ету шін бекітілген нормативтерге сйкес здеріні тиесілі айналым аражатыны бір блігі.

Айналым аржылары (капиталы) – бл ксіпорындарды, бірлестіктерді, йымдарды ндірістік орларыны бір ндірістік айналымда тгел ттынылып жне зіні нын дайындалатын жаа німге толы кшірілетін блігі. детте, айналым кралы зіні заттай трін згертіп немесе жойып, ндіріс рдісі аяталаннан кейін ашалай нысанда айтарылады.

нерксіпте айналым аржылары негізгі екі топа - айналым ралы жне айналым орлары болып блінеді. Айналым ндіріс оры ндіріс шеберінде болып, ебек бйымын заттай трде райды: шикізат, негізгі жне кмекші материалдар, отын жне электроуат, аяталып бітпеген ндіріс, алдаы мерзімде жмсалатын шыын, нсыз жне тез тозатын бйымдар, тетіктер, жндеуге арналан осалы блшектер т.б. Айналым ндіріс орын есепке аланда жне жоспарлаанда табии жне ашадай крсеткіште сипатталады.

Айналым орларыны рамына дайын нім, жнелтілген, біра аысы лі тленбеген тауарлар, банк мекемелеріндегі есеп-шоттардаы, кассадаы аша, есептесіп бітпеген жердегі аша аражаттары жатады.

Айналым ралдары ндіріс саласында ызмет атаруында немі айналымда болып, ндіріс шеберінен айналым шеберіне ауысып отырады.

Айналым ралы айналымды рдісінде ш сатыдан теді: біріншісі – аша (ебек бйымдарын дайындау), екіншісі – ндіріс (німді дайындау рдісі), шіншісі – тауарлы (дайын німді сату), яни ксіпорында ресурстар тауарлы німге айналып, сатыланнан кейін жаа аша аражатына айналады (А-А¹). німді сатудан тскен жаа ашаа ксіпорын жаадан ебек бйымдарын сатып алып, ндіріс ралдары жаа айналымдылы шеберіне ауысады.