Шетел азаматтарыны ытары мен міндеттеріне жалпы сипаттама

Халыаралы жеке ы нормалары шетелдіктерді мліктік, жеке мліктік емес, отбасы, ебек жне процессуалды ытарын реттейді. Шетел азаматы екі ыты тртіпке баынады: отанды занама мен зі орналасан шетел мемлекетіні занамасына. Бл жайт шетел азаматыны ыты мртебесіні згешелігін райды.

Шетелдіктерді ыты жадайын анытауда адамдарды ытары мен бостандытары туралы жалпы халыаралы ыты жалпымен танылан аидалары мен нормаларыны маызы зор. Халыаралы ыты жалпытаныан нормалары мен аидалары Адам ытарыны жалпыа бірдей декларациясында, Азаматты жне саяси ытар туралы халыаралы пактіде, Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы пактілерде крініс табады.

Кптеген мемлекеттерде «шетелдіктер ыы» ымы олданылады, ол жария ы саласындаы шетелдіктерге арналан арнайы режимді анытайды. детте «шетелдіктер ыы» оныстану, жмыcа тру жне таы да баса мселелерді амтитын ережелерден трады. «Шетелдіктер ыын» шетелдіктерді ытарын шектейтін нормаларды жиынтыы деп тсіну ажет деген пікір де бар. Негізінен, шектеулер орын ауыстыру, белгілі бір ксіппен айналасу, жылжымайтын млікті сатып алумен байланысты. «Шетелдіктер жадайын» халыаралы жеке ыа осатын мемлекеттер де бар. Бл - Франция жне ыты жйелері француз ыыны серінен алыптасан мемлекеттер. Кптеген мемлекеттерде шетелдіктер ыы кімшілік ыты саласы ретінде арастырылады.(ФРГ, Австрия жне т.б)

«Шетелдіктер ыы» - бл шетелдіктерді ерекше ыты мртебесін анытайтын нормалар жиынтыы, бл коллизиялы сипаттаы нормалар емес, тиісті атынастарды реттейтін материалды – ыты нормалар. детте, «шетелдіктер ыы» шетелдіктерді ыты жадайын ке, тар маынада анытайды. Тар маынада бл - негізінен кімшілік-ыты сипаттаы нормалар, олар шетелдікті ыты жадайыны лтты азаматтарды ыты мртебесінен айырмашылытармен байланысты. Ке маынада – шетелдікті ыты мртебесін кез-келген жадайда анытайтын барлы нормаларды жиынтыы.

Кптеген елдерде шетелдіктерді ыты мртебесіне арналан жеке жетілдірілген занама бар, бл «жалпы ытаы» мемлекеттерге де атысты. Біра кейбір мемлекеттерде, мысалы ФРГ, шетелдіктер ыы халыаралы ытан ажыратылып, кімшілік-ыты нормалардан тратын арнайы замен реттелінеді.

Ресей жне ТМД-ны баса мемлекеттерінде, КХР-да, Шыыс Еуропа елдерінде «шетелдіктер ыы» ы жйесінде жеке ы саласы болып саналмайды. Реттеу пні бойынша тиісті нормалар ыты ртрлі салаларында, яни мемлекеттік, кімшілік, азаматты, ебек, ылмысты жне таы баса атыстылыымен тсіндіріледі. Біра бл арнайы замен реттелуді тиімділігін жоа жарамайды. Осындай тиімділікті тсінуді арасында КСРО-да 1981 жылы КСРО-даы шетел азаматтарыны ыты мртебесі туралы за абылданды. азастанда жоарыда аталан «азастан Республикасындаы шетел азаматтарыны ыты мртебесі туралы» Заы рекет етеді.

Ресей занамасы шетел азаматтарыны ыты мртебесіні негізгі аидаларынан бастау алады (бл бастаулар азастан Республикасына да тн):

1. шетел азаматтары ресейлік азаматтармен тедей ытар мен бостандытарды иеленеді жне бірдей міндеттерді атарады, негізгі бнда лтты режим аидасы болып табылады;

2. шетел азаматтары тегіне, леуметтік жне мліктік жажайына, нсілі мен лтына, жынысына арамастан за алдында тедей;

3. ресейлік азаматтарды ытары мен бостандытарын арнайы шектейтін мемлекеттерді азаматтарына атысты жауапты шектеулер ойылуы ммкін;

4. шетел азаматтарыны зіні ытары мен бостандытарын пайдалануы оам мен мемлекет мдделеріне, РФ азаматтары мен зге тлаларды ытары мен зады мдделеріне зардап тигізбеуі тиіс.

ыты жадай, ыты мртебе ымдарынан ыты режим ымын ажырата білу ажет. Ол орналасу мемлекетіндегі шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлаларды ы абілеттігін анытайтын бастаулар мен аидаларды білдіреді. Халыаралы режимдерді ш трі бар:

· лтты режим;

· арнайы режим;

· олайлы жадай жасау режимі.

Профессор Сарсембаевты айтуына араанда, шетел азаматтарыны азастандаы ыты мртебесін анытайтын негізгі аидаларды біріне лтты режим жатады. лтты режимде шетел азаматтарыны ыты мртебесі з азаматтарыны ыты мртебесіне сйкестендіріледі. Біра алай айтанмен, оларды мртебелері толыымен те болмайды.

Арнайы режимде шетелдіктер шін ерекше ережелер кзделген. Арнайы режимні мні тек шектеулер ою ана емес, сонымен атар ол кейбір жеілдіктерді кздеуі ммкін.

олайлы жадай режимі шетелдіктерге кез-келген шінші мемлекетті азаматтары иеленетін немесе иелене алатын ытарды сынады. Азаматты кодексті 1095-бабыны 1-пунктіне сай: «Шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлалар азастан азаматтарымен те азаматты абілеттігін пайдаланады, егер азастан Республикасыны за актілері мен халыаралы шарттарында зге жадайлар белгіленбесе».

Жоарыда аталып ткендей, азастан лтты режим олданылады. Ол шетел азаматтарына, оларды мемлекеттерінде азастанды азаматтара сынылатын ытар клеміне аралмай беріледі. Алайда, бізді занамаа сйкес мемлекет реторсияны олдана алады. Реторсия кбінесе, азастанды азаматтара атысты ашы дискриминация жзеге асырылса олданылады.

«азастан Республикасындаы шетел азаматтарыны ыты мртебесі туралы» Заы шетелдіктерді ы абілеттілігіні жалпы шектеулерін орнатады. 6-бапа сай шетел азаматтары кейбір жекелеген лауазымдара таайындала алмайды жне ебек ызметіні кейбір трлерімен айналыса алмайды, егер бл лауазыма таайындалу мен сондай рекет трімен айналысу азастан Республикасыны азаматтыында болумен байланысты болса, мысалы мемлекеттік ызметке тру. Сондай-а шетел азаматтары саяси партиялара мше бола алмайды. 19-бап бойынша шетел азаматтары кілді жне зге де сайланбалы органдара немесе лауазымдара сайлай немесе сайлана алмайды, республикалы референдума атыса алмайды. Шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлалара жалпыа бірдей скери міндеткерлік таралмайды.

Траты жне уаытша тратын шетел азаматтарыны ыты мртебелерінде айырмашылытар бар. Жмыса тру, денсаулы сатау, білім алу, оамды бірлестіктерге мше болу мселелері бірдей шешілмейді. Тек траты тратын шетел азаматтары аталан салаларда азастанды азаматтармен теестіріледі. Оан оса, уаытша келген шетел азаматтарыны ыабілеттігі оларды келу масаттарымен аныталады. Мысала туристік немесе іскерлік виза бойынша келгендер оуа немесе жмыса тра алмайды. Шетел азаматтары азастан Республикасында рекет ететін шетел паспорттары мен оларды алмастыратын жаттар негізінде, кіру визалары болан жадайда ана кіре алады.

Кіру визаларын азастан Республикасыны дипломатиялы кілдіктері мен консулды мекемелері, немесе жекелеген жадайларда азастан Республикасыны кілдері арнайы зірет берген органдар береді. Визаны беру негіздері ретінде абылдаушы тараптарды шаыруы мен азастан Республикасыны укілетті органдарды рсаты болып табылады, егер халыаралы шарттармен згеше кзделмесе. азастанмен жол жруді визалы емес режимі саталан ТМД мемлекеттері азаматтарыны кіруіне шаыру ажет емес.

Р Конституциясыны 24-бабына сйкес: «ркімні ебек ету бостандыына, ызмет пен ксіп трін еркін тадауына ыы бар».Демек шетел азаматтары немесе азаматтыы жо тлалар азастан аумаында еркін жріп-труа жне белгілі бір ебек ызметі трімен айналысуа ылы дегенді білдіреді. азастан Республикасы Азаматты кодексіні 2-тарауыны 14-бабында: «Республика аумаында еркін жріп-труа жне трылыты жер тадауа, республикадан тыс жерлерге еркін шыып кетуге жне оны аумаына айтып оралуа; за жаттарында тиым салынбаан кез-келеген ызметпен айналысуа; дербес зі немесе баса азаматтармен жне зады тлалармен бірігіп зады тлалар ру, за жаттарында тиым салынбаан кез-келген мміле жасасып, міндеттемелерге атысу ыы болады» делінген. Еркін жріп-тру нормасы азастан Республикасы Президентіні за кші бар «азастан Республикасындаы шетел азаматтарыны ыты жадайы туралы» жарлыында бекітілген 16-бапта: «шетел азаматтары Р-ны шетел азаматтарыны болуына рсат етілген еркін жріп-тра алады жне Р-ны задарында белгіленген тртіпке сйкес трылыты жерді тадай алады. Жріп-трудаы ауіпсіздікті амтамасыз ету, оамды тртіпті, халыты денсаулыы мен адамгершілігін сатау, азастан Республикасыны азаматтары мен баса да адамдарды ытары мен мдделерін орау шін ажет боланда, азастан Республикасыны бан укілеттік берілген органдарды актілерімен белгіленеді» делінген.

«азастан Республикасындаы шетел азаматтарыны ыты жадайы туралы» зада дипломатиялы пен консулды кілдіктерді басшыларына жне ызметкерлеріні артышылытары мен иммунитеттері арастырылмаан. Осы заа сйкес, шетел азаматтары азастан Республикасыны задары мен халыаралы шарттары белгілеген негізде азастан Республикасында ебек ызметтерімен шылдана алады. Шетел азаматтары жекелеген ызмет органдарына таайындала алмайды немесе ебек ызметіні белгілі бір трімен, егер бл ызмет орындарына таайындау немесе осындай ызмет трімен айналысу азастан Республикасыны задарына сйкес, азастан Республикасыны азаматтыына атысты байланысты болса, шылдана алмайды.

Шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлалара ебек ызметіні белгілі бір трлерімен айналысуа шектеуші жадайлары бар. «Мемлекеттік ызмет туралы» азастан Республикасы Президентіні за кші бар жарлыыны 14-бабы: «Шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлалар, олар згеше задармен, халыаралы шарттармен, сондай-а Президентімен кзделмесе мемлекеттік ызметке алынбайды». Нотариат туралы азастан Республикасы заыны 6-бабы 1-тармаында «Нотариус ызметін тек ана азастан Республикасыны азаматы жзеге асырады» делінген. Дл осындай талаптар судья лауазымына, прокурора ойылан.

Шетелдіктер зге мемлекетті аумаында саяси ытарды пайдаланбайды жне белгілі лауазыма ие болмайды немесе мемлекеттік ауіпсіздікпен байланысты ызметті трлерімен шылдана алмайды. азастан Республикасы мен Ресей Федерациясыны арасындаы шарта сйкес, Ресей Федерациясында траты тратын азастан Республикасы азаматтарыны ыты мртебесі туралы жне азастан Республикасында траты тратын Ресей Федерациясы азаматтарыны ыты мртебесі туралы шарттарда тікелей келесі мселелер крсетілген, баса тараптарды аумаында траты баса тарапты азаматтары келесі ытарды пайдалана алмайды:

а) жоары мемлекеттік лауазыма жне билікті кілетті органдарына сайлауа немесе сайлану;

б) бкілхалыты сайлауа атысу (референдум);

в) дипломатиялы ызметтегі лауазымдарды, ауіпсіздік органдарындаы жне ішкі істер органдарындаы лауазымдарда иемдене алмайды;

г) орталы атарушы билік органдарында лауазымдарды, судья лауазымын, прокурор лауазымын иемдене алмайды;

д) облысты, ауданды, ауылды кімшілікті басшылары мен орынбасарларыны лауазымын иемдене алмайды.

 

Шетелдіктерді міндеттеріні ішінде ебек атынастарымен байланысты міндетті салы тлеу. азастан Республикасында зады трде бекітілген салытарды, алымдарды, міндетті тлемдерді тлеу ркімні міндеті мен борышы болып саналады. Жеке табыс салыын азастан Республикасы азаматтары мен шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлалар тлейді. Осыан байланысты мселелер азастан Республикасыны «Салытар мен зге де бюджетке тленетін міндетті тлемдер» туралы Президентті за кші бар Жарлыымен реттеледі.

Шетелдіктерді ішінен оралмандар ерекше ыты мртебені иеленетіндіктен, оларды азастан Рeспубликасындаы ыты жадайын арастырып крейік. Ж.Б. Ахметов «Халыты кші-оны туралы» зада оралмандара берілген анытамамен келіспей, оралмандарды анытауды з баламасын береді: «оралман- брын азіргі азастанны аумаында траты тран, азастан Республикасы егемендігін алан тста оны аумаында тыс жерде траты тран жне казастанды азаматтыты алу жне онда траты тру масатымен азастан Республикасыны аумаында келген тла». Ахметовты пікірінше, оралмандара тек аза текті адамдар жатызылмай, «лтты сипатта карамай, брын азіргі азастан Республикасыны аумаында траты тран адамдар» жатызылуы тиіс, біра мені ойымша, оралмандара тек аза тектілерді жатызылуы дрыс, себебі ол шараны бірден-бір масаты: азастан Республикасында азатарды санын кбейту, тіптен баса себептерді атамаанны зіндe.

Тланы оралман деп тану туралы тінішті азастан Республикасыны шетелдегі дипломатиялы кілдігіне, консулды мекемеге немесе укілетті органа ол зі немесе соан укілдік берген кілі арылы береді. Укілетті орган адамды оралмай деп тану туралы тінішті арап, ол бойынша тініш тіркелген кннен бастап екі ай мерзімде оралмандара белгіленген квотасына сйкес шешім абылдайды. Адам оралман деп танылан жадайда ішкі істер органдары оан белгіленген лгідегі жат- азастан Республикасында труа ытиярхат береді.

Оралман деп тану туралы мселе шешілгенге дейін тініш жасаан жне тініш каралып жатан кезеде азастан Республикасыны аумаында жрген адам азастан Республикасында олданылып жрген задарында шетелдіктер мен азаматтыы жо тлалар шін кзделгеп ытарды пайдаланады. азастан Республикасыпы шетелдегі дипломатиялы кілдігіне мен консулды мекемеге оралман деп тану туралы тінішті беріп, азастан Республикасыны аумаына келген тлалар:

- уаытша тратын жерге жолдама аланнан кейін сонда ш кн ішінде кетуі тиіс;

- тиісті кші-он ызметіне тру жері туралы хабарлап, ішкі істер органдарында тіркеуден туі тиіс;

- уаытша тратын жерінде труды белгіленген тртібін сатауа;

- денсаулы сатау органдарыны талап етуі бойынша медициналы тексеруден туге, ектіруге, емделуге, сондай-а денсаулы сатау органдарыны нсауларын орындауа;

- аталан тінішті арау шін кажетті мліметтерді тиісті коші-он ызметтеріне хабарлауа тиісті.

 

Оралмандарды туыстары болып табылатындар: оралманны балалары (соны ішінде асырап алан балалар), жбайы(зайыбы); оралманны аа-інілері мен апа-сіілері, сондай-а оларды ата-тегі тамыры бойынша андас туыстары; оралманны немерелері мен шберелері. Бізді занамамен оралмандара жеілдіктер мен темаылар кзделген. Халыты леуметтік амсыздандыру мселелерін реттейтін укілетті орган:

- азастан Республикасыны задары мен ратификацияланан шарттарына сйкес зейнетаыларды;

- мгедектік, асыраушысынан айырылан жне жасына байланысты жрдемаыларды;

- арнайы мемлекеттік жрдемаыларды;

- азаматтыы алпына келтірілген оралмандара «Жаппай саяси уын-сргін рбандарын атау туралы» азастан Республикасыны заында белгіленген темаыларды тлеуді амтамасыз етеді.

Білім беру саласындаы укілетті орган: азастан Республиксыны кіметімен белгіленген млшерде орта жне жоары ксіпой білім беру мекемелеріне тсу шін квотаны белгілейді:

Сырты істер Министрлігі: азастан Республикасына келуге рсат беру шін консулды алымдардан босатылуын амтамасыз етеді;

Оралмандар деп танылан адамдара белгіленген лгідегі кулік беріледі. Оралманны кулігі ата есепте болатын жат болып табылады жне оны мртебесін растау шін негіздеме болады. Оралмандарды кшіп келу квотсына оралман отбасыны азастан Республикасыны азаматтары болып табылатын мшелері енгізілмейді. Оралманны міндеті:

- Дрыс мліметтерді беруге;

- Медициналы тексеруден туге;

- Бейімдеу орталыында болу кезеі аяталанда й жайды босатуа;

- Белгіленген тртіпті сатауа.

Оралмандар мен оларды отбасыларыны мшелері:

Укілетті органны ауматы органдарына оралман мртебесін беру жне оралмандарды кшіп келу квотасына енгізу туралы з тініштерін арау шін ажетті отбасыны барлы мшелеріне дрыс мліметтерді табыс етуге міндетті.

Кшіп келу квотасы.азастан Республикасыны Президенті азастан Республикасы кіметіні сынуы бойынша оралмандарды алдаы жыла жне(немесе) переспективаа арналан кшіп келу квотасын белгілейді.

Кшіп келу квотасына енгізу туралы тінішті отбасыны кмелетке толан мшелеріні біреуі облысты кші-он басармасына береді.

Кшіп келу квотасына енгізу туралы тініш беруші оралмандар тмендегі жаттарды сынады:

- Кшіп келу квотасына енгізу туралы тініш,

- мірбаян,

- тініш берушіні жне онымен бірге оныс аударушы отбасы мшелеріні жаттарыны кшірмелері: (паспорт немесе азаматтыы жо адамны кулігі, кмелетке толмаан балаларды туу туралы кулігі, неке немесе ажырасу туралы кулік т.с.с) ;

- Диплом, ебек кітапшасы, біліктілігі туралы кулік жне ауматы бірліктегі жмыс орнынан анытама.

- азастан Республикасы аумаындаы трылыты жерінен отбасыны рамы туралы анытама жне тиісті ауматы бірлікте тіркелгенін куаландыратын тіркеу кітабыны кшірмесі, Р-ны азаматтыын абылдауа жаттарын тапсырандыы туралы ішкі істер мекемесінен берілген анытама.

Оралмандарды кшіп келу квотасына іріктеу лшемдері мамандыы мен біліктілігіні болуы.

1. Білім дегейі; Кмелетке толмаан балаларды саны.

Мамандыымен біліктілігіні болуы жніндегі балдарды е жоары саны отбасыны рбір мшесі шін 10 балл.

Білімі бойынша балды е жоары саны отбасыны рбір мшесі шін- 6 баллды райды.

Орта техникалы, орта ксіби білімі бар рбір отбасы мшесіне-2 балл. Отбасыны рбір мшесіне бір жоары білімі болса-3 балл, біреуден арты жоары білімі болса-5 балл беріледі.

Отбасы рамындаы кмелетке толмаан балаларды саны бес жне одан кп болса-10 балл; ш немесе трт бала-5 балл; бір немесе екі бала-3 балл. Оралмандарды кшіп келу квотасына рбір лшем бойынша балдарды жыйнатау арылы осы ЕРЕЖЕДЕ кзделген тртіппен айындалатын, шешім абылданан кні е жоары балл жинаан отбасылар енгізіледі. Балдарды сомасы «Оралман» электронды деректер базасы бойынша рбір отбасы деректеріні негізінде айындалады.

Оралмандарды кшіп келу квотсына оралман отбасыны азастан Республикасыны азаматтары болып табылатын мшелері енгізілмейді.

Квотаа енген оралмандар отбасыжергілікті жерді кші-он полицияссы арылы белгілі мекен-жай бойынша отбасы мшелерін траты тіркеуге ойан со, мына тмендегі жаттарды укілетті органа тапсыру керек.

тінішке мыналар оса беріледі:

1) Адамны трылыты тратын жері бойынша тіркелгендігін растайтын жат.

2) азастан Республикасыны азаматтыын алуа берген олдаухаттары туралы ішкі істер органдарынан анытамалар;

3) Жеке басын куландыратын жаттарды кшірмелері.

осымша жеілдіктер оралман отбасыны азастан Республикасыны аумаына келмеген немесе здері оралмандарды кшіп-келу квотасына енгізілген жылды ішінде осы Ережені 2.5 тармаында аталан жаттарды табыс етпеген мшелеріне берілмейді.

Квотадан тыс келген оралмандар.Жергілікті мемлекеттік басару органдары азастан Республикасыны задарына сйкес азастан Республикасына оралманадарды кшіп келу квотасынын тыс кшіп келген оралмандара жеілдіктер мен темаылар белгілеуге ылы.

Оралмандара жеке осалы шаруашылы жргізу, бау-баша сіру жне саяжай салу шін жер учаскелерін беру азастан Республикасыны жер задарына сйкес ауылды елді мекендерді ауыл шаруашылы масатындаы жерлерінен, кшіп келушілер жер орынан жне жер запасынан уаытша айтарымсыз жер пайдалану ыымен жзеге асырылады.

ораныс Министрлігі: арулы Кштер атарынан скери ызмет туін кейінге алдыруа рсат береді.

Жергілікті атарушы органдар;

1) облысты жергілікті атарушы органдар (республикалык маызы бар алалар, астана): замен белгіленген медициналы жрдемні кепілді тегін клемін алуын амтамасыз етеді;

2) ауданды жергілікті атарушы органдар (облысты маызы бар алалар): мемлекеттік адрестік леуметтік кмек беруді; жмыса орналасуына, біліктілігін арттыруына, жаа ксіпті мегеруіне жрдем крсетуді; мтаждара мектептерден, мектепке дейінгі мекемелерден жне баса да мемлекеттік леуметтік орау йымдарынан орын беруді; мемлекеттік жне орыс тілдерін оып-йренуі шін жадай жасауды амтамасыз етеді;

 

2. Жергілікті мемлекеттік басару органдары оралмандарды иммиграциялы квотадан тыс азастан Республикасына кшіп келген оралмандара жеілдіктер мен темаыларды орнатуы ммкін.

З. Жеке кмекші шаруашылыты, бабанды пен саябаты салу жмыстарын жргізуі шін жер учаскілерін беру жерді уаытша тегін пайдалану ыы негізінде жзеге асырылады.

Иммиграциялы квота негізінде келген оралмандара осымша жеілдіктер орнатылуы ммкін:

1) кеден істері бойынша укілетті орган: шекара арылы кеден тлемінсіз жне салы салынбай туін;

2) халы кші-оны бойынша укілетті орган: траты тру жеріне жол жру мен млік тасымалдау шыындарын теу; келу жерінде трын й сатып алуа аражат бліп беру жне бір жолы жрдемаыларды тлеуді амтамасыз етеді.

Санабаеваны айтуынша, азіргі кезде азастан Республикасыны азаматтыын алу негізінен моол азаматтарына иыншылы тудырады. Моолияда бл процедура те крделенген болып келеді, ал азастанны занамасында ос азаматты рсат етілмейді. азатарды моол азаматтыынан шыу процесіні тым за болуы бл санаттаы тлаларды ыты мртебесіне теріс сер етеді, сондытан мемлекетті оларды азастан Республикасында тру жадайын жасартуа ммкіндіктері жо. Осыны нтижесінде жыл сайын 50-ге жуы отбасы азастаннан Моолияа оралады.

Сонымен, біз азастандаы шетел азаматыны ыты жадайын арастырып ттік, енді шетелдікті з мемлекетімен байланысына тоталайы. азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 1094-бабында шетел азаматыны жеке заы оны азаматтыыны заы болып табылады. Бір азаматтыа ие тланы жеке заын анытау онша иын нрсе емес, ал енді ос азаматтыы бар тланы жеке заын анытау шынымен-а ызытыратын мселе.

азастан Республикасында ос азаматты танылмайды. оллизиялы мселе ос азаматтыы бар тлганы шінші мемлекетке санар шегуімен байланысты туындауы ммкін. Бл жердe оан ай мемлекетті заы таралады деген сра туындайды. Бл мселе келесідсй шешіледі: тлаа траты тру, деттегі орналасу немесе тыыз байланысан мемлекет заы таралады. азастан Республикасыны Азаматты кодексіні 1094-бабына сйкес ос азаматтыы бар тланы жеке заы болып, траты тратын мемелекет заы болып табылады.

Азаматтыы жо тланы жеке заын арастырып тейік: 20 желтосан 1991 жылы «Азаматты туралы» заны 6-бабында былай делінген: «Конституцияда, задарда жне халыаралы шарттарда згеше кзделмесе, шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар азастан Республикасында азаматтар шін белгіленген ытар мен бостандытарды пайдаланады, сондай- а міндеттерді мойнына алады.»

лтты режим азаматтыы жо тлалара атысты оларды азастан Республикасьнда тру, трмауына туелсіз рекет етеді. Осылай, азаматтыы жо тлаларды мртебесі шетел азаматтарыны ыты мртебесіне сйкес келеді.

Азаматты кодексті 1094- бабыны 2-тармаына сйкес азаматтыы жо тланы жеке заы траты тратын ел заы болып табылады.

15 желтосан 1998 жылы «азастан Республикасыны Босындар мртебесі туралы конвенцияа жне Босындар мртебесіне атысты протокола осылу туралы» заа сйкес азастан Республикасы аталан халыаралы шарттара осылады, яни азастанда босындарды кыты мртебесі аталаншарттармен, азастан Республикасыны Конституциясымен, Азаматты кодекспен, «Халыты кші-он туралы» замен жне таы баса за актілерімен аныталады.

Оны мжбрлі оныс аударушылардан айырмашылытары тек азаматтыында ана емес, сонымен атар олар мжбрлі оныстанушылара араанда, кейбір саяси ытарда шектелген: бейбіт митингілерге, демонстрациялара, шерулерге атыса алмайды: мемлекет істерін басаруа атыса алмайды, мемлекеттік билік жне зін-зі басару органдарында сайлай жне сайлана алмайды; референдума атыса алмайды; мемлекеттік ызметке тра алмайды. Босындар оан оса кейбір міндeттерді атармайды, мысалы олара жалпыа бірдей скери міндеткерлік таралмайды.

Баса шетел азаматтарынан айырмашылыы - босындар з мемлекетіні дипломатиялы орауын пайдаланбайды, мемлекетімен ешбір міндеттемелермен байланыспаан. Оларды ыты мртебесі шетел азаматтардікіндей ішкі замен емес, халыаралы ыпен аныталады. Мемлекеттерді з еркімен босындарды ыты мртебесін анытауда шектелген, себебі олар халыаралы стандарттардан тмен тсе алмайды.

«Халыты коші-оны туралы» заны 25-бабы саяси баспана беру мселесін келесідей шешеді: «азастан Республикасыны шетелдіктерге жне азаматтыы жо адамдара саяси баспана беруі туралы тінішін анааттандыруды демесе абылдамауды рбір наты жадайда азастан Республикасыны ІІрезидентімен шешіледі». Азаматты кодексті 1094-бапты З-тармаында босындарды жеке заы саяси баспана берген ел заы болып табылады.

Баспанаа ыы бар тлаларды ішінен саяси эмигранттарды бліп арастыран жн. Осы тлалара атысты саяси баспана беру мемлекетті міндеті емес, ыы болып табылады.

Профессор Срсембаева жгінсек: «19 маусым 1995 жылы жарлыты 5-бабы з мемлекеттерінде адам ытары бзылуыны рбаны болан тлалара саяси баспана беру ммкіндігін арастырады. Бндай тлалар саяси эмигранттар санатына жатады. Саяси эмигранттар мртебесіні шетелдікті жалпы мртебесінен негізгі ерекшелігіне Богуславский келесілерді жатызады, біріншіден, саяси эмигранттарды ола беру ммкіндігіні жо болуы, екіншіден, оларды уу ммкіндігіні болмауы, шіншіден, саяси эмигранттар белгілі бір саяси ызметтермен айналыса алады, тртіншіден, олар кейбір ерекше жеілдіктерді айдалыса алады. азіргі тада азастанны бл санаттаы тлалара атысты зіндік тжірибесі жо»[6, 89-бет]. 1950 жылы Б босындар мселесін шектеуге кмектесу шін босындар істері бойынша Б Жоары комиссар басармасын рды.