Артаюды сырты белгілірі
Жоспар: І. Кіріспе II. Негізгі блім
1.Геронтологиядаы жас ымы
2. артаюды жалпы механизмдері
3.артаюды сырты белгілері.
4.Тері жабыныны геронтологиялы згерістері
ІІІ. орытынды ІV. олданылан дебиеттер
Кіріспе
артаю - жасты згерістерді зады былысы болып табылады. артаю былыстары ертеден басталады жне азаны ызмет ету ммкіншілігін бірте-бірте ысартады. Аза денесінде артаю белгілері ртрлі рылым дегейлерде байалады: молекулалы, жасушалы, лпалы, жйелік жне азалы. Азалы дегейде артаю згерістері алдымен сырты белгілерден байалады: дене пішіні, отыруы згереді, дене клемі азаяды, шаштары аарады, тседі; теріні созылышты асиеті жойылып, жімдер пайда болады. Азаны кру жне есту абілеті нашарлайды, есте сатауы тмендейді. артаю кезеінде адам азасыны барлы мшелері мен мшелер жйесінде айтарлытай згерістер байалады. 50 жастан кейін адам терісінде траты згерістер — тыртытар, медер, сйелдер, жімдер пайда болады. Бны негізгі себебі осы кезде тері асты май абаты бірте-бірте жарып жойылады. Бл теріні ратануына, оны иілімділігіні тмендеуіне алып келеді. Ас орыту жйесіде мынадай згерістер байалады — тістер босап, аусап тсе бастайды, асорыту слдеріні блінуі азаяды. 40 жастан ткеннен кейін артерия ан ысымы жоарылайды, ан тамырлар абырасына холестерин сііп, жинаталып, оны иілімділігі тмендейді. Крілік кезеде бйректі фильтрациялау арыны азаяды. 40 жастан ткеннен кейін кпені тіршілік сыйымдылыы азаяды. Блшыеттер босап, оны тіршілік кші тмендейді, осыны нтижесіде адам тез шаршайтын болады. Ішкі секреция бездеріні ызметінде де айтарлытай згерістер байалады — кейбір бездерді ызметі тмендеп, гормондарды аз млшерде бліп шыарады, мысалы жыныс бездері, аланша безі, бйрек сті безі т.с.с, ал кейбіреулеріні ызметі керісінше жоарылайды, мысалы гипофиз. Жас лайан сайын азаны иммунды реакциясы згереді, гуморальды жне жасушалы иммунитет тмендейді. Жйке жасушаларыны кбейе алмайтындыын ескерсек, жас лайан сайын оларды саны бірте-бірте азаятындыы здігінен-а тсінікті. Мысалы, 100 жылда мысыты нейрондар саны 25 пайыза кеміген. Крілік сатыда адамдарды барлы сезім мшелеріні ызметтері тмендейді. Азаны артаю кезінде тым уалаушылы аппаратты рылысыда да, ызметінде де згерістер болатыны аныталды. Мысалы, РН, ДН млшері азаяды, хроматин ауызыны физикалы-химиялы асиеттері згереді, гистонды ауыздарды ДН молекуласымен байланысы атая тседі, ал бл кптеген гендерді активсіз кйге кшіреді, себебі олар транскрипциялана алмайды. Жасушаларды негізгі молекулалы генетикалы тетіктері — транскрипция, трансляция, ДН репликациясы жне репарациясы бзылады. артаю кезінде жасушалы дегейдегі згерістер ішінен цитоплазмада суды азаюын,оны иондарды тасымалдау белсенділігіні згеруін атауа болады. Эндоплазмалы тор рылысы згереді. Азаны ескі жасушаларында біратар ферменттерді белседілігі азаяды, цитоплазмада бос радикалдар жинаталады, осыны салдарынаи ассимиляция диссимиляция шыындарын толы тей алмайды. за уакыт бойына герантологияда мынадай пікір айтылып келген: артаю кезінде аза ызметіні кері дамуы, яни инволюциясы байалады. Жоарыда келтірілген артаю сипаттамалары шынында да осы пікірді растайды. Дегенмен кптеген гомеостазды былыстар артаю кезеінде шыл трде згермейді. Сол сияты барлы мшелер бірдей згермейді, айталы бір мшені ызметі крілік сатысында тмендесе, екінші біреулеріні ызметі керісінше жоарылайды, шіншілеріні ызмет белсенділігі айтарлытай згермейді. Мысалы, бірінші типке жректі жиырылуын, гормондарды белсенділігін, ішкі секреция бездеріні (аланша без, жыныс бездері) ызметін, кру, естут.б.; екінші типке гипофиз ызметін, андаы холестерин дегейін, жасушаларды гуморальды жне химиялы факторлара сезімталдыын т.б.; шінші типке андаы ант дегейін, эритроциттер мен лейкоциттер санын, гемоглобин млшерін т.б. жатызуа болады. Азаны ртрлі мшелері мен мшелер жйесінде жасты згерістер онтогенезді ртрлі кезедерінде бір мезгілде байалмайды — оны гетерохрониялы абілеті деп атайды. Мысалы, тимусты семуі 13-15 жаста басталса, аналы безді ызметіні тоталуы 48 - 52 жаста байалады Жасты згерістер бір мшені ртрлі рамды блімдерінде бірдей бола бермейді. Мысалы миды ртрлі блімдерінде артаю былыстары бірдей болмайды - оны гетеротопия былысы деп атайды. Жасты згерістер бір жйеде ерте пайда болып, жй дамыса (мысалы, сйек лпасы), екінші біреулерінде кештеу байалып, тез дамып кейінірек ала шыады (мысалы орталы жйке жйесі). Жасты згерістерді пайда болуы тек кнтізбелік жаса ана байланысты емес, ол біратар факторлара, оны ішінде леуметтік факторлара да байланысты. Биологиялы жасты анытау шін ртрлі тесттік жйелер пайдаланылады: артерия ысымы, ан холестериніні млшері, кпені тіршілік сыйымдылыы, блшыет кші т.б. Ерте кездердегі герантологтарды пікірінше (Пархон) артаю — емдеуге болатын ауру. Біра артаю — ауру емес, ол онтогенезді зады нтижесі екенін естен шыармауымыз ажет. ылымны негізгі масаты биологиялы былыстарды кері айтару емес, ол ммкін де емес. артаю былыстарын зерттеуді негізгі масаты — ерте артаюды алдын алу, болдырмау, адамдара физиологиялы артаюа дейін толыанды, белсенді мір сруге ммкіндіктер жасау болып табылады.
артаю механизмі-бл генетикалы, реттеу жне трофикалы згерістерді крделі зара серлесу нтижесі. Адамны белсенді мірін зарту шін салауатты мір сру, ебек ету, дене шнытырумен, спорт айналысу, тымды жне йлесімді таматану ажет болады. Кейінгі уаытта генетикалы біраз жаалытарды ашылуына байланысты адамны мірін зариуа болады деген отайлы пікірлер тірегіндегі алымдар ойларын сзге тиек етсек, ол тмендегідейАдамны мірін зартуа болады деп айтуа лі ерте. азірді зінде сирек болса да 150 жыл мір сретін адамдар кездесіп алады. Дегенмен, адамны мірі тек биологиялы процестерге ана байланысты емес. Мселен, экономикасы нашар дамыан Африка, кейбір Азия жек Латын Америкасы елдерінде адамны орташа мір сру затыы 45-50 жас тірегінде болса, экономикасы мыты дамыан елдерде 70 жас болып есептелінеді.Таы бір ерекше сер ететін жадай – ол адамдар мір сретін табии оршаан ортаны тазалыы болып табылады. Егер ол орта алуан трлі нерксіп алдытарымен ластанан болса, рине адам сз жо ауруа шалдыып, мезгілінен брын леді. Міне, осындай факторлерді ескеретін болса, адамны мірін шексіз зартуа болады деп айтуа иын. Блкім ол ажет емес те шыар. йткені салыстырмалы трде ыса мір срсе де рбір адамны мірі зіндік ерекшелігімен ызы.
артаю сипаттамасы:
1) артаю — кптеген р трлі факторлар туындататын кп себепті рдіс (полиэтиологиялы).
2) артаю — кп ошаты рдіс. Ол жасушаны р трлі рылымдарында — ядросында, мембраналарында, митохондрияларында жне т.б. р трлі жасушаларда: жйкелік, секреторлы, иммунды, бйректік жне т.б. туындайды. р трлі типті жасушалар артаюында айырмашылы болады. Олар жасушалардаы зіне тн ызметімен аныталады. Ал бл жасаушалардаы биохимиялы рдістерді ерекшеліктеріне байланысты.
3) артаю — жаса байланысты сырты жне ішкі серлерден организмдегі заымдануды жоарлауына байланысты дамитын бзушы рдіс.
артаю себептері:
· зат алмасуды генетикалы алдын-ала айындалан ерекшеліктері,
· кйзелістер,
· аурулар,
· бос радикалдар,
· ксенобиотиктер, (бгде заттар),
· сутек иондарыны концентрациясыны згеруі,
· температуралы бзылулар,
· оттектік ашыу,
· кейбір жоары белсенді ферменттер серінен лизосомдарды бзылуы,
· белок ыдырауыны немесе баса да организмні тіршілік рекеті нтижесінде тзілген німдерді жиналуы., т.б.
артаю мынаан келеді:
· - физиологиялы ызметті жетіспеушілігіне;
· -жасаушалар ліміне;
· — организмні бейімделу ммкіндіктеріні шектелуіне;
· — организм сенімділігіні тмендеуіне
· — жаса байланысты ауытуды рбуіне (артериялы гипертония, жрек немесе миды ишемия ауруы, атерлі ісік, ант диабеті жне т.б.).
· — айтыс болу ммкіндігіні артуына.
артаюды сырты белгілірі
артаю — жасты згерістерді зады былысы болып табылады. артаю былыстары ертеден басталады жне азаны кызмет ету ммкіншілігін біртебірте ысартады.
Аза денесінде артаю белгілері р трлі рылым дегейлерде байалады: молекулалы, жасушалы, лпалы, жйелік жне азалы. Азалы дегейде артаю згерістері алдымен сырты белгілерден байалады: дене пішіні, отыруы згереді, дене келемі азаяды, шаштары аарады, тседі; теріні созылышты асиеті жойылып, жімдер пайда болады. Азаны кру жне есту абілеті нашарлайды, есте сатауы тмендейді.
артаю кезеінде адам азасыны барлы мшелері мен мшелер жйесінде айтарлытай згерістер байалады.
50 жастан кейін адам терісінде траты згерістер — тыртытар, медер, сйеддер, жімдер пайда болады. Бны негізгі себебі осы кезде тері асты май абаты біртебірте жарып жойылады. Бл теріні ратануына, оны иілімділігіні тмендеуіне алып келеді.
Ас орыту жйесінде мынадай згерістер байалады — тістер босап, аусап тсе бастайды, ас орыту слдеріні блінуі азаяды. 40 жастан ткеннен кейін артерия ан ысымы жоарылайды, ан тамырлар абырасына холестерин сііп жинаталып,
оны иілімділігі тмендейді. Крілік кезенде бйректі фильтрациялау арыны азаяды. 40 жастан ткеннен кейін кпені тіршілік сыйымдылыы азаяды. Блшыеттер босап, оны тіршілік кші тмендейді, осыны нтижесінде адам тез шаршайтын болады.