Таырып. Селекцияны генетикалы негіздері. Зерттеу дістері.
Лекция жоспары:
1. Генетика - селекцияны теориялы негізі.
2. Селекцияа ажетті бастапы материалдар тым, сорт жне штамм.
3. Срыптауа ажетті згергіштік трлері.
4. Селекцияда олданылатын срыптау дістері.
Лекция масаты:студенттерге селекцияны генетикалы негіздері, селекцияны блімдері, селекцияа ажетті бастапы материалдар, срыптау дістері туралы тсінік беру.
Лекция мтіні:
1. “Селекция” деген сзді зін аза тіліне аударанда срыптау деген маына береді. Біра оны мні тек срыптаумен шектелмейді. Селекцияны міндеті жануарларды жоары німді тымдарын, сімдіктерді сорттарын, микроорганизмдерді штамдарын шыару жне й жануарлары мен мдени сімдіктер эволюциясыны задылытарын зерттеу.
Н.И.Вавиловты айтуынша, селекция мынадай негізгі блімдерден трады:
а). Селекциялы жмысты обьектілері болып есептелетін сімдіктерді, жануарларды жне микроорганизмдерді тымды, сортты, трлік рамын зерттеу.
). Будандастыру жне мутациялы процесс жадайында пайда болатын тым уатын згергіштікті задылытарына талдау жасау.
б). сімдіктер мен жануарларды жне микроорганиздерді белгілері мен асиеттеріні дамуындаы сырты ортаны ролін зерттеу.
в). Организмні бойындаы пайдалы белгілер мен асиеттерді бекіп дамуына жадай жасайтын олдан срыптауды жйесін жасау.
2. Селекция шін ажетті бастапы материалды білмей, оларды шыу тегі мен эволюциясын зерттемей трып жануарлар мен сімдіктерді жне микроорганизмдерді азіргі бар формаларын жаарту, жасарту ммкін емес.
сімдіктерді дниежзілік ресурстарын зерттей отырып Н.И.Вавилов басты-басты мдени сімдіктерді шыу орталытарын 8 ошаа блді. ндістанды оша - крішті, ант амысыны, цитрустарды отаны; Ортаазиялы – бидайды, бршаты жне баса даылдарды; ытайлы оша - днді даылдарды (тары, арамы, ытай брша) отаны. Алдыы Азиядан бидайды жне ара бидайды кптеген формалары жне жеміс-жидектерді кп трлері шыан. Блардан баса Жерорта теізі, Абиссина, отстік Мексика, отстік Америка ошатары бар.
й жануарларын да осы сияты ошатардан таратуа болады.
Тым, сорт жне штаммдегеніміз – тым уалайтын белгілі бір ерекшеліктері бар, адам олдан жасап шыаран организмдерді популяциясы. Бір тымны, сортты немесе штаммны ішіндегі особьтарды тым уалаушылы жаынан бекіген сас, орта асиеттері болады. Олар: беретін німі, физиологиялы жне морфологиялы асиеттеріні белгілі бір жиынтыы жне сырты орта факторларына бір типті жауап беруі. Мысалы, Леггорн тымына жататын тауытарды салмаы тмен, біра жмырталаыштыы жоары келеді, азытандыру жне ктім жадайларын жасартанда оларды жмырталаыштыы артанымен салмаы онша згермейді. Ал Лангшан тымына жататын тауытардын, керісінше, салмаы жоары да, жмырталаыштыы тмен. Ктім жадайын жасартанда оларды салмаы артады да, жмырта беру млшерінде онша згеріс болмайды.
3. Жекелеген асиеттер мен белгілерді тым уалау задылытарын ескере отырып, селекционер зіні алауы бойынша, будандастыру арылы оларды келесі рпатарда бір–біріне сйкестендіріп дамыта алады. Мысалы, бидай дніні сапасын оны сабанына, жгері сабаыны зындыын собыыны млшеріне т. б. белгілеріне сйкестендіруге болады. Мндай белгілерді тым ууы Мендель задарына сай жреді.
Тым ууды задылытарын селекцияда олдануды таы бір мысалы ретінде тауытарды автосексті тымдарын айту керек. Оларды балапандарыны жынысын жмыртадан шыысымен ажыратуа болады, бл тештерді бірден іріктеп алып бордаылап сіруге ыайлы. Мны зі мынадай генетикалы задылыа байланысты нрсе. Тауытарда жыныспен тіркесіп тым уатын ауырсынны жола болуын анытайтын доминантты ген (В) болады. Жалыз ана Х – хромосомасы бар рашы балапандарда В геніні дозасы аз, ал еркек балапандарда екі ХХ – хромосома болатындытан, екі ВВ гені, яни екі есе арты доза бар. Сондытан оларды ауырсыныны жолаы аны білінеді.
Селекцияда сімдіктерді р трлі сорттарына немесе жануарларды тымдарына тн генетикалы ерекшеліктерді бір–біріне ластыру шін комбинативтік згергіштікті олданылады. Мысалы, селекционер П.П. Лукьяненко зіні ататы безостая–1 сортты бидайын шыарарда бастапы материал ретінде аргентиналы жазды бидай Клейн–33-ті жне кздік бидай Лютесценсті алан. Сонда безостая–1 Клейн–33-тен сабаыны ысалыын, тез пісіп жетілетіндігін жне да ауруына тзімділігін, ал Лютесценстен кздік белгісін тым уалап алан.
Сонымен бірге азіргі кезде селекцияда экспериментальды немесе индукциялы мутагенезді олдану ке етек алып отыр. Бл масатта радиация, химиялы осылыстар сияты трлі мутагендік факторлар олданылады. Радиоактивті сулелерді селекцияда олдануды пионерлері брыы Кеес Одаы алымдары Г.А.Надсон, Г.С.Филиппов, Л.Н.Делоне жне А.А.Сапегиндер болып есептеледі. Индукциялы мутацияны селекцияда олдануды антибиотиктерді продуценттері – зе саыраулатарыны жаа формаларын алуда зор маызы болды.
сімдіктер селекциясы шін лкен маызы бар тым уатын згергіштікті бір трі – полиплоидия. Соы жылдарда жргізілген зерттеулерді негізінде кптеген полиплоидты формалар алынды. Хромосома сандарын екі есе кбейту, яни диплоидты жадайдан тетраплоидты жадайа келтіру сімдікті клеміні лаюына, кейбір органдарыны салмаыны артуына ыпал етеді. Мысалы, тетраплоидты ара бидайды (Федоров шыаран) 1000 дніні салмаы 55 – 56 гр, ал сол сорта жататын диплоидты формасыны салмаы – 29 гр. ана.
4. Селекцияда олданылатын срыптау дістері. Срыптау селекцияны негізгі дістеріні бірі болып табылады. Ол генетикалы тсілдермен бірлесе отырып, белгілі бір белгілері мен асиеттері бар сорттар мен тымдарды шыаруа ммкіндік береді. Мысалы, В.С.Пустовойт кнбаыс дні майлылыын арттыру масатында 30 жылдай жмыс жргізіп, оны 30-дан 50 пайыза дейін арттырды. Бан ртрлі срыптау дістерін пайдалану арылы ол жеткізілді. Селекцияда срыптауды екі трлі дісі - жаппай срыптау жне жеке срыптау олданылады.
Жаппай срыптау дарабастардын генотипі тексерілместен тек, сырты белгілеріне арап жргізіледі. Мысалы, Леггорн тымды тауыты бір популяциясында жаппай срыптау жргізгенде шаруашылыта сіру шін жылына 200-250 жмырта беретін, салмаы 1,6 кг., тсі а т.б. асиеттері бар стар ана алдырылан. Бл талаптара сай келмейтін тауытар жарамсыз болып алады. Мндай жадайда р тауыты немесе тешті рпаы жеке есепке алынбайды, яни баалау тек фенотип бойынша жргізіледі. Фенотипті зі генотипті реакция млшеріні крінісі болып табылады жне кбінесе сырты орта факторларыны кездейсо згеруіне байланысты болады, сондытан да фенотип бойынша срыптау онша тиімді бола бермейді.
Жеке срыптауда е алдымен рбір жеке сімдікті немесе жануарды атарынан бірнеше рпа бойы рпаы зерттеледі. Соан байланысты индивидуумны тымуалау ерекшеліктерін жне оларды рпаына беру абілетін анытауа болады.
Жеке срыптау процесінде популяцияны жасанды трде жекелеген сорт тарматара бледі. Соларды арасынан жаымды асиеттері бар рпа беретін дарабастарды срыптап алып, аландарын жарамсыз ылып шыарып тастайды. Мндайда кбінесе инбридингті олданады. Ол белгілі бір генотипті тадап алуа, сол сияты сорттарматаы нды гендерді концентрациясын арттырып, рі гомозиготалы дарабастарды санын арттыруа ммкіндік береді. Жасы крсеткіштері бар сорттарматар одан ары арай селекциялы жмыстарда колданылады.
Жеке срыптауды сімдік шаруашылыы мен мал шаруашылыыны бір организмнен кп млшерде рпа алу ммкіндігі бар салаларында маызы зор. Мысалы, олдан рытандыру арылы бір бадан 35000-а дейін бзау алуа болады. Ал рыты сйы азотты тоазытышта сатап за уаыт бойы рпа ала беруге болады.
Соы кездері кп млшерлі рпаты тек аталытан ана емес, аналытан да алу ммкіндігі туды. Ол рытанан жмырта клеткаларын бір аналытан екіншісіне ауыстыру дісі арылы жзеге асырылады.
Сйтіп аталы пен аналы жыныс клеткаларыны орын жасау арылы баалы генотиптерді за уаыт сатауа болады.
Жеке срыптау сімдіктер селекциясында да кеінен олданылады. здігінен тозанданатын сімдіктерде ол те арапайым жолмен жргізіледі.
Жеке срыптауды баса дісіне сибселекция жатады. Срыптау рпаы бойынша емес, баса туыстары - аа-інілері немесе апа-арындастары (Sibling - аылшынша «аа-арындас») бойынша жргізіледі. Мндай діс сімдіктер селекциясында олданылады. Оны жартышатар дісі деп атайды. Мысалы, кнбаысты майлылыын арттыру шін глшоырын ортасынан а бледі. Соны бір жартысынан алынан тымдарды майлылыын тексереді. Егер оны майлылыы жоары болып шыса, онда оны екінші жартысыны тымдарын егіп рпа алуа болады.
Баылау сратары:
1. Селекцияны генетикалы негіздері.
2. Тым, сорт, штамм деген не?
3. Селекцияда олданылатын комбинативті згергіштік.
4. Мутациялы згергіштікті селекцияда олдану.
5. Селекцияда экспериментальды мутагенезді олдану.
6. сімдіктер селекциясында олданылатын полиплоидия.
7. Селекцияда срыптауды андай дістері олданылады?