Заттар оспасыны анализі.
Практика жзінде ерітіндідегі екі немесе одан да кп компоненттерді анытау ажет болады. Кейде компоненттерді алдын-ала бліп алмайынша оларды бірге жргенде анытау ммкін болмайды. Егер компоненттерді спектрлері бір-біріне абаттасатын болса, онда аддитивтілік заына сйеніп анытауа болады.
Хром мен марганецті бірге жргенде анытау аддитивтілік заына жне ерітіндідегі перманганат пен бихромат-иондарыны жту спектрлеріні айырмашылыына негізделген. Перманганат хромат жтпайтын зындыы 550 нм жары толынын жтады. Бихроматты максимальды жтатын жары толыны 430 нм. Перманганатта осы толын зындыында жарыты жтады. Сондытан хромды анытауа марганец кедергі жасайды.
ртрлі жарысзгілерін пайдаланып, бірге жрген хром мен марганецті анытауа болады. Ол шін 550 нм жары толыныны зындыын ткізетін жасыл жарысзгісін жне 430 нм жары толыныны зындыын ткізетін кк жарысзгіні олданады. Алашыда марганецті 550 нм жне 430 нм толын зындыындаы оптикалы тыыздыын лшеп, калибрлі графигін тзеді (14.31-сурет). Содан кейін 430 нм-дегі хромны калибрлі исыын алады.
|
|
рамында хромат пен перманганат ионы бар анытайтын ерітіндіні оптикалы тыыздыын жасыл (550 нм) жне кк (430 нм) жарысзгісін олданып лшейді. Калибрлі графиктен 550 нм-дегі оптикалы тыыздыты мнінен марганецті млшерін тікелей анытайды. Марганецті 430 нм-дегі калибрлі графигінен аныталан млшеріне сйкес оптикалы тыыздыын табады.
Хромны оптикалы тыыздыын табу шін 430 нм-дегі жалпы оптикалы тыыздытан осы толын зындыындаы марганецті оптикалы тыыздыын алып тастайды.
Хромны калибрлі графигін олданып оны млшерін табады.
Кпкомпонентті жйедегі 1 компонентті ана анытау ажет болса, одан басаларын фон деп атайды. Аныталатын компонентті концентрациясы аз да болуы ммкін не кп те болуы ммкін. Мысалы рышты рамындаы никельді анытау кезінде е – негіз деп аталады. Кптеген дістерде кедергі жасайтын компоненттерді немесе аныталатын компонентті алдын ала бліп алады. Ал кейбір жадайда оларды бір-бірінен блмей-а та анытай береді. Мысалы, базисті сызы дісін, Аллен дісін жне т.б. олданып анытау кезінде.
Базисті сызы дісінде иындыларды табады (14.32-сурет). АВ- иындысы – аныталатын компонентті оптикалы тыыздыын, ал ВС- иындысы – фонны оптикалы тыыздыын крсетеді. Аныталатын компонентті концентрациясын Бугер-Ламберт-Бер заына сйкес: 
тедігі арылы анытайды.
| А |
| а) |
| А |
| В |
| С |
| А |
| б) |
| 2 |
| 1 |
| 3 |
14.32-сурет. Базисті сызы (а) жне Аллен (б) дістері
Аллен дісі: аныталатын ерітіндіні оптикалы тыыздыын ш трлі толын зындыында 1; 2; 3 лшейді (14.32-сурет). 1 мен 2 жне 3 бір-бірінен бірдей ашытыта болады. Аныталатын зат концентрациясын: 
.тедігі арылы табады
Комплексті рамын анытау
Комплексті рамын те ке тараан изомолярлы сериялар дісімен анытайды (14.33-сурет). Ол шін изомолярлы ерітінділер сериясын дайындайды. Бнда орталы ион мен лигандты концентрациясы ртрлі болатын ерітінділер сериясын дайындайды. Ескеретін бір нрсе, бнда орталы ион мен лигандты осынды концентрациясы барлы ерітіндіде бірдей болады. Белгілі толын зындыында ерітіндіні оптикалы тыыздыын лшейді. Содан со тмендегідей график трызады.
| DА |
| 0,4 |
| 0,2 |
| 0,6 |
| 0,8 |
| С2 |
| С1 |
| б) |
| DА |
| 0,4 |
| 0,2 |
| 0,6 |
| 0,8 |
| С2 |
| С1 |
| а) |
14.33-сурет. Комплексті рамын изомолярлы сериялар дісімен анытау. Компоненттер атынасы: а) 1:1; б) 1:2
Компоненттерді массалы лесіні комплекстегі стехиометриялы атынаса сйкес мндерінде максимум пайда болды. О жне сол жа анаттарына тзу жанама жргізіп, яни экстраполяциялап екі тзуді иылысан нктесін табады. Осы нктедегі орталы ион мен лигандты мольдік лестеріні атынасы комплексті рамын крсетеді. Комплекс трасыз болан сайын, оны максимумы шыр болмайды. Бл дісте компоненттер атынасы: 1:1; 1:2; 2:1 атынасындай боланда жасы нтиже береді.
14.2.10 Люминесценция
Люминесценция дегеніміз – атомдарды, молекулаларды жары шыаруы болып табылады. Бл былыс осы блшектерді озан кйден алыпты жадайа айта оралуы нтижесінде, яни электронды ауысу нтижесінде пайда болады.
Заттарды жары шыаруы яни люминесценттенуі оларды газ кйінде де, атты жне сйы кйінде де байалады.
Люминесценция былысы те алуан трлі.
1) оздыру тсіліне байланысты люминесценцияны катодолюминесценция, хемилюменесценция, рентгенолюминесценция, триболюменесценция, термолюминесценция, фотолюминесценция деп бледі.
а) катодолюминесценция – электрондар шоымен атылау нтижесінде пайда болады;
б) хемилюминесценция – химиялы реакциялар жру кезінде блінетін энергияны серінен пайда болады;
в) рентгенолюминесценция – рентген сулелері серінен пайда болады;
г) триболюменесценция – кристалдарды блу, нтатау, гу, ысылау нтижесінде пайда болады;
д) термолюминесценция – температураны арттырып оздыру серінен пайда болады;
ж) фотолюминесценция – УК немесе крінетін сулелерді серінен пайда болады.
Химиялы анализде кбінесе фотолюминесценция олданылады.
2) Сулеленуіні затыына байланысты люминесценция былысы флуоресценция жне фосфоренция деп екіге блінеді.
а) флуоресценция кезінде оздыру тоталса, жары шыару да тоталады;
б) фосфоресценция кезінде оздыру тоталса да, жары шыару тоталмайды. Аналитикалы анытауларда флуоресценция жиі олданылады.
Люминесценция оздыру тсіліне туелсіз ашанда ш негізгі стадиядан трады:
1) затты озан кйге кшіретін энергия жту;
2) жтылан энергияны затты ішінде згеріске тсуі;
3) арты энергияны сулеленуі (шыарылуы) жне затты алыпты жадайа айта оралуы.
Флуоресценция – кзге крінетін сулеленуі болмайтын былыс, затыы 10-8 – 10–9 секунд.
Флуоресценция – кзге крінетін сулеленуі бар былыс. затыы бірнеше саата созылады, кбінесе атты заттара тн.
Люминесцентті анализ сімдік жне жануартекті таам заттарын зерттеуде олданылады. Люминесцентті анализ сапалы жне санды деп блінеді.
Капустаны, брша тымдастарыны, иярды шіри бастауын алашы стадияда флуоресценция анытыына байланысты байауа болады. Осы люминесцентті анализ арылы картопты сапасын, астыты (нны) сортын да анытауа болады. оыс кп болса жарыты анытыы жоары болады. Белокты анытауда да люминесцентті анализ жиі олданылады. йткені, белокты рамындаы ароматты аминышылдарыны люминесценттену абілеті жоары болады. Люминесценция былысы кнделікті мірде де жиі байалады. Мысалы, микроороганизмдерді кейбір трлері, насекомдарды, кейбір тере су балытарыны люминесценттену абілеті болады. Наркотиктер, дрі-дрмектер, бензин, полициклді ароматты кмірсутектер кн сулесі серінен люминесценттенеді. Кейбір минералды рудалар (уранды рудалар) жары шыарады. Мысал ретінде теледидарды жары шыаруын айтуа болады.
Люминесценция анытыына сер ететін процестерді люминесценцияны сндіру былысы деп атайды. Зат концентрациясыны 10–3 – 10–4 моль/л аралыында ана люминесценция анытыы жоары болады, бны люминесценцияны концентрациялы сндіру деп атайды. Температура жоарласа да люминесценция анытыы тмендейді. Ортаны серіне байланысты да люминесценция анытыы згереді, мысалы элементарлы J2, Fe3+, Cu2+ осса люминесценция снеді. Бларды сндіргіштер деп атайды.
Фосфоренция былысын молекуланы синглетті жне триплетті жадайларын есімізге тсіріп, сол арылы тсіндіруге болады.
Молекуланы мейлінше тратыра жадайы синглетті жадай болып табылады.
Синглетті жадайда бір орбитадаы электрондарды жне суммарлы спин саны 0-ге те жне антипараллельді болады.
Электронны синглетті згертпей ауысуы синглет-синглетті деп аталады. Мысалы:
S0 S1 S0 S2; S0 S1 .
Алашы 2-уі жарыты сііру нтижесінде жзеге асады. Ал шіншісі флуоресценция кезінде жзеге асады. Триплетті жадайда, мыс: Т1 немесе Т2 озан – ны спиндері параллельді болады жне суммарлы спин 1-ге те болады.
Синглетті жадайдан триплетті жадайа, яни S1 T1 ауысуы кп таралмаан ауысуа жатады. Бндай ауысулар тек крделі атомдарды атысында ана ммкін болады. Мысалы, галогендер атысында жне мндай ауысуларды интеркомбинациялы конверсия деп атайды. Триплетті жадайды Т1 затыы 10– 3 – 10– 2 секунда те. Триплетті жадайдаы молекула зіні энергиясын жылу кйінде оай бліп шыарып, жояды. Мндай дезактивациялану триплетті молекуланы жптастаан – дары бар молекуламен сотыысуынан болуы ммкін. Мысалы: О2 – молекуласы. Сондытан фосфоренцияа араанда флуоресценция жиі байалады. Органикалы осылыстар мздатып, атырылан кйінде интенсивті трде фосфоресценттенеді.