Шкрім дайберділы

( 1858 – 1931 )

Мазмны

1. азаты бес арысы
2. Шкрім дайберділыны мірі мен мір срген ортасы
3. Шкрім – аза дебиетіні класигі
4. Шкрім – философ
5. Шкрімні асыл мрасы

аза дебиетіні бес арысы – Ш.дайберділы, А.Байтрсынов, М.Длатов, Ж.Аймаутлы, М.Жмабаев білім, жалпы лтты руханият саласында ерек ебек еткен.

Оларды аламынан туан туындыларда леуметтік – оамды жадайлар, аза халыны азаттыы мен тедігі ке орын алан.

Шкрім Шыыс азастан облысыны Абай ауданында мірге келген. кесі дайберді нанбайды лкен бйбішесі кнкеден туан. Ш.Абайды немере інісі боландытан тлім, трбиені мол алан. лтты дстр-негесін кріп скен. кесі мірден ткен со Шкрім нанбайды трбиесінде болады. Абайды аыл-кеесін тыдап, жас кезінен з бетінше ізденген. Бірнеше тілді (араб, трік, парсы, орыс) еркін мегерген.

Шкрім 1905-1906 жылдары хажыа сапар жасап оралады. Бл сапарды ол кптен ойлап жрген масаттарыны бірі – Стамбул кітапханалардаы асыл мраларды оуа, тарих тереіне ілуге пайдаланан. Шкрімні дниеге, мірге, табиата, сан-сала былыс-кріністерге, дінге кзарасында кейбір айшылытар, жеке стірттіктер, тсінбеушіліктер кездескенмен, ол ешашан дінге берілген фанатик, мір уаныш-рахатынан аула болуды уаыздаан тауа, брін жоа шыаратын нигилист, торыатын спектик, кзараста идеалист, мір баытынта реакционер болан емес. Оны кптеген шыармаларыны мазмны айындаандай, дниеге кзарасында Шкрім кбіне рационализмге, денизмге бейім. Бл философиялы баыт бойынша дниені жаратушы бір кш бар дегенді мойындаушылы, оны длелі – табиаты, жаратылысты келісті жарасымдылыы, жйелі тынысы мен немі озалысы: мірде аиат, шынды, білім-ылым, аыл мен сезім дамуы арылы іске асады да дние ісіне дай араласпайды, адамны болмысты танып білу мен адам зін-зі жетілдіру ммкіншіліктерінде шек жо. азаты аартушы – демократтары да кбіне осы дниетанымды, кзарастарды жатааны белгілі. Шкрім де соларды ізінде болды.

Шкрім-плсапалы ле-поэмаларымен елге танымал болды. Ол ленді нер деп танып, оан биік талап, таламмен араан. «Арман», «Жастара», «аза айнасы», жне т.б ледерінде, «аламан-Мамыр», «Елік-кебек», «Нартай ла пен Айсулу» поэмаларында, «Бйшешек башасы», «зімшілдік» сынды прозалы туындыларында адамны мірімен, ебегі, тадыры, талап, тілектері тере танылады.

Шкрім – аза дебиетіні класигі, лы гуманист, кеменгер, ойшыл, аза дебиетіні классигі. Ол Абай дуірінен бастау алатын ХХ асырды басында ке арнаа тсіп, дамыан демократиялы идеяларды, халыты азаттыын ту ып стап, ылым мен техника жетістіктерін игеріп еркін дамуын ансаан оамды озалысты аса крнекті кілдеріні бірі. Шкрімні гуманистік, адамгершілік идеяларын-адал ебекті, ділеттілікті, мейірімділікті жатауы, зорлы-зомбылыты, иянатшылдыты шкерелеуі прогресшіл, жаашыл оамды кштерді озат ой-санасыны жарын крінісі боланы жне халыты тпкі тбегейлі арман-мделерін тере тсінуден туаны аны. Шкрімні дниетанымы, оамды ой-пікірлері, философиялы, эстетиялы кз арастары Х1Х асырды екінші жартысында негізінен алыптасты. ХХ асырды бас кезіндегі дебиетпен мдениет айраткерлері ішінде Шкрім ойшыл, аын-жазушы ретінде жртшылыа кеінен танылан, Абай заманына згелерден бір табан жаын тран, екі асыр арасын жаластырушы ірі тла болды.

Шкрімні айталанбас зіндік аынды тласын танытатын сипат-асиеттер лирикасына тн наыл насихатшылды, флсапашылды, поэмаларындаы дастаншылды дстр, шыыс аындарыны кркемдік лгі рнектерін ызытауы, орыс дебиетіні сюжеттеріне бой руда, шежірешілдегі-брі де з заманы тілек–талаптарына сйкес алыптасан. Шкрімні аынды лемі бай, кп ырлы, таырыбы, жанрлы трлері жаынан да сан алуан. Аынны «Елік-кебек», «алкаман-Мамыр» сияты дастандарынан халы мірін тере білетін, сан асырлы халы поэзиясыны, сз неріні бай дстрлерін, бейнелеу тсілдерін еркін игергенін айын аарса, флсапалы лирикасына те крделі философиялы ойларды серлі жеткізудегі аынды шеберлігін, жаашылдыын сезініп тнті боламыз. Шкрімні лендеріне шыаран ндерінен, здік композиторлы дарынынан да аны танылады. Бл жаынаналанда Шкрім аза дебиетінде ана емес, дниежзі дебиетінде те сирек былыс дей аламыз. «Жастара» атты 1879 жылы жазылан леінде:

 

Кел, жастар, біз бір трлі жол табалы,

Арам, айла, зорлысыз мал табалы.

шпес мір, таусылмас мал берерлік

Бір білімді данышпан жан табалы.

Ал, енді олай болса, кімді алалы,

азата ай жасы бар, кз саларлы.

Шын іздесек – табармыз шыны ылым!

Жалыналы Абайа, жр, баралы.

Шкрім жастарды мірлік масаты тралы айта отырып, зіні нерпазды баытында айындайды «азата ай жасы бар сз саларлы?» деген сауал ойып, кім болса да лгі аларлы «білімді, данышпан», шынайы ылым Абай дейді. лені негізгі идеясы-жастарды Абайды жолымен жруге шаыру. Абайды арман-мратын білім, ылым йренуді, адал ебек етуді, адамгершілікті, ділдікті ту етіп ктеру, надандыа, ала ауызды арап кресу.

Шкрім зіне Абайды шыншыл сздері атты сер еткенін тебірене атады. Абайды салан ізімен жру бірден-бір дрыс деген шешімге келеді.

Шкрімні лирикалы шыармаларыны басты бір ерекшелігі ойшыл, философ болуына байланысты. Оны лирикасында кніл кйі, ішкі сезім серлері, махабббат таырыбы да елеулі орын алан. Алайда, Шкрім лирикасында сыршылдытан ойшылды басым, философиялы сары кшті.Шкрімні ойшылдыыны, аылдыына тн флсапашылдыыны сыры неде десек, бл алдымен, рине оны ойыны керемет логикалы уаттылыынан туан. Сонымен атар ол кп ізденіп, те кп оыан. азаты белгілі аын, жыршы-жыраулармен атар ары-бергі трік аындарыны, шайырларыны, араб, парсы, орыс жне батыс аындарыны шыармаларыны те жасы білген.

Тарих, философия, дінтану, психология, шыыстану, тріктану салаларындаы трік тілдегі, орыс тілдегі, араб тіліндегі ылым ебектерді за жылдар жалыпай оып, ыруар малмат жиан, жан-жаты, энциклопедиялы білімі бар лама оымысты дана адам болан.

Шкрім аза поэмасында философиялы лириканы брын ріс алмаан жаа трлерін алыптастырып, бл салада лкен жаалы тапты. Ойшыл аын адамны аыл парасатына айрыша зор мн береді.Ол адамны сезу, сезіну, дние болмысты, мір былыстарын сезім арылы абылдау, жерленгіштік абілеті мен не нрсені болсы ішкі сырын, кзге крінбейтін, олмен стауа келмейтін нрселердін арасын ажыратып,болмыстын, дниетану мен моральды негізі аыл деп санайды. Аыл, парасатты, аыл андай да нрсені, былысты дрыс тсініп баалауа, а-араны айыра білуге ммкіндік береді, сондытан «аылмен сыналмаан іс блдырлау» деп тсіндейді.

«Аыл деген лшеусіз бір жары нр». Деген ленінде Шкрім сол нрды, аылды керемет кш-уатын адам жасы іске ана емес, сонымен атар кн кріс шін, пайда шін злынды пен айла жасауа да жмсап тр дейді. Адал ебек, а пейіл, мейірім бар жерде ана таза аыл болады яни адал ниетпен аыла билетіп, ешкімге иянат ылмай істелген іс адамды мрата жеткізеді деген ой-тйеді.

Дниетанымны,ылымны да негізгі тірегі–аыл-ой, ойлау абілетіні уаттылыы, ой-тжырымдарыны логикалы исындылыы деп санайды. Бар ылымны тп атасы-таза аыл мен ойлау.

Шкрім ойлау, ойлану деген ыма лкен мн береді, оны мір- болмыстын, дниені ажап сырларына тере бойлау, не нрсені болсын аылмен сынап, ып-тсіну маынасында алып арайды.

Шкрімні дниені, жаратылысты озаушы кші, адам міріні, тіршіліктін мні мен сыры, жан мен тн секілді мселерді ылыми ым-тсініктермен штастыра толайтын философиялы лендерді з алдына бір таыырыпты арна болып лыптасты.

Акынны діншілдігі, жаратушы Аллаа сенімі оны ойшылдыымен жаласып, дниеге кзарасындаы бірлік- бірттастыты танытады.Шкрім дниедегі «сансыз кереметті кім жаратса –Тнірі сол» дейді.

Тніріні іздеу, жаратан Аллаа сену-аиатты іздеу, адалдыа аылмен жету деп тсінеді.

Аынны ойшылдыы оны дние-болмысты тере сырларын тауып-білуге марлыын, мысалы, дние алай жаралан деген мселеге айрыша кніл ойып, тиянаты жауап іздеп, сол арылы «ен тпкі жаратушы-мінсіз Ие» деп тйіндеуінен айын аара аламыз.

«Тау бойындаы ой» деген леінде днгеленген жерді кнді айналып жретіні кзбен кру арылы емес, ойлау, топшылау арылы аныталан дегені айтады:

Шыаным Шыыстаы бір биік тау,

Жасы екен тауа шыып тадыр сынау!

айырлы тн болсын деп нсіз айтып,

Кн кеткен со, тн келді араылау!

«Ей, жастар, алай дейсі бл дние ?» деген баса да леінде Шкрім дниеде тааларлы нрсе те кп, алайда брінде де задылы , исын бар деген пікір айта келіп, «себебі толымдыны ісі толы» дейді. Яни, бдан дниені кереметтігі шексіз болса, жаратушыны кдіреті де шексіз деген маына туады:

Ей, жастар, алай дейсі бл дние?

Мны бйтіп жаратан андай нрсе?

Білімсіз мастсыздан шыан болса,

Маст, білім, ой шыты мнан неге?

Шкрімні философиялы лендері ой терендегі, пікір соылыымен танымды жне моральды адамгершілік мселелерін штастыра білумен оымысты аынны нерпазды тласыа сай интеллектуалды сипат алан.

Адамдарды оамды мірдегі арым-атынасын, жеке адамны мінезін, іс-рекетін баалаанда да Шкрім аыл-ой талабын, аыл- парасаттылыты адай да іс-рекетті аылмен сынауды басты принцип етіп ояды. Ол р адамны ісіне зі сын кзімен арап, биік талап оя білуі, иыншылыа тзіп, табандылы, ажырлылы танытуы ажет екенін баса айтады.

мірді кініші аз болмайтынын айта отырып, аыл- парасаттылы,ой тазалыы адамны уайым-айыа бой алдырмай, саналы ылы ылуына басшы болады деп пайымдайды аын.

«Болара мтыл, болмаса анаат ыл»,- дей отырып, р адам з абілетін дрыс баалай біліп, зіні олынан келетін істі атаруа мтылуы ажет екенін, мірдегі натылы жадайды, ммкіндікті айын тсіне біліп, соан орай рекет ыланда ана адам стсіздікке шырамайтынын мейлінше длелді етіп крсетеді.Адам зіне сыншы болып, мірге саналы кзбен арауа йренсе, р нрсені себеп- салдарын аны танып, біле алады, сонда ол з ісіні стсіздігін згеден крмей, натылы жадайды дрыс баалап, содан зіне саба алады деген лкен ибараттылы мні бар тйінді ой орытады.

аза оамындаы, жадайды, леуметтік ортаны, р трлі топты кілдеріні мінез-лын, іс-рекеттерін жан-жаты барлап, тере тсінген шыармаларында шынайы бейнелеп берген Шкрім халыты ескілік шырмауынан шыарып, ркениетке бастайтын бірден-бір німді сара жол нер-білімге ол жеткізу, ылым йренуді керемет уаыздап, лама алымдарды, ойшылдарды астерлейді.

Аын елді нер-білім мен ылыма жмылдыруа кедергі болып отыран аразды, берекесіз талас-тартысты, керенаулыты сына алады. неріді, ылымды елге жай,«пайдалансын згелер», «сусаанны сусыны бол», нер, білім, ылымны жетістіктерін ел игілігіне жмсауды талап етеді.

нер – білім, ылым йрену мселесін ойшыл аын халыты мддесімен, биік адамгершілік, ділеттілік, махаббат, адал ебек ете білу, талаптылы, жігерлілік секілді асиеттерді лгі ттады. Бл асиеттер мейірімділік, имандылы арылы толысып, жетілетінін атап айтады.

Адамды борышы

Халыа ебек ыл,

А жолдан айнымай,

Ар сата, оны біл.

деген сздері Шкрімні жоарыда келтірген пікірлерімен тікелей жалас, соларды орытынды-тйіні деуге лайы.

за жылдар барлы ш-айратын жмсап, білім іздеген, ылымды тсіріп, кейінгіге мра етіп алдыруды масат ттады. Жасы лайан шата німсіз талас-тартыстан бойын аластатып, алан мірін оаша, еркін творчестволы ебекке арнаанды пайдалыра креді. Алайда, аын идеологиялы рес-тартыстара араласпай, анша шеттесе де, тоталитаризмні зардабын тартып, зансыздыты рбаны болды.

Шкрімні асан аынды шеберлігі оны ле рнегін трлендіру негесінен айын байалады. Абай «Сегіз ая» атты леінде аза поэзиясына тынан осан рнегі Шкрімні назарынан тыс алан жо. «Жасты туралы» леінде Шкрім бл ле рнегін жеіл, ойнаы ырапен айтуа лайыты келтірген.

ле сзді адыр-асиетін, оам міріндегі маызын тере тсінген Шкрім аындарды алдына ойылатын міндет аншалыты зор екенін тебірене айтады. «Ескі аынды» атты леінде Шкрім брыны жырау, жыршыларды, суырып салма аындарды шеберлігін, нерпазды негесін аса жоары баалайды.

Шкрімні адамгершілік идеялары, арман-мраттары алуан трлі адамдарды тадырын бейнелейтін сюжетті дастандардынан мейлінше толы танылады. аза мірінен алынан натылы оиалар негізінде наыз реалистік сипаттаы «Елік-Кебек», «аламан-Мамыр» секілді поэма жазуы-аынны лтты дебиетімізге осан лкен лесі екені даусыз. Осы поэмаларда баяндалып тран оиалар бір-екі асыр брын болса да, аынны заманындаы аза мірінде лі де кеінен орын алан типтік жай- жадайлар болатын. Едеше, аыны «Елік-Кебек» поэмасы хаыда бл «ертегі емес, ертеде болан іс» деп атап крсетуіні лкен мні бар. Шкрімні суреткерлік шеберлігі сан-илы кейіпкерлерді мінез-лын, іс-рекетін, кіл-кйін, серлі бейнелеумен атар, сол арылы халыты салт-санасын, дет- рпын, трлі топ кілдеріні психологиясын терен ашып крсетуінен айын аарылады. «Елік-Кебек», сіресе, «Нартайла пен Айсулу» дастанынан блара оса аыннын елді ертедегі тарихынан мол малматы бар шежірешілдігін де байаймыз.

«Елік-Кебек»-аза еліні оамды мірін, салт-санасын, дет- рпын, р топты кілдеріні мінез-лын, іс-рекеттерін натылы сурет бейнелер арылы шынайы, шебер баяндаан наыз реалистік туынды. Аын ескі дет-рыпты берік стаан ру намысын ораушыларды сйіскен екі жасты адал махаббатты сезімін аяа басып, оларды аяусыз жазаа иан аталдыын толана баяндай отырып, сол замандаы оамды мірді шиеленіскен айшылыын ашып крсеткен.

Поэма тыш рет 1912 жылы Семейде «Жрдем» баспасында жарияланады. Шкрім поэмаа ысаша кіріспе жазды. аза даласында тайпалар мен ру басшыларыны атыыстарыны оама, сіресе, жастара зияны туралы Шкрім кп толананда, сол оамды кеселді, смдыты болдырмау жолын іздеген,тарих таылымы арылы ондай озбырлыты айталанбауын ел есіне салуды ойлады. Сйтіп, ол адам тадыры, адал махаббат жолындаы крес, билеуші тапты ділетсіз рекетіне наразылы, бірін-бірі натан жастарды айылы мірі туралы «Елік-Кебек» поэмасын жазды. Ескілік, рушылды, ділетсіздік жайлаан заманы рбаны болан екі жастын айылы тадырын баяндайтын «Елік-Кебек» поэмасы брын да бірнеше рет жарияланан болатын. Алашы сасы «азатарды естерінен кетпей жрген бір сз » деген атпен «Дала уалаяты» газетіні 1892 жылы 31-39 сандарында, 1900 ж. «азаты трмысынан хикая» деген атпен айта басылады.

Кейбір адам, жер-су аттары ана згеріске шырааны болмаса, поэманы брыны мазмны, сюжеттік желісі саталан.

мір шындыына зінше айландыру масатында тынан табылан пішін, шынды арауында шиеленісе шиыршы атан табии тартыс, осыларды кркем жинатаудан туан ер идея, ршіл пафос, мінездері мінсіз жасалан дара, мсіндері тастан ашалан кесек кейіпкерлер Нысан, Абыз, Елік, Кебек, Есен, Еспембет, Жапал, т.б. осыларды райсысыны кеудесінде шын атып, жалын шашып тран шекспирлік штарлы пен шпенділік, брін аусырып жатан кемел парасат пен кенен философия, осыларды зін саф таза нер биігіне ктеріп тран кенеулі ой мен келісті тіл.

Шкрім шыыс, орыс классиктеріні шыармаларын азаша тржімалауа кп іл блді. Бл тста аударма деген сзді кейбір шыармаларыда шартты маынада олдануа болатынын айтуа тиіспіз. Мысалы, «Лйлі-Мжнн» дастаны бгінгі алыптасан маынада аударма емес, Шыыс дебиеттерінде кеінен тараан нзира дстрлі негізінде белгілі сюжетті зінше баяндаан шыарма. Нресте кезінен бір-біріне ліп-шіп ашы болан Лйл мен Мжннні махаббаты баран сайын кшейе тсіп, екі ыршын жасты мезгілсіз мірмен оштасанын баяндап шыаннан со поэманы соында з кіл кйін Мжннні тадырмен салыстыра бейнелеуі де назар аударарлы.

Шкрімні арасз тріндегі шыармаларына келсек, ол аза дебиетінде реалистік психологиялы прозаны алыптастырып, дамытуа аянбай кш жмсаанын атап айтуымыз ажет. Мны «діл-Мария» атты автор зі «айылы роман»деп сипаттаан шыармасынан, сондаы сан трлі адамдарды іс-рекеттерін, кіл йін, мінезін бейнелеуінен, сондай-а табиатты, мысалы, Шыыстауды кеіптеу тсілмен жан бітіргендей етіп суреттеуінен аны байаймыз.

Шкрім Абайды аынды дстрлерін оамды мірді е маызды мселелерін озау жаынан, сіресе, нер-білімді, ылымды уаыздау, надандыты, топастыты, ділетсіздік пен злымдыты шкерлеу, шыыс, орыс дебиетініні тадаулы нсаларын насихаттау жаынан ілгері дамытты. Сонымен атар ол аындыы, прозашылдыы, ойшылдыы-философиясы, дінге кзарасы, суреткерлігі, кркемдік ойлау жйесі, стилі, тіл бейнелілігі, лен рнектерін згеше трлендіруі-ай жаынан алса та, аза дебиеті мен мдениетіндегі бірден-бір жаашыл ірі тла болды.

Шкрімні атын атауа тыйым салынып, шыармалары кп жылдар бойы жабулы жатаны, аын туралы сол кезде айтылса, тек оаш, кате пікірлер ана айтылып келгені белгілі. Сонда да Шкрімні лен-жырларын, дастандардын жаттап, жадында сатап, айтып жрген адамдар аз болан жо. Ал, Шкрімні мірі мен шыармашылы мралары, лендері мен дастандары, кркем прозасы бірнеше зерттеу ебектерде, диссертацияларда р ырынан танылып, баяндалып, бааланып келеді.

азіргі кезде бгінге жазылан, жарияланан маалдар мен зерттеулерді негізге ала отырып, лы ойшыл-аынны мрасын алдаы уаытта жан-жаты талдап, терендеп тексеруді зрулігі талассыз. ай ылым саласы болсын, ізденіс, зерделеуге ынта- ыылас шейген сайын, малумат-деректер жинаталып, ой-пікірлер, тйін-тжырымдар орланып, ым-тсініктер, пайымдаулар терендей тскен сайын жана проблемалар туындайтыны, шешімін табуды тілейтін мселелер кбейе тсетіні зандылы.

лы аынны туанына 150 жыл толуына 4-5-а жылдай уаыт аланын еске алса, шкрімтану саласыны дл осы тста ты зерттеулер арылы жаа бір белеске ктерілуі оамды сраныска жауап болары кмнсіз. Осы трыдан араса, алдаы зерттеулерді баыт-бадары андай болма, ай мселелерге кбірек назар аудару орынды жне мселені ай ырынан тексеру тымды дегенді ойласу ажет. Шкрімні шыармалары тарихи-деби процеспен, аза оамындаы рухани згерістермен, ізденістермен, лтты ой-сананы ркендеуімен нерлым тыыз байланыста арастырылса, оны аынды, ойшылды тласы сорлым ірілене тспек. Шкрім шыармаларыны халыты, лтты сипаты да, танымды, кркемдік мні де мейлінше айын ашылма. Шкрімні дниетанымы, ойшылдыы, діни кзарастары кбіне-кп р ебекте р ырынан арастырылатыны байалады. дебиеттанушылар мен тарихшылар, философтар мен дінтану, педагогика секілді ылым салаларыны мамандары бірігіп, авторлар тобы ралып, бірлесе зерттесе, аын, ойшыл, гуманист Шкрімні тласын толы сипаттайтын бірттас концепция — кзарас жйесін алыптастыруа ммкіндік туар еді.

Ал, Шкрімні аынды лемін зерттегенде поэтика, дебиет теориясы трысынан арастыру да маызды болары талассыз. Бл жаы лі де жетімсіз. Сондай-а Шкрім шыармаларын эстетика, этика категориялары трысынан пайымдау да тымды болма. Айталы, Шкрім творчествосы эстетиалы идеал деген таырыпты арнайы зерттеу арылы аын тласын жаа бір ырынан кеінен ашып крсетуге ммкіндік берер еді, Сондай-а, Шкрім шыармаларыны таылымды, трбиелік мнін зерделеу педагогика мамандарыны лесінде.

Ал Шкрім мрасын насихаттау жаынан келсек, шыармаларын орыс тіліне жне баса шет тілдерге аудару маызды іс екені талассыз.Шкрімні толымды кркем бейнесін сомдап жасауда аындар мен жазушылар, нер айраткерлері атаратын істер де жетіп артылады.

Шкрім дниеден тті. Злымнын, смны олынан асыл аза тапты. мір бойы а пен ара, ділдік пен злымдыты рбаны Шкрім болды. Біра ол леуметтік, бостанды жолындаы дебиет эстафетасын жаа рпатара берді. Біз енді Абай мен Слтанмахмт, Скен аралыындаы а тада орына зор тласымен Шкрімді отырызамыз. Дниені барлы кріністерін, адам міріндегі мы алуан былыстарды бкіл болмысымен, барлы сезімімен абылдай білген аынны тйсігінде шек жо. Ол жерді сырын, желді нін, сты нін, адамны арман иялымен, мнымен бірдей тсінді.

анша тіршілік-тірлігіміз кйреп, анша сн-салтанатымыз ирап, алыптарымыз ияаната шыраса да, соны бріне шыдаппыз. Кзімізді жасымен, жанымызды дертімен болашаа баып, ділдік ктіппіз. Сол кткен ділдік жетті. аиаты ортамыза айта оралан Шкрім аын.

Шкрім шыармаларын бгінгі кнні биігінен арап талдап, баалау, сйтіп оларды з туелсіздігін олына алан елімізді игілігіне аса беруіне лес осу-рбір зерттеушіге, нер иесіне де орта міндет.

Дайындаан: Мратов Айбол, арнайы Bigox.kz сайтын олданушылар шін.