Таырып. азастандаы тоталитарлы жйе: саяси негіздеріні орнытырылуы.

1. Алашорда зиялыларыны тадары.

2. «Шахта ісі», «нерксіп партиясы ісі» жне оны азастана сері, р трлі «саяси ауытушылыа» айыптау науандары: барысы, салдарлары.

3. Тоталитарлы жйе жадайындаы бір партиялы басару.

Елді болашаын ойлаан лт зиялылары аза мемлекеттігі мселесіне ерекше мн берді. лихан Бкейханов бастаан лт зиялылары Алаш автономиясын рып, аза елі з алдына отаутігіп отыруын масат етті.

«Заманына арай амалы» демекші лт зиялылары заманны тріне арап іс істеуге кшті. лтына ызмет етуге ниет етті. 1917 жылы шілде айында ткен Бірінші Бкілазаты рылтайа аза зиялылары бауырлас тркі халытарыны зиялы ауым кілдерін шаырыпы, тркі халытарына орта мселелер жніндегі орта ойды ортаа салды.

1917 жылы желтосан айында екінші Бкілазаты рылтайда Алаш автономиясы, барлы саяси озалыстар мен партияларды бкілтркістанды конгресінде Тркістан автономиясы рыланы жария етілді. асыр басында Ресей мемлекетіні рамында болан тркі халытары, оны ішінде аза халы да азан ткерісін тедекке олымыз жетер деген бір міт, бір кдікпен арсы аланы белгілі. Большевиктік отаршыл саясатты бет пердесі ашылып, болмыс-бітімі айындалан сайын, тркі халытары з аты жоалмай тарихи тегі мен лтты ерекшеліктерін сатап алу жолында мтылыс жасады. аза зиялылары отаршылдыты шыуды жолы – тркі халытарыны ттастыында деп соны бірлігін тіледі. Алаш зиялылары тркі халытарымен досты, татулыты сатай отырып Еуропалы ркениеттен ол збеу жаында боланын да баса айту керек.

Туелсіздік пен еркіндікке мтылан Алаш автономиясы мен Тркістан автономиясы мен Тркістан автономиясын большевиктер арулы кш олданып жойды. 1919 жылы арашаны 4-де Тркістан майданыны революциялы соыс кеесі Кеес кіметіне тікелей жанама трде арсы кресіп барлы азатара тиісті шарттар орындалан жадайда толы кешірім жасау туралы аулы абалдады.

аза автономиясы мселесін тыш ктеріп, оны зі іске асыран лихан Бкейханов «Найзаны шымен, айбалтаны кшімен, жзімен болан кіметке» ызмет етуден бас тартты. Осы оппозициялы ылыы шін 1920-1922 жылдары оан «буржуазыиялы лтшыл» деген жала жабылып уындалды.

Ттас бір халыты ртып жіберу шін жасалан саясата аза зиялылары арсы трды. Ресейді КСРО деп аталан жаа отаршыл мемлекетіні жне В.Ленин бастаан жаа коммунистік партиясыны кімшілік, идеологиялы езгісінде алан трік халытарын орыстандыру саясаты мен халы ретінде жойылып кету аупінен орау ісін лт коммунистері татар Мірсаид Слтаналиев, збектер Ф.Ходжаев, Акмал Икрамов, азатар .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, С.Сдуаасов, Т.Рыслов, С.ожанов сынды айраткерлер з олдарына алуа кш салды. 1923 жылы 17-25 суір аралыында Мскеу аласында ткен РК(б)П он екінші съезінде лт саясаты туралы мселеге баса назар аударылды.

1925 жылы 1-7 желтосан аралыында азастанны бесінші лкелік партия конференциясы тті. Осы конференцияда Ф.Голощекин орыс лтшылдыы мен жерглікті лтшылды туралы жне аза коммунистері арасындаы «жершілдік» туралы сз сйледі. Ф.Голощекинні алашы кндерден бастап ала ойан масаты – лтты мддені, елді экономикалы ерекшелігін ескере отырып жмыс жасауды сынан лт коммунистеріні белсенді блігін биліктен ыыстыру болса, екінші бір кздегені Алашорда рамында болан аза оыандарын партия басшылыындаы жауапты ызметтерден уу болатын. Оны бл ойын жзеге асыруына аза зиялыларыны бетке старларын, Алаш озалысыны рамында болан белсенділерін «сенімсіз леуметтік саяси элементтер» ретінде сипаттап, оларды алдымен оамды саяси жмыстардан аластатып, одан со тікелей уындаа 1925 жылды 29 мамырында азастан партия басшылыына жолданан И.Сталинні «Ажол» газеті туралы хат Алаш озалысына белсене атысан аза зиялыларын Кеес кіметімен ытиярсыз болса да, бірлесе отырып, туан халыны мддесі мен масаты, болашаы шін айткен кнде де ызмет ету ммкіндігінен айырды.

20-30 жылдары Сталин мемлекеттік жне партиялы органдарда зіні жеке дара билігінорнытыру шін крес жргізді. Ол зіні іс-рекетін «ленинизмді орау», «партияны бірлігі», «фракциямен крес» трізді рандармен бркемелеп отырды, оны бл рекеті оан бара халыты олдауын амтамасыз етті. 1928-1932 жылдары КСРО-да, оны ішінде азастан да елді индустриаландыру мен жымдастыруда жіберілген ателіктер мен асыра сілтеулер экономикалы иыншылытар туызды. Сталин экономика саласында жіберілген ателіктерден саба алуды орнына айта кінліні іздей бастады.

20 жылдарды соы мен 30-жылдарды басында саяси сот процестері жргізіле бастады. Соларды бірі – 1928 жылы «Шахта ісі». Осы жылы Донбассты Шахтинскауданында буржуазиялы баыт станан маман инженерлер мен техниктерді ірі «зиянкестік» йымы аныталды. Шахтинск «зиянкестері» брыны орыс жне шетел нерксіп иелерімен, шетелдік скери барлаушылармен байланыста болан деген жорамалдар жасалды. Оларды шахтада жарылыстар жасап, машина, желдеткіш таы баса мліктерді бзды жне заводтарды, электростанцияларды ртемекші болды, техника ауіпсіздігін сатамады деп айыптады.

1928 жылы жазда Мскеу аласында «Шахта ісіне» орай КСРО Жоары Кеесіні сот процесі тті. Партияны Орталы Комитеті «шахта ісінен» саба алуа шаырды. «шахта ісі» ВКП(б) ОК-ні екі пленумында талыланды. Сталин ескі бурзауазиялы мамандарды алдауы мен зиянкестік рекеттерінен сатануы шін шаруашылы саласында жмыс істейтін большевиктерді нерксіп техникасы шеберлері болуа шаырды.Сталин «Шахта ісіне» сас «ылмысты» рекеттерді кеестік шаруашылы аппараттырыны брінен іздестіруді міндеттеді.

1930 жылы кктемде Украинада «Украинаны трау одаы» («Союз вызволнения Украины») деген жалан йыма атысты жаа саяси процесс басталды. Олар бурзуазиялы-помещиктік Польшамен Украинаны КСРО-дан бліп кету туралы пия ода жасасты деп айыпталды.

1930 жылы араша айыны соы мен желтосан айыны басында Мскеу аласында жаа саяси сот процесі басталды. Сот процесі «нерксіп партиясына» атысты болды. Іс барысы мен ту ретін Сталинні тапсырмасымен ГПУ жне прокуратура органдары дайындады. Сот процесіні траасы сол баяы А.В.Вышинский болды, мемлекеттік айыптаушы Н.К.Крыленко. Кейіннен зі де сталиндік уын-сргін рбаны болды. Айыптау орытындысында «нерксіп партиясы» басшылары нерксіп жне сауда министрі орынына брыны ірі капиталист П.П.Рябушинскийді отыруын олдады, 1928 жылды азан айында П.П.Рябушинский мен Л.К.Рамзин кездесті деп жазылды.

Мскеу процестері 1937 жылы азастанда «халы жауларына» арналан сот процестерін йымдастыруа трткі болды. Олар – араандыда, ржарда жне Солтстік азастанны Преснов ауданында болан сот процестері еді. Бл процестеріді соы жаппай уын-сргінге ласты. Тоталитарлы жйе алыптасан елдерде билік басындаы партия мемлекетті негізгі ядросы болып табылады. алыптасан келе жатан тоталитарлы жйе жеке тлаларды ыы мен еріктілігін сатауа талпыныс та жасаан жо. Жекелеген адамдар партияны масата жету жолындаы ралына айналды.

Мемлекетті кштеу мен зорлы-зомбылытара бару себебіні бірі – орныып келе жатан оамды-саяси жйені ажеттілігіне адамдарды кзін жеткізер длелдерді жеткіліксіздігінен болды.

Негізгі дебиет: [2, 5, 7].

осымша дебиет: [20, 22, 24, 30, 31, 32].