I - ТАРАУ. ГИГИЕНАНЫ ДАМУ ТАРИХЫ

Феодализм дуірінде Батыс Еуропада мір сруді барлы салаларында, оны ішінде гигиенаны дамуында да, араы дадарыс жне лдырау кезеі басталды. діретті шіркеу ауруларды емдеуге тыйым салды, себебі, бл «дайды ісіне араласу» деп есептеді, ал емдеген адамдарды ата уына шыратты, аскетизмді уаыздап, барлы гигиеналы шаралардан бас тартуа шаырды. Осыны нтижесінде, ертедегі гигиенаны барлы ережелері мытыла жне жойыла бастады, ал орта асырлы алалар жпалы ауруларды наыз ордасына айналды. Трын йлер тар, исы, лас кшелерде сыылыса орналасты. алдытар мен жуындылар терезелерден тасталды. Жарытандыру шін май шамдары мен шыратар олданылды, нтижесінде мкіген сасы ттін трды, ал айналаны брін ара кйе басты. Сирек, су ятын ааш ыдыста жуынды, оамды моншалар болмады.

Санитарияны млдем болмауы, орта асырды тітіренткен обаны, сзекті, тырысаты, шешекті, дизентерияны ырын эпидемияларыны басты себептеріні бірі болды. 14-ші асырда оба ауруынан Еуропадаы 100 миллион халыты трттен бір блігі лді.

Еуропада осы кезеде тек ана Салернода, Неапольге жаын жерде, бір медицина мектебі болды. (XII .). Ол мектепті алымдары жздеген жылдар бойына, рамына гигиеналы сипаттаы мыдаан ледер кіретін, «Салерндік денсаулы кодексін» жинатады. «Кодекс» еуропалы тілдерге аударылып, жздеген рет айта басылып шыарылды.

Орта асырда, Еуропаа араанда, Шыыста білімні р трлі салаларыны, оны ішінде медицина ылымы мен гигиенаны да, ркендеген кезеі болды. Сол уаыттарда мір срген (980-1037жж.) ірі алым, ататы дрігер - тжік бу ли Ибн-Сина (Авиценна) бкіл лемге белгілі болды. Оны 5 томды іргелі шыармасында «Дрігерлік ылымны Канонында» гигиенаны кптеген сратары баяндалады. Мысалы, Авиценна мекендейтін жеріні адамдарды денсаулыына кп сер ететініне лкен кіл бледі жне азіргі талаптара жаын сыныстар береді: «Кімде-кім зіне мекендейтін жер тадайтын болса, ол жердегі топыраты андай екенін, жер аншалыты тмен немесе биік, ашы па немесе жабы па, ол жерді суы андай екенін..., сол жер жасы желдетіле ме немесе шыр жерде орналасан ба, ол жерді желі денсаулыа жайлы ма, немесе суы па, сондай-а, жанындаы теіз, батпа, тау, кен орны андай екенін білгені жн. ...Шыыстан соан жел имараттара енуі жне кн сулесі оларды кез келген жеріне тсуі шін, терезелері мен есіктері шыыса жне солтстікке баытталуы ажет».

Ибн-Сина жекелеген аурулар мен жыл мезгілдері, климат арасында байланыс бар екенін айрыша атап крсетеді. Ол ластанан ауаны сері жнінде сратарды арастырды, су арылы ана емес, сонымен атар ауа арылы да берілетін кзге крінбейтін ауруды оздырыштары сзсіз бар екенін болжаан. «Каноны» кітаптарыны бірінде су, аза шін андай роль атаратыны, ішетін суды алай тадау керек екені туралы алымны айтан сздері келтіріледі. Ибн-Сина «е жасы су – бла суы, біра барлы бла емес, таза жермен аан бла суы» жне де су «кн шін ашы» болуы ажет екендігін атап айтан. алым суды сапасын жасарту жнінде де сыныстар береді: «нашар суды айдау жне айыру арылы тазартуа, ал егер ол ммкін болмаса, айнату керек» екендігі жнінде айтан. азіргі су токсикологиясы жаынан алып араанда, бырды суын пайдаланбау жнінде берген кеесі те ызыты. Себебі, ол уаыттарда су орасыннан жасалан бырлармен тасымалданан жне осыан байланысты «су орасынны кшін зіне алып, ішектерде ойы жараларды жиі тудыратын».

Ибн Синаны кптеген гигиеналы ойларды ішінде таматану гигиенасы да едуір орын алады. Ол таамны сапа, рамына, таматану тртібіне, асты орытылуына олайлы жадай жасауа, таматану тртібі мен дене шынытыру сабатары, жаяу жру, моншалара бару, кейбір дрілік заттарды абылдау, жыл мезгілі арасындаы байланыса кп кіл блген. Ибн-Сина шектен тыс арты таматану «зиянды» деп есептеген, егде жастаы адамдара ст, кк сімдіктерді, жемістерді, інжірді, ара ріктерді таама олдануды сынды, ал ащы жне шлдететін німдерді (маринадтар мен тздытар, тздалан жне аталан німдер) абылдамау керектігін айтты.

Ибн-Синаны кзарастары мен ылыми мрасы, тек гигиенаны ана емес, ттасымен аландаы медицина ылымны ары арай дамуына негіз болып табылды.

Б.э.д. XV-XVI асырлардаы за уаыт болан дадарыс кезенен кейін Еуропада гигиеналы білімдер мен алдын алу шаралары айтадан дами бастады. Бан феодализмнен ндірістік капитализмге ту себепші болды. Осы уаытта мануфактуралар тез дами бастады, ол кездегі ебек жадайлары ауыр болып, кптеген аурулара кеп соты. Бл нерксіп жмысшыларыны ауруларын зерттеу, алдын алу жне емдеу ажеттілігін туындатты. 1700 жылы ататы Падуа аласыны дрігері Б.Рамацциниді (1633-1714жж) «олнершілерді аурулары туралы ойлар» атты ататы ебегі жары креді. Бл ебекте 52 мамандытаы жмысшыларды жмыс жадайы мен ксіби аурулары бірінші рет жазылан. Рамацциниді жмысы ксіби гигиена саласында бірінші болан жо. 1437 жылды зінде -а Ульрих Элленбог зіні «Металдарды улы жне зиянды булары мен ттіндері» кітабын жазды. Ал ататы Парацельсті 1532-1534 жылдары «Кен азушылар мен юшыларды аурулары» жайында жмыстары жарияланды. Біра та, бл ебектерде тек кейбір ксіби аурулар ана арастырылды. Жазуа 50 жылдай уаыт жмсалан Рамацциниді ебегі, сол уаытта болан нерксіптік патологияны брін де амтиды деп айтуа болатын бірінші нсаулы болып табылды.

XVIII-XIX асырларда машиналармен нім шыару ндірісін енгізу, ебекті арындылыы шыл кшеюіне, жмыс кніні шамадан тыс заруына, ндірістік жарааттарды жоарылауына, жаппай ксіптік ауруларды пайда болуына кеп соты. Осыдан туан жмысшылар ктерілісі мен оамны алдыы атарлы кілдеріні озалысы Еуропаны біратар елдеріні кіметін арнайы санитарлы задар абылдауа, санитарлы кеестер йымдастыруа мжбр етті. Санитарлы абаттандыру сратарымен айналысатын дрігерлер мен кімдер пайда бола бастады. Олар шін, сол жылдары шыан, санитарлы шараларды жргізуді мазмны мен тртібі крсетілген, Петербургті медико-хирургиялы академиясыны ректоры И.П. Франк (1745-1821 жж.) жазан «Жалпыа бірдей медициналы полиция жйесі» деп аталатын іргелі ебегі іс жзіндегі нсаулы болды.

3. Гигиенаны з алдына жеке ылым ретінде аяына труы. 19 асыра дейін гигиена эмпирикалы сипатта болып келді. 19 асырды ортасында жаратылыс ылымдарыны дамуы, гигиенаны эксперименталды жола ойды да, з алдына жеке пн ретінде басына бастады. ылыми-эксперименталды гигиенаны негізін алаушылар Германияда-М.Петтенкофер, К.Флюге, М.Рубнер, Англияда - Э.Паркс пен Дж.Саймон, Францияда - М.Леви, Ресейде- А.П.Доброславин мен Ф.Ф.Эрисман болды.

Макс Петтенкофер гигиена тарихында рметті орына ие болан алым. Медициналы білім алан со ол, ататы химик О. Либихтан тлім алды. Ол 1865 жылы Мюнхен университетінде алашы гигиена кафедрасын рды, ал, 1879 жылы зіні йымдастыруымен рылан Гигиеналы институтты басарушысы болды.

Жан-жаты білімді алым бола отырып, ол бірінші рет оршаан орта факторларын баалау шін химиялы, физикалы, микробиологиялы дістерді олданды. алалар мен трын йлерді санитарлы абаттандыру ажеттілігін длелдеді. М. Петтенкофер ран ылыми мектепте ауамен, сумен, топырапен, таматанумен, киіммен байланысты гигиеналы мселелер кеінен зерттелді.

18-19 асырларда Ресейде гигиенаны дамуында алдын алу шараларыны маыздылыы жніндегі кемегер алым М.В. Ломоносовты, сондай а, аса крнекті, клиникалы медицинаны негізін алаушыларды – М.Я.Мудровтын, Н.И.Пироговтын, С.П.Боткинні, Г.А.Захарьинні жне т.б. алымдарды алдыы атарлы кзарастары ерекше роль атарды. М.В.Ломоносов зіні «Ресей халын кбейту жне сатау туралы» ебегінде (1761ж.) «халыты кбейту жне денсаулыын сатау, бкіл мемлекетті дулеті мен байлыы» деген жне осыан байланысты санитарлы жадайларын, трмысын, дрыс таматануын амтамасыз ету арылы балаларды денсаулыын сатауа шаырды. Сонымен атар, ол кен азушыларды ебек жадайларын зерттеумен айналысты, шахталарды табии желдетілуі жнінде теорияны дайындады. Ресейде гигиенаны ылыми-эксперименттік негізін салу шін, іргелік болып табылатын пндерді - химия мен физиканы дамуы да, оны сіірген ебегіне жатады.

М.В.Ломоносовты ізбасарларыны бірі, бірінші медицина саласындаы студент, медицинанны бірінші орыс профессоры, зіні практикалы жне оытушылы ебегінде ксіптік ауруларды алдын алу сратарына ерекше кіл аударан бірінші дрігер - С.Г. Зыбелин болды. Оны шкірті, Мскеу университетіні профессоры М.Я.Мудров, бірінші терапевт-гигиена маманы, скери гигиенаны негізін салушы болды. Ол ауруларды алдын алу жнінде гигиеналы шараларды біратар жйесін дайындады. М.Я.Мудров 1808 жылы университетте скери гигиена курсы бойынша бірінші рет дріс оыды, ал 1809 жылы 9 шілдеде орыс дрігерлеріні алдында «скери гигиена пніні пайдасы жнінде немесе скери ызметкерлерді денсаулыын сатау ылымы» жнінде баяндама жасады. Ол баяндамасында тек скери гигиенаны міндеттерін ана анытап ойган жо, сонымен атар, бкіл гигиенаны да міндеттерін анытады. М.Я.Мудров: «... ауруды емдеуден грі оны алдын алу оайыра. Оны (дрігерді) бірінші міндеті осыдан трады» деген анатты сздерді айтты. Оны шкірті, аса крнекті хирург Н.И.Пирогов (1810-1882) 1863ж. «Императорлы Ресейлік университетті жалпы ережелеріні жобасына ескертулерінде» «…гигиена неліктен жалпы терапия мен фармакологияа осымша ретінде саналатындыы тсініксіз» деп жазды. Пирогов гигиенаны менсінбеуді тарихи адасушылытарды атарына жатызды. Ол «келешек- алдын алу медицинасынікі болатынына» сенімді болды. Н.И. Пирогов: «Мен гигиенаа сенемін, бізді ылымымызды шынайы жетістігі осында» деді.

Алдын алуа сенген жатаушыларды арасында, баса да Ресейді клиникалы медицинасыны негізін алаушылар болды. Аса крнекті клиника маманы Г.А.Захарьин: «Практикалы дрігер нерлым жетілген сайын, сорлым ол гигиенаны кдіретін жне емдеуді салыстырмалы трде лсіздігін кбірек тсінеді...» деген. 1863 жылы жаа жары бойынша, Ресей университеттерінде гигиенаны з алдына жеке пн ретінде оыту енгізіле бастады.

Сонымен, Ресейде гигиеналы ылымны дамуына тек леуметтік згерістер ана емес, сонымен атар клиникалы медицина, жалпы оамды пікір кілдеріні алдыы атарлы кзарастары, физиканы, химияны, физиологияны, патологиялы физиологияны жетістіктері де негіз жасады.

Ресейде ылыми-эксперименттік гигиенаны негізін салушылар Ф.Эрисман (1842-1915жж) жне А.П.Доброславин (1842-1889жж) болды. Федор Федорлы Эрисман, Швейцарияда туылан, біра «швейцариялытан орыса айналды, Ресейді шынайы сйді жне оан ызмет етуге з міріні барлы жасы жылдарын сарп етті» (И.М.Сеченов). 1869 жылы жас кз дрігері Ф.Ф.Эрисман Цюрихтен Петербургке кшіп келеді. Бл жерде 4000 астам оушыларды кздеріні круін зерттеп, балаларда алыстан крмеушілікті дамуына нашар жарытананды, дрыс жасалмаан парталар, жазу кезінде дрыс отырмау, оулытарды ріптеріні нашар басылуы жне т.б. сер ететіндігіне кзі жетеді. Ол жарытандыруды жасартуды, оулытарды дрыс басып шыаруды сынады, зі партаны растырды, бл кейіннен барлы мектептерге де енгізілді («Эрисман партасы») жне бгінгі кнні зінде де, мектеп жиаздарыны тптласыболып табылады.

Ф.Ф. Эрисман гигиена жне санитарлы іс сратарына ызыушылыынан гигиеналы діснамасы бойынша, М. Петтенкоферде екі жылды сына ісін тіп, білімін толытырады, содан со ол ары арай зіні ебегін гигиена маманы ретінде жаластырады. Ол мектеп гигиенасы, халыты трын й жадайлары, ауыз суды сапасы мен трындарды сумен амтамасыз ету, фабрика жмысшыларыны таматану жадайы туралы жне баса да сратарды тере жне жан-жаты зерттеумен айналысады. 1872-1877 жж. Ф.Ф.Эрисман кеінен белгілі болан «Гигиена жніндегі нсау» деген бірінші ебегін жазады. Ал 1877 жылы «Ксіби гигиена немесе ой жне дене ебегіні гигиенасы» деген екінші крделі ебегі жары креді.

1879 жылы Мскеуге кшіп келгеннен кейін, Эрисман Мскеу уезінде земствоны санитарлы дрігері болып жмыс істейді. Дрігерлер А.В.Погожевпен жне Е.М.Дементьевпен бірге ол Мскеу губерниясыны 1080 фабрикаларында, 114000 жмысшыларды ебек жне трмыс жадайларына ауымды санитарлы тексеру жргізеді. Жргізілген зерттеулерді нтижелері 19 томда жарияланды жне оларды дрігерлер мен оамны алдыы атарлы адамдары жоары баалады. Сонымен атар, Ф.Ф.Эрисманны жетекшілігімен, санитарлы практикаа бірінші рет санитарлы – статистикалы зерттеу дістері енгізілді.

1882 жылдан 1896 жыла дейін Ф.Ф.Эрисман Мскеу университетінде саба береді, бл жерде, 1984 жылдан бастап, медициналы факультетте зі бірінші йымдастыран гигиена кафедрасын басарды. Оны ынтасымен Мскеуде Гигиеналы институт ашылады. Ал кафедра жанында таамды німдерді, су мен топыраа зерттеулер жргізетін алалы санитарлы станция йымдастырылды. 1887 жылы Ф.Ф.Эрисман «Гигиена курсы» деп аталатын жаа кітабын баспадан шыарады. Бл туралы И.М.Сеченов: «ебектен ол збей жріп, ол те тамаша профессор болды жне клемі лкен, мамандар те жасы баалаан, гигиена оулыын жазуа уаыт тапты» деп жазды. 1892 жылы Ф.Ф.Эрисман Мскеуді гигиена оамын йымдастырады, оны бірінші жне бірнеше жылдар бойына ауыспаан басшысы болды.

Ф.Ф. Эрисман з пікірін айтуымен жне еркін ойларымен патша кіметіне намады, 1896 жылы алым университетті баса да профессорларымен бірге студенттер озалысына атысан студенттерді ісін айта арау жніндегі тінішке ол ойанда, оны университеттен жмыстан шыарып, Ресейден кетуге мжбр етті. Біра та бл жадайлар Ф.Ф. Эрисманны атаын ешандай да кішірейтпеді, оны барлы ылыми жне практикалы ебектері отанды гигиена мамандары арасында жетекші орын алуа жне Ресей гигиена ылымыны негізін алаушыларды бірі болуына ммкіндік берді.

«Оан дейін гигиена Ресейде тек номинальды трде ана болды, ал оны олында гигиена кптеген оамды кемшіліктерге жне жауыздытара арсы іске асырылан бастама болды. Ол, тек ылыма ана емес, сонымен бірге оама да шын ызмет істейтін гигиеналы институт рды. Ф.Ф.Эрисманны земство медицинасы шін жасаандары соншалыты, оны аты медицина мамандарыны арасында С.П. Боткинні атымен атар ойылады жне ойылуы да ділетті...» (И.М.Сеченов). Ресейдегі ірі гигиеналы институттарды бірі Ф.Ф. Эрисманны атымен аталды, Мскеуде оан ескерткіш орнатылды, оны рметіне сыйлы йымдастырылды.

Алексей Петрлы Доброславин 28 жасында гигиенаны профессоры болды, ал 1871 жылы Ресейдегі бірінші Петербургті медико-хирургиялы академиясыны гигиена кафедрасын басарды. Ф.Ф.Эрисманмен бірге Ресейде эксперименттік гигиенаны негізін алады. А.П. Доброславин санитарлы сыныстарды брі де ылыми-эксперименталды трыдан негізделуі, ал, гигиена мамандарды жмысына зертханалы дістер белсенді трде енгізілуі ажет деп санады. Осы масатта ол гигиеналы зертхананы йымдастырды. Онда трын й гигиенасы, таматану, сумен амтамасыз ету, мектеп гигиенасы жне т.б. жнінде жан-жаты эксперименталды жмыстар жргізілді. Бдан баса, оны ынтасымен Петербургте таамды азытарды зерттеуге арналан санитарлы зертхана рылады, «Денсаулы» деп аталатын бірінші гигиеналы журнал ашылады, «Халыты денсаулыын сатау орыс оамы» йымдастырылады. А.П.Доброславин Ресейдегі бірінші гигиеналы мектепті негізін алаушы болып табылады, бл мектептен крнекті гигиена мамандары М.Я.Капустин, С.В. Шидловский жне т.б. оып шыты.

А.П.Доброславинні ебектері кеінен танымал. Оны 1882 жылы «Гигиена- оамды денсаулы сатау курсы» деп аталатын іргелік нсауы шыты. Осы жылда А.П.Доброславин скери гигиенаны курсын оуды бастады, ал 1885-1887жж. «скери гигиена курсы» деген жаа нсауды жазады. скери гигиенаны сратарын дайындауда А.П. Доброславинні гигиена маманы ретінде орыс-трік соысы (1877-1878жж.) кезіндегі рекеттегі армияа атысуы маызды роль атарды. А.П.Доброславин мен Ф.Ф.Эрисманны жне оларды шкірттері мен ізбасарларыны арасында Ресейдегі гигиена ылымы алдыы атара шыты жне санитарлы істі ары арай дамуына септігін тигізді. 19 асырды 70-80-жылдарында Ресейді ірі алалары мен губернияларында санитарлы комиссиялар, санитарлы кеестер жне станциялар рыла бастады, бірінші санитарлы дрігерлер пайда болды. Ал, бірінші дние жзілік соысты алдында санитарлы бюро мен комиссиялар 73 алалар мен 40 губернияларда да болды, алаларда 342, ал земстволарда 257 санитарлы дрігерлер жмыс істеді. Сонымен бірге, революцияа дейінгі Ресейде кптеген елді мекендерді санитарлы жадайлары мен санитарлы-эпидемиологиялы жадайлары анааттанарлысыз болып ала берді. Орысты кшті ылыми гигиенасыны іс жзінде олданылуы, батыса араанда кп лсіз болды. Ол буржуазия мен помещиктер топтарыны халыты леуметтік жадайын жасарту, елді экономикалы артта алуын, кедейлікті, халыты мдениетіні тмендігін, сауатсыздыын жою жнінде тбегейлі шаралар жргізуге ынталы болмауымен байланысты болды. А.П.Доброславин мен Ф.Ф.Эрисман гигиенаны оамды леуметтік сипаты бар ылым ретінде анытааны бекер емес. А.П.Доброславин: «Бір де бір гигиеналы шара, саяси экономия задарына арама-айшылыта болса, пайда келмейді» деген.

4. Кеестік мемлекеттті рылуы кезеіндегі алдын алу медицинасыны дамуы. Гигиенаны жаа сапада даму кезеі Октябрь социалистік революциясынан кейін басталды. Жас Кеестік республика кездеспеген иындытармен бетпе-бет келді: азаматты соыс, шетелдік интервенция, астысыз жылдар, ашты, дрілік заттарды, отындарды жетіспеуі, дрігерлер саныны, сіресе санитарлы дрігерлерді те аз болуы, санитарлы задылытарды болмауы, елдегі онсыз да ауыр санитарлы-эпидемиологиялы жадайды брыныдан да иындатты. Осы жадайларда, Кеес кіметі, зіні рылуыны бірінші кннінен бастап, ескі медицинаны мемлекеттік медицина етіп, тп тамырымен айта руды бастады. 1919 жылы наурыз айында большевиктерді Ресей коммунистік партиясыны VIII съезінде абылданан бадарламада, ебекшілерді мдделерін кздейтін санитарлы шараларды кеінен жргізуді кеестік денсаулы сатауды негізгі міндеттеріні бірі етіп ойды. 1922 жылы РСФСР Кеестік халы комиссариатыны Декретімен мемлекеттік санитарлы ызмет йымдастырылды, ал 1927 жылы «Республиканы санитарлы органдары туралы» за шыты. Мемлекеттік сипата ие болан ауруларды алдын алу ке маынада айтанда, денсаулы сатау дамуыны негізі болды. уатты орталытандырылан мемлекеттік санитарлы ызмет рылды. Ол облысты, алалы, ауданды санитарлы-эпидемиологиялы станциялардан, арнайы мамандандырылан санитарлы жне эпидемияа арсы мекемелерден, ылыми-зерттеу институттарынан, гигиена саласындаы кафедралары бар медициналы жоары оу орындарынан трды.

Бл кезеде гигиена ылымы мен санитарлы істі дамуында Н.А.Семашко, З.П.Соловьев, Г.В.Хлопин, А.Н.Сысин, А.Н.Марзеев, С.Н.Черкинский, В.А.Рязанов жне басалар лкен роль атарды.

Н.А.Семашко (1874-1949жж) денсаулы сатауды бірінші халы комиссары болды. Оны тікелей атысуымен, Кеес республикасыны санитарлы-эпидемиологиялы ызметі алыптасты. Кеестік денсаулы сатауды теориялы аспектілері дайындалды. 1922 жылы ол Мскеу университетінде бірінші леуметтік гигиена кафедрасын йымдастырды. Оны орынбасары З.П.Соловьев (1876-1928жж) ызыл Армияны скери-санитарлы ызметін басарды, скерлерді гигиеналы амтамасыз етуді, таматануды нормалауды, казармаларды рылысын жне т.б. йымдастыру жнінде лкен жмыстарды жргізді. Ол, сонымен атар, ксіптік гигиенаны жне ндірістегі жмысшыларды медициналы амтамасыз ету мселелерімен де айналысты. А.Н.Сысин (1879-1956 жж.) – РСФСР денсаулы сатау халы комиссариатыны санэпид бліміні бірінші бастыы болды. Оны атысуымен «Трын йді санитарлы орау» туралы декретті жобасы дайындалды. «Трын имараттарды салу жнінде санитарлы ережелері», «Шаруашылы-ауыз су бырларыны торабына берілетін су сапасыны уаытша стандарты» дайындалды. Ол 1-Мскеу медицина институтыны гигиена кафедрасын, содан сон, Орталы дрігерлерді білімін жетілдіру институтында коммуналды гигиена кафедрасын басарды. КСРО Медицина ылым академиясыны жалпы жне коммуналды гигиена институтын рды (азіргі уаытта А.Н.Сысин атындаы адам экологиясы мен оршаан орта гигиенасы институты) жне оны басарды. Ол жалпы жне коммуналды гигиена бойынша 2 оулы жазды, «Коммуналды гигиенаны негіздері» деп аталатын екі томды оу ралы жне басаларды баспадан шыарды.

С.Н.Черкинский (1897-1980 жж.) су жне сумен амтамасыз ету гигиенасыны мселелерін дайындау жніндегі гигиеналы мектепті жне ылыми баытты негізін алаушы. Ол ауыз суды жне сумен амтамасыз ететін су кздеріндегі суды сапасын стандарттау жніндегі, сонымен атар, суды рамындаы химиялы заттарды гигиеналы нормалауды негіздері жніндегі отанды жаттарды дайындаушыларды бірі болды. «Аынды суларды суаттара жіберуді санитарлы шарттары» деп аталатын ебегі шін Ф.Ф. Эрисман атындаы жлдеге ие болды.

Академик В.А. Рязанов (1903-1968жж) атмосфералы ауаны санитарлы орау сратарын дайындаумен айналысты, А.Н. Сысин атындаы жалпы жне коммуналды гигиена ылыми зерттеу институтын басарды. Оны «Атмосфералы ауаны санитарлы орау» монографиясы осы баыттаы теориялы негіздер мен практикалы шараларды бірінші рет баяндаан іргелі ебек болып табылды.