Кн сулесіні сипатттамасы. Жары климаты.

Жердегі барлы органикалы тіршілікті мір сруі, жер шарындаы жылуды, жарыты жне энергия кзі болып табылатын, кн радиациясына туелді.

Кн кзінен корпускулярлы жне электромагниттік сулелер шыады. Корпускулярлы сулелену кн желі деп аталады, оны рамына электрондар, протондар, гелий ядролары жне баса блшектер кіреді. Кн сулесіні электромагниттік спектрі те ке, оан радиожиілік диапазонындаы сулеленулер, инфраызыл, крінетін, ультраклгін, гамма, жне рентген сулелері кіреді. Кнні электромагниттік сулеленуі 300000 км/сек жылдамдыпен таралып, Жерге 8 минутта жетеді. Ал кн желіні блшектеріні жылдамдыы, электромагниттік сулеленулерді жылдамдыына араанда, аздау - 300 км/сек болады. Сондытан олар жерге бірнеше туліктен кейін ана жетеді. Сулелерді жылдамдыы мен арындылыы кнні белсенділігі жоары кезедерінде крт седі. Кн белсенділігіні кріністеріне кн даы жне кн жарылы жатады.

Кн даы клденеі бірнеше мыдаан километрге созылан жне магниттік ріс кернеулілігі жерді магниттік рісіні кернеулілігінен мыдаан есе жоары, алып электромагнит болып табылады. Кн кзіндегі жарылдаулар (солнечная вспышка)кндегі болып жатан жарылыстарды бейне крінісі болып табылады. Жарылды уаты мыдаан термоядролы бомбаларды жарылысыны уатымен те келеді. Жарыл кезінде, жылдамдыы 1000-2000 км/сек дейін жететін, ыса толынды иондаушы сулеленулер мен жоары энергетикалы блшектерді шыарылуы жоарылайды, сол себепті олар Жерге 2-3 тулікті зінде а жетеді. Жерге келе жатан жолында кн желі негізінен жерді геомагниттік рісімен, ал электромагнтиттік сулеленулер - стратосфераны тменгі абаттарымен жне тропосферамен серлеседі. Магниттік ріс рыш ретінде рекет етіп, зарядталан блшектерді Жерге жаын жібермейді. Электромагниттік сулелену болса, ол жер атмосферасыны компоненттерімен химиялы жне физикалы серлесуге тседі.

Бл кезде кн сулесіні арындылыы лсізденеді, ыса толынды сулеленуді озон абатында сіірілуі жне зын толынды сулеленуді тзілуі жреді, жер беті мен атмосфераны біркелкі емес жылынуы нтижесінде ауа райы жне климатты жадайларды анытайтын ауа массаларыны айналымы мен баса да рдістер жзеге асырылады.

Жер бетіне тек орта, зын толынды ультра клгін сулелері мен крінетін жне ыса толынды инфраызыл сулеленулер ана жетеді. р трлі жерлердегі жер бетіне жететін кн сулесіні млшерін жары климаты деп атайды. Жары климаты табии да (географиялы ендік, жергілікті жер, жыл мезгілі, тулік уаыты, жер бедері, климат, ауа райы, жер бетіні шаылыстыратын абілеті), антропогендік те факторлара (атмосфераны ластануы жне т.б.) байланысты болады.

Жер бетіндегі кн сулесіні жалпы аымыны уаты кн сулесі тетін атмосфера абатыны алыдыына байланысты. Бл абатты алыдыы жергілікті жерді теіз дегейінен биіктігімен жне ккжиектен кнні тру биіктігімен аныталады. Кн ккжиектен нерлым биік турса, сорлым кн сулелері тетін атмосфера абатыны алыдыы аз болады. Мысалы, егер, атмосфераны массасы (теіз дегейіндегі ауа абатыны алыдыы) кнні тру биіктігі 60º кезінде 1,1 шартты бірлікке те болса, кнні шыуы мен батуы кезінде ол 35,4 жетеді, яни иаш сулелер, тікелей сулелерге араанда, жер бетіне дейін лкен жолдан теді.

Кн радиациясы арындылыыны жергілікті жерді биіктігі жоарылаан сайын суі де, атмосфераны алыдыы жаруымен тсіндіріледі.

Кнні тру биіктігі географиялы ендікке, жыл мезгіліне жне тулік уаытына байланысты. Географиялы ендікті жоарылауымен, яни, экватордан алыстаан сайын, кнні тру биіктігі тмендейді. Ол ыс айларында да тмендейді. Кнні тру биіктігіні згеруі кн сулесіні млшеріне ана емес, сонымен бірге, оны сапалы рамына да серін тигізеді. Мысалы, кнні тру биіктігі тмендегенде, ультраклгін жне крінетін сулелерді лесі азайып, инфраызыл сулелеріні лесі кбейеді. Егер, кн тас тбеде (90 º) транда, ультраклгін сулесіні лесі 4%, ал крінетін сулені лесі - 46% райтын болса, онда, кн ккжиекке жаындаанда, ультраклгін сулесі млдем жо болады, ал крінетін сулені лесі 28% дейін тмендейді.

Атмосферада немі кн жарыыны сіірілуі,таралуы жне шаылысу рдістері жріп отырады. Сондытан жер бетіне жететін жалпы жиынты сулелену кн кзінен тікелей тскен, кк аспаннан ткенде шашыраан жне р трлі нысандар бетінен шаылысан сулеленулерден трады. Кнні тру биіктігі нерлым жоары болса, сорлым тікелей тскен сулеленуді млшері кбірек болады. Блт тікелей тскен кн сулесін шаылыстырып, оны шашырауын кшейтеді, осыан байланысты, кн сулесіні арындылыы 47-56% тмендеуі ммкін.

Ластанан ауада кн сулесі нерксіптерден, автокліктерден, жылыту ондырыларынан шыан шыарындылармен ауаа тскен шаа, газдара, аэрозольдера, ттінге сііріледі. Тманды жне ылалды ауа райы кезінде жалпы кнні сулесі едуір тмендейді. Кн сулесіні шашырау мен шаылысу рдістері, сіресе, кн спектріндегі лесі онсыз да кп емес (жер бетіндегі дегейде - 0,6-10% ), ультра клгін сулесіні арындылыына серін тигізеді. Оларды е лкен блігін - 70-75% - тікелей тскен емес, шашыраан сулелену райды. Жоары ендікте (57,5º жоары) ультраклгін сулесіні жеткіліксіздігі байалады: араша-апан айлары бойыорта толынды ультраклгін сулесі млдем болмайды, ал азан-наурыз айларында оны арындылыы те тмен болады. Отстік жне солтстік ендіктерді 57,5-42,5º аралыында орналасан аудандарда кбінесе ультраклгін сулесі бойынша комфорт, ал 42,5º- тан тмен айматарда ультра клгін сулесі арты млшерде байалады. Ультра клгін сулесіні арындылыы тауларда да жоарылау болады, ол, теіз дегейінен р 1000 м-ге биіктеген сайын, 15% жоарылап отырады.