Сурет. Ересек адамны кейбір мшелері мен тіндеріндегі суды млшері

 

Ауа температурасы жоарылаанда жне дене ебегі арынды болан кезде, суды блінуі, сіресе, тер трінде біршама артады. Кейбір жадайларда, тулігіне терді блінетін млшері 6 жне тіпті 10 литрге дейін жетуі ммкін.

алыпты жадайда азаны суды абылдайтын жне бліп шыаратын млшерлері арасында ата тепе – тедік саталуы керек. Егер, ересек адама тулігіне суды ажет млшері дене массасыны 1 килограмына 40 грамм (г /кг) болса, емшек жасындаы балаларда, ол едуір жоары – 120-150 г/кг болады. Тулігіне 2-2,5л сйыты бле отырып, адам азасы осынша сйыты абылдауы да керек.

абылдайтын суды млшерін келесі су млшерлері райды: ішілетін су (шй, компот, кофе, т.б.) – 800-1000 мл; сорпалар – 450-500 мл; атты азы – тлік німдеріндегі су – 700 мл; азаны зінде тзілетін су - 300-400 мл (эндогенді су). Эндогенді су трлі заттарды биологиялы тотыуы кезінде тзіледі. Мысалы, 100 г майлар тотыанда 107 мл, 100 г кмірсулардан – 55 мл, 100 г белоктан - 41 мл су блініп шыады.

ртрлі тірі азаларда суды жаару рдісі жріп отырады. Мысалы, кактустарда су тгелдей 28 жылда жаарады, адам азасында – бір айды ішінде, тасбаада – бір жылда, тйеде – ш айда жаарып трады. Сусыз адам тек ш кн ана тіршілік ете алады, ал тамасыз – 30-50 кн тіршілік етеді.

Адамны толы ашыуы, біра, су ішіп отыран кезде ана, 40 - 45 кнге созылады. Бндай жадайда адамны дене салмаыны азаюы 40% дейін жетуі ммкін. Аза 1,0-1,5 литр су жоалтан кезді зінде-а, жоалан суды орнын толтыруды ажеттілігі туындайды. Егер, адам суды жетіспеуінен дене массасыны 6-8% жоалтатын болса, онда оны температурасы жоарылайды, тыныс алуы жне жректі соуы жиілейді, анны ттырлыы артады, терісі ызарады, блшы етті лсізденуі, селосты, бас ауруы мен басты айналуы байалады. Тері мен блшы еттерді тонусы едуір тмендейді.

Суды тапшылыынан адамны дене массасы 10% азайан кезде, ауруды клиникалы кріністері крт нашарлайды: кз алмасы шірейіп, теріде сызат, есіні арауытуы пайда болады,. Егер, азадаы сйыты млшері, ауа температурасы 30º С болан кезде, 15-20% азаятын болса, онда бл былыстар айтымсыз болуы ммкін. Ал, азадаы сйыты 25% азаюы, адамны ліміне кеп соады.

Ауру былыстары адам азаа ажетті млшерден арты су абылдаан жадайда да пайда болуы ммкін. Сілекей бліну, жрек айну, су, зр шыаруыны кбеюі сияты, судан улануды белгілері дамиды: Блшы етті лсіреуі, тырысу, бас ауруы пайда болады. Сонымен, суды пайдалануда кез келген шектен шыушылы адам денсаулыына, кей кезде тзелмейтін де, зиян келтіруі ммкін. Міне, сондытан да ауыз суды пайдалануды тртібін сатау керек.

Климатты ерекшеліктеріне байланысты, адамны суа туліктік ажеттілігі 2,5- 6 л райды. Егер, адамны суа туліктік ажеттілігін 2,5 л, ал мір сру затыын - 70 жыл деп алатын болса, онда азаны абылдайтын суыны жалпы млшері шамамен 60 мы л болады. Су – бл, бізді планетамыздаы, баса заттармен алмастырылмайтын, жалыз ана табии байлы болып табылады.

Тірі азаларда су келесі ызметтерді атарады:

1. Су ортасы, жасушалардаы молекулалардан бастап, тіндер мен мшелерге дейін, азаны барлы бліктерін бтіндей біріктіреді.

2. Су – аса маызды еріткіш жне азадаы барлы биохимиялы реакцияларды жру шін те маызды орта.

3. Су – азада оректік заттарды тасымалдайды жне трлі тіршілік рдістеріні соы німдерін жасушадан шыарады.

4. Су – жасушалардаы рылымдарды реттелуіне атысады. Ол белок молекулаларыны рамына кіріп, оларды конформациясын анытайды. Спирт кмегімен немесе высаливанием арылы суды белоктан бліп алу, оларды коагуляциялануына жне тнбаа тсуіне кеп соады. Белок молекулаларыны гидрофобты бліктері мен липопротеиндерді рылымын сатап тру шін, оларды рамындаысуды рлі маызды болуы ммкін.

5. Су – зат алмасу рдісіні нтижесінде пайда болатын зат жне биохимиялы рдістерді негізгі компоненті. Мысалы, фотосинтез кезінде су электрондарды доноры болып табылады. Тыныс алу рдісінде, мысалы Кребс циклында, су тотыу рдістеріне атысады. Су гидролиз шін жне баса кптеген синтез рдістері шін ажет.

6. Су – жылу реттегіш фактор. Ол, жылу сыйымдылыыны жне бу тзуді меншікті жылуыны жоары болуына байланысты, тіндерді температураны крт ауытуларынан сатайды.

7. Су – азаа тсетін механикалы серлерден орайтын, жасы амортизатор болып табылады.

8. Су, осмос жне тургор былыстары арасында тірі азаларды жасушалары мен тіндеріні серпімділігін амтамасыз етеді.

9. азіргі зарастар бойынша, су рліні бірегейлігі, оны биологиялы реакциялар жретін зіне тн ерекше орта екендігінде ана емес, сонымен атар, ол биополимерлер макромолекулаларыны, биологиялы мембраналарды жне баса да молекулалардан жоары дегейде тран крделі рылымдарды нативті рылымыны алыптасуы мен траты болуына тікелей сер ететіндігімен білінеді.

10. Су, сол сияты биологиялы реакцияларды нтижелілігіне де тікелей сер етуі ммкін деген пікірлер бар, реакцияларды нтижесінде пайда болатын белоктарды конформациясы мен жйені бос энергиясыны згеруі, оларды компоненті болып табылатын, су рылымыны да бір уаытта згеруімен (суды кйіні згеруімен) байланысты.

Суды адамны тіршілігі шін маызы те зор. Су шаруашылыыны негізгі масаты, трындар мен шаруашылы кешендерін сапалы сумен амтамасыз ету, экономиканы барлы салаларыны жмыс істеуі шін олайлы жадайлар жасау болып табылады.

зіні асиеттеріне байланысты су, барлы технологиялы рдістерге міндетті трде атысушы болып табылады, сусыз нерксіп ндірісі, транспорт, ауыл шаруашылыы жмыс істей алмайды. Су – те сенімді жне арзан жылу тасымалдаушы: сумен рі жылытуа, рі суытуа да болады. Су – энергия кзі мен жк тасымалдаушы магистраль. Су – трмыста да те ажетті зат: сусыз тама дайындау да, жеке бас гигиенасы сатау жне демалу ммкін емес.

 

нерксіп шін су, таскмір, мыс, темір жне баса да табии ресурстар сияты, те ажет. 1т шойынды балытып, одан болат алу шін, шамамен 300 м³, 1 т мыс ндіруге - 500 м³, 1 т никель ндіруге 4000 м³ су жмсалады. Егер, дние жзінде жыл сайын пайдаланылатын барлы минералды ресурстарды млшері 7-9 млрд т болса, кн сайын трлі масаттара суды 7-8 млрд т шыын болады.

Суды нысаналы олдану тріне байланысты, оны олданылуын кп жылдар бойы су пайдалану жне су ттыну трлеріне блу абылданан.

Су пайдалану кезінде су, суаттар мен аыстарында алып, алы шаруашылыы жмыстарын жргізетін орта жне энергияны механикалы кзі болып саналады. Негізгі су пайдаланушылар: су транспорты, орманнан кесілген ааштарды сумен аызу арылы тасымалдау, балы шаруашылыы жне гидроэнергетика болып табылады.

Су ттыну кезінде суды суаттардан жне аыстарынан алады. Су ттынушылар те кп, олар – нерксіп, ауыл шаруашылыы, коммуналды – трмысты йымдар, оамды ндіріс ксіп орындары, темір жол транспорты, т.б. Су ттынуды су пайдаланудан айырмашылыы, су ттынушыларды біраз суды айтарымсыз алуында ана емес, сондай-а, олардан шыан айтарылатын аынды суларымен табии суларды ластандыруында да.

Бнымен бірге, айта кету керек, «су ттыну» жне «су пайдалану» тсініктерімен бірге, азіргі ксіптік терминологияда соы жылдары суа, су кздеріне, су оймаларына атысты барлы жадайларда жалпылама «су пайдалану» тсінігі жиі олданылады.

азастан Республикасыны Су кодексіне сйкес су нысандарын пайдалану дісіне арай су пайдалану тмендегіше блінеді:

1. суды, су нысандарына айтару шартымен, су нысандарынан су ресурстарын алу арылы су пайдалану;

2. суды, су нысандарына айтармай, су нысандарынан су ресурстарын алу арылы су пайдалану

3. су нысандарынан су ресурстарын алмай су пайдалану.

Су нысандары келесі масатта олданылады:

- халыты шаруашылы- ауыз су ажеттілігі шін;

- коммуналды-трмысты шаруашылыта;

- емдеу, курортта емдеу жне сауытыру максатында;

- ауыл-шаруашылыы ндірісінде( жер суаруа емес);

- суару шін;

- нерксіпті трлі салаларында;

- гидроэнергетикада;

- су транспорты мен ормандарда кесілген ааштарды тасымалдау шін;

- балы шаруашылыында;

- аынды суларды аызу шін;

- табиат орау ажеттіліктеріне;

- санитарлы масаттара,

- баса да ажеттіліктер шін.

Сонымен, су трмыста, нерксіпте, энергетика мен ауыл шаруашылыында, т.б. кеінен олданылады. Егер, бір ала кніне 600 мы м³ су ттынанда, олардан шыатын аынды суды млшері 500 мы м³ болады.

Аынды сулар дегеніміз, суды, адам трмыста жне шаруашылыта пайдалананнан кейін шыан, аызып жіберілетін лас сулар. Су аызу – аынды суларды абылдауды амтамасыз ететін, одан кейін кріздерді тазарту рылыстарына жіберетін, технологиялы процесс.

Тзілу жадайларына байланысты аынды суларды келесі трлерге блінеді:

- трмысты;

- атмосфералы;

- ндірістік;

- ауыл шаруашылы аынды сулара.

Аынды суларды ашы су кздеріне сер ету дрежесі суа тсетін ластаушы заттарды сипатына, млшерлік атынастарына байланысты. Таза су осылмаан аынды су барлы уаытта да айын уытты сер етеді, ол адамны денсаулыына теріс серін тигізеді жне р трлі жпалы да, жпалы емес те аурулар пайда болуыны себебі болуы ммкін. ндіріс орындарынан шыан аынды суларды рамында болатын кптеген улы металдар мен оларды осылыстары, мысалы, орасын, мышьяк, кадмий, сынап адам азасына ауыз сумен бірге тсіп, адамны улануына келеді жне бл, кбінесе созылмалы трде болуы ммкін.

Сонымен, ластануларды андай трі болса да, оларды барлыы да адамны денсаулыында, жануарлар азасында, азаларды даму рдістерінде белгілі бір зиянды із алдырып, ластануды ауіптілігіне ерекше кіл аудартады.