Жабы блмелердегі ауаны ластаушы кздері жне негізгі ластайтын заттар
азіргі кезде блме ішінде кннен-кнге химиялы жне биологиялы ластаушы заттарды жаа кздері пайда болуда, онымен бір уаытта шудан орану, жылу жоалтуын азайту масатында блмелерді герметикалылыын арттыру беталысы суде. Блар блмеде ауа алмасуыны крт тмендеуіне жне аудаы ластаушы заттарды концентрациясыны жоарылауына кеп соады. Осыан байланысты, шешуді ажет ететін, блмедегі ауа сапасыны нашарлау мселесі баран сайын маызды болып отыр .
Трын й мен оамды имараттарды блмелеріндегі ауа ортасын ластайтын маызды кздеріні бірі адамдарды тыныс алуынан шыан ауа болып табылады. Оны рамында, атмосфералы ауамен салыстыранда, оттегіні млшері аз, кмірышыл газы 100 есе кп, ол су буымен аныан, дене температурасына дейін ызан жне ионсызданан. Бдан баса, оны рамында адам азасыны зат алмасу рдісінде пайда болатын шыш німдері - антропотоксиндер болады. Оларды рамына 30-дан аса газ тріндегі мір сру рдісіні німдері (иіс газы, аммиак, ацетон, кмірсутектер, ккірсутек, альдегидтер, органикалы ышылдар, диэтиламин, метиацетат, крезол, фенол. т.б.) кіреді. Блардан баса, блмелерді ауасына таы теріні бетіндегі, киімдегі, блме шаындаы органикалы заттарды ыдырауы кезінде пайда болатын 400-ге жуы шыш заттар тседі.
Адамны зіне араанда, блме ауасын ластаушы заттарды маыздыра кзі, гидро- жне жылуошаулау, еденді жабу, абыраларды деу, есіктер мен терезелерді пластиктен жасау шін рылыста олданылатын полимерлік материалдар болып табылады. Олардан жиаздар, синтетикалы кілем заттары, линолеум, синтетикалы желім, затты жиектерін сылайтын заттар, сырлар жне т.б. жасалады. Оларды ескіруіні немесе дрыс пайдаланылмауыны нтижесінде рылымыны бзылуы рдісінде ауаа р трлі осылыстар (бензол, стирол, формальдегид, винилхлорид, циклогексан, аммиак, ацетон, бутилакрилат, циклогексан, т.б.) блініп шыады. Бл заттарды ішіндегі кпшілігіні уытты, сенсибилизациялаушы, тітіркендіргіш, ал кейбіреулеріні, канцерогенді де сері бар. Оларды ауадаы концентрациялары те жоары млшерге жетуі ммкін. Мысалы, формальдегидті трын й блмелеріндегі концентрациясын жеке жадайларда оны нерксіп жадайындаы блініп шыатын млшерімен салыстыруа болады.
Птердегі барлы блмелерді ауасын газ плиталар едуір ластайды, олар 1 саат бойына жмыс істегенде, атмосфералы ауадаы, ШРЕК-нен бірнеше рет асатын, СО2, формальдегид, азот тотытары, бензол, бенз(а)пирен концентрацияларыны едуір жоарлауына кеп соады. Табии газ жананда, сондай-а блмеге, мні бойынша кпе обыры пайда болуыны екінші себебі болатын, радон блінеді. Птерлердегі радон кздеріне, сонымен атар имарат астындаы грунт жне рылыс материалдары, сырты ауа, су бырларындаы су, сіресе, артезиан суы жатады. Радонны біраз млшерін алюминий ндірісіні алдытарынан, домна пешіні шлактарынан, тас кмірді клінен, фосфор кендерін деу німдерінен жасалан рылыс материалдары бледі (XII - тарау).
Жабы блмелерді ауа ортасын ластайтын е таралан кздеріні бірі темекі шегу болып табылады. Темекі ттініні рамында 4 мыа жаын химиялы осылыстар болады, оларды ішінде блмелерді ауасында уытты (стирол, бензол, ксилол, акролеин, гидразин, фенол, никотин) жне канцерогенді заттар (нитрозоаминдер, полоний-210) жне т.б. жоары концентрациясында кездеседі. Темекі шегу кпе обыры себептіріні ішінде бірінші орынды алады, жне де пассивті темекі шегетіндер де ауырады.
рылыста кеінен олданылатын баса канцерогенді зат та – асбест блмелер ішінде ауіпті болып табылады. Егер, асбоцементті плиталарыны бтіндігі бзылса, мысалы, жндеу жмыстары кезінде, асбест талшытары ауаа тсіп, тіпті ыса уаыт сер етуіні зінде, за жасырын кезеінен (10 жне одан да кп жылдардан) кейін кпе рагі, кпеабыны жне ішастарыны мезотелиомасы дамуына келеді. Трмысты химия заттарыны да аллергиялы жне жиі, уытты сері болады.
й ауасы ортасыны едуір ластануыны кріністеріні бірі, «ауру имараттар синдромы» болып табылады. Ауру имараттар санатыны біріне - «уаытша ауру» - жаында салынан немесе айта рылан имараттар жатады. Оларда болан кезде, адамдарда лсіздік, ажышты, бас ауыруы, кз коньюктивасыны, мрын, таматы шырышты абыгыны тітіркенуі пайда болады. Біраз уаыт ткеннен со, рылыс материалдарыны жне беттерді аптайтын материалдарды рамындаы шыш заттарды блініп шыуы азаюына, линолеумді ауыстыруа, желдетілуге, т.б. байланысты, бл былыстар кетеді. имараттарды баса санаты - «немі ауру» имараттар. Бларды ауасындаы ластаушы заттарды млшері ШРЕК-тен аспайды, біра мндай имараттарды ішінде болу кезінде, адамдарда ауруны барлы белгілері байалады, ал имараттардан шыан кезде, бл белгілер азайып немесе жойылып кетеді. «Ауру имараттар» синдромыны пайда болу себебі, ластаушы заттарды уландыратын серлеріні синергизм эффектісі болып табылады деп болжайды.
Нашар желдетілетін жабы блмелерді ауасы адамдара олайсыз сер етеді. Бл кезде адамны кіл-кйі нашарлайды, апырыа, тыныс алуыны иындауына, басында ауырлы сезімі болуына, бас ауыруына, тершедікке, йышылдыа, ой ебегіне, одан кейін дене ебегіне де абілетілігіні тмендеуіне шаымдары пайда болады. Брыны кездерде, блме ауасын ластаушы кздері негізінен адамдар боланда, нашар желдетілетін блмелердегі адамны зін жайсыз сезінуін жне хал жадайыны нашарлауын, оны мір сруімен байланысты ттегі концентрациясыны азаюы, кмірышыл газы мен антропотоксиндер млшеріні арты болуы, ауаны температурасы мен ылалдылыыны жоарылауы, ионсыздануы, т.б. сияты факторлар кешеніні серіне жатызан. Іс жзінде бл факторларды брін анытау иын боландытан, ауа ортасыны сапасын гигиеналы баалауды осы аталан крсеткіштерді біреуі – СО2 млшері бойынша жргізген, себебі, ауаны баса ингредиенттермен ластануы жогарлаан сайын, оны концентрациясы да се береді (-тарау. 5 блім). Алайда, бл крсеткіш азіргі кезде трын жне оамды йлерді ауа ортасыны сапасын баалайтын абсолюттік критерий ретінде санауа болмайды, себебі, ауаа тек антропогендік (адамны мір сруімен байланысты) заттар ана емес, сонымен атар, баса да кздерден ластаушы заттар тседі. Бл кздерден тсетін ластаушы заттарды концентрациялары антропогендік СО2 концентрациясымен ешандай байланысты емес жне, СО2 алыпты дегейде болан кездін зінде де, олар ШРЕК-тен те кп арты болуы ммкін. Сондытан, трын й блмелері мен оамды имараттардаы ауаны сапасын баалау шін тек СО2 ана емес, гигиеналы жаынан аса маызды болып саналатын ондаы баса да химиялы заттарды млшерін анытайды. Оларды млшері атмосфералы ауаа арналан о.т. ШРЕК–тен аспауы керек. Ауаны жалпы органикалы ластануы жнінде оны тотыыштыы бойынша пікірге келуге болады. Ауаны тотыыштыы бл 1 м3 ауадаы органикалы заттарды тотыуына жмсалан оттегіні млшері (мг). Таза ауаны тотыыштыы 6-8 мг О2/ м3 аспайды.
Жабы блмелерді ауасы немі биологиялы ластануа шырайды. Ластаушы кзі негізінен, науас адамдарды, бациллотасымалдаушыларды тыныс жолдарыны кілегейлі абытары, й жануарлары, стар (кгершіндер, тотыстар) болып табылады. Олар тшкіргенде, жтелгенде, сйлескенде ауаа рамында микроорганизмдер бар сйытыты те майда тамшылары блінеді. Оларды ауа рамында саталу мерзімі тамшыларды лшеміне байланысты. Ірі тамшылы аэрозольдер (100 мкм ден арты) салмаыны ауырлыына арай еден мен заттара тез онады. рамында лшемі орташа (20-100 мкм) жне майда (1-2 мкм) тамшылары бар аэрозольдер ауада за уаыт болып, заттара едуір баяу онады. Оларды онуы, тамшыларды кебуі мен оларды лшемдіріні кішірейуі нтижесінде баяулайды. Тамшылар кепкен жадайда за уаыт ауада саталып, ауа аынымен бірге баса блмелерге де таралатын бактериялы ша тзеді. Еденге, тсек орына, киімдер мен баса да й заттарына онып, адамдар озаланда, жргенде, тсек саланда, й тазалаанда здеріні ауіптілігін сатай отырып, айтадан ауаа ктеріледі. Айта кету керек, шада оны зіні тіршілігін барлы микробтар емес, тек айырыша, тратылыымен ерекшеленетін жеке оздырыштар: туберкулез микобактериялары, спора тзуші бактериялар, микроскопиялы саыраулатар жне басалар сатап алады.
йді ауасында, р трлі жпалы ауруларды оздырыштарынан баса, р трлі микроскопиялы саыраулатар мен мктерді споралары, арапайымдыларды цисталары жне матрацтарда, кілемдерде, жмса жиаздарда, тсек жабдыындатіршілік ететін й кенелері болады. 1 г шада 500 дейін кенелер болуы ммкін. Кенелерді айын сенсибилизациялаушы сері бар. Бронх демікпесімен ауыратын науастарды кпшілігінде кенелермен ластанан ауамен тыныс аланда аллергиялы реакциялар байалады. Азы-тлік німдерімен оректенетін й кенелері (н, ірімшік) адамны тыныс жолына шамен бірге тскенде, тыныс мшелерінде акаридоз туызуы ммкін. Зе жне баса да саыраулатарды спораларымен ластанан ауамен тыныс алу да ауіпті болып табылады. оршаан ортада кеінен таралан зе саыраулатары негізінен кпені заымдануымен; кейде гематогенді жолмен де таралуымен сипатталатын аспергилезді тудырады. Тотыстар жне баса сндік стар ауыр зоонозды инфекцияны – орнитозды кзі болып табылады. Тотыс иелерінде, кейін пневмосклероз дамуына кеп соатын, аллергиялы альвеолит пайда болуы ммкін.
3.3. Желдету. Дрыс йымдастырылан ауа алмасуы (желдету), яни жабы блмедегі ластанан ауаны таза ауамен алмастыру, блмелердегі ауаны ластануымен кресу шараларыны бірі болып табылады. Желдету, бдан баса, микроклиматты жасартуа ммкіндік тызады жне эпидемияа арсы маызы бар.
Желдетуді табии жне жасанды трлері бар. Табии желдету кезінде ауа блмеге табии жолмен беріледі жне шыады, ал жасанды желдету кезінде - механикалы оздырыш ралдар кмегімен іске асырылады.
Трын йлерді кбінде ауа алмасуы шін табии желдету жне оны кшейтетін ралдар оланылады. Ол сырты жне блмедегі ауа температурасыны айырмашылыы жне желді кші есебінен жзеге асырылады. Блме ішіндегі жылы жне жеіл ауаны сырты ауыр, суы ауа терезе жне есік, рылыс ондырыларыны саылаулары мен бос уыстары арылы ыыстырып шыарады. Желді кші имаратты жел соып тран жаына осымша ысым тсіреді; нтижесінде ауа лкенрек жылдамдыпен блмеге енеді. имаратты жел соып тран жаына арсы, ы жаында тзілген, ысымы бсен ауа блмедегі ауаны сорып алуа жадай жасайды. Бндай йымдастырылмаан табии ауа алмасуы инфильтрация деп аталады. Терезелер мен есіктер жабы болан жадайларда желдету тек инфильтрация есебінен ана іске асырылады. Бл кезде ауа алмасу есесі кп емес - 1-1,5 ана болады. Сондытан, ауа алмасуын жеткілікті дрежеде йымдастыру шін, желдеткіш каналдар орнату есебінен жне желдету арылы табии желдетуді кшейтетін тсілдер олданылады. Желдету жел кз, фрамугалар, терезелерді ашу арылы жреді. Е тиімдісі тпелі желдету болып табылады, бл кезде птердегі арама арсы орналасан блмелерді терезелері немесе фрамугалары ашылады. Брышты желдетуді де (кршілес блмелер арылы) жргізуге болады, біра оны тиімділігі аздау.
Желдетуді кшейту шін сонымен атар ауаны сорып кететін желдеткіш каналдар орнатады, олар имараттарды абыраларымен тіп, имаратты тбесіне орнатылатын, жел энергиясы есебінен ауаны сорылуын кшейтетін арнайы ондырылар- дефлекторлармен аяталады. Желдеткіш каналдар детте, ас йге, жуынатын блмелерге, жетханалара орнатылады, болмаса оларды ауасы адамдар тратын блмелерге тсуі ммкін. рбір птерді жеке з алдына сормалы каналдары болуы керек, себебі «соруыны ткерілу» сияты былысты пайда болуы сирек емес, бл кезде ауа сормалы каналдан блмеге енеді. Газ пештері бар ас йлерде пешті стіне механикалы озаушысы бар, лас ауаны сорып кететін ондыры орнату керек, себебі, ластанан ауа немі табии жолмен ана шыарып отыру барлы уаытта толы бола бермейді.
атты ластанан жне траты трде ластанып отыратын блмелерді табии жолмен желдету жеткіліксіз болуы ммкін. Мндай жадайларда блмелерді механикалы жасанды желдетумен жабдытайды, блауа алмасуыны ажетті есесін амтамасыз етеді жне блмелер арасындаы ауа озалысын басарып отыруа ммкіндік береді
Механикалы желдетуді енбелі, сормалы жне енбелі-сормалы трлері бар. Енбелі желдету кезінде, таза ауа блмеге желдеткіш кмегімен беріледі, ал лас ауа табии жолмен сырта шыарылады. Сормалы желдету кезінде, ластанан ауа блмеден желдеткішті кмегімен сорып шыарылады, таза ауа табии жолмен тседі. Ал енбелі-сормалы желдету кезінде, ауа блмеге механикалы озаыш (вентилятор) кмегімен блмеге беріліп, одан сырта шыарылады. Жасанды желдетуді олданылатын трі блмені пайдалану масатына, оан андай ластаушы заттар тсетініне, блмедегі ауа тазалыыны дегейі андай болуы керектігіне байланысты. Мысалы, сормалы желдету блме ауасы зиянды газдармен, шамен немесе су булармен ластананда олданылады. Оны кемшілігі - ыс мезгілінде блмені атты салындауы, себебі, блмеден ауаны сорып кетуі кезінде, оан сырттаы суы ауа сорылады. Блмені салындауыны алдын алуа желдетуді енбелі-сормалы трі ммкіндік береді. Бл трінде блмеге ыс мезгілінде, ауаны сорып кететін желдетуді салындататын серін тмендететіп отыратын, жылытылан ауа беріледі. Енбелі-сормалы желдету трін ауруханаларда, мектептерде, ндіріс орындарында, ойын-сауы, т.б. мекемелерінде орнатады. Бл кезде, ластанан ауа блмеден, атап айтанда, ас йлерінен, жетханалардан, кір киімдерге арналан блмелерден кршілес блмелерге тспеуі шін, ауа енуіне араанда, оны сорып кетуін жоары етеді. Егер, блмеге ластаушы заттарды крші блмелерден тсуіні алдын алу ажет болса, онда ауа аыныны енуі, операция жасайтын блмелердегі сияты, басым болуы ажет.
Трын йлер мен оамды имараттарда алыпты микроклиматты кдімгі жасанды желдету ралдарымен амтамасыз ету ммкін болмаан жадайларда ауаны кондиционерлеу олданылады. Ауаны кондиционерлеу деп, блмеде берілген олайлы температура, ылалдылы жне ауаны озалу жылдамдыын, егер ажет болса, ауаны иондандыруды да, амтамасыз етуді жне автоматты трде сатап труды тсінеді. Кондиционерлер орталы жне жергілікті болып блінеді.
Орталы кондиционерлер бкіл имарата немесе блмелерді жекелеген топтарына олданылады. Жергілікті немесе блмелік кондиционерлер (климатизерлер) жеке блмелерге орнатылады. Кондиционерлер блмеде берілген температураны, ылалдылыты, ауаны берілу жылдамдыын сатап трады, шанан, иістерден тазартылан, ал кейбір жадайларда (мысалы, операциялы блмелерде), бактерицидтік сзгілерден ткен, ауа береді. Кондиционерлеуші ондырылар ысты климат жадайында те ажет: адамны жадайы жасарады, ебекке абілеттілігі едуір жоарылайды, жоары температураны денсаулыа олайсыз сер ету ммкіншілігі тмендейді. Оларды аурухана мекемелерінде маызы зор, йткені, олайлы микроклимат жадайларын жасап, стерильді блмелерде ауаны тазалыын жоары дрежеде сатап трады.
Кондиционерлеуді кемшіліктеріне ауаны тазарту барысында жеіл иондарды азаюы, озонны концентрациясыны тмендеуі, кондиционерленген блмелерде за уаыт болан кезде ауаны олайсыздыын сезіну жатады. Ауаны ионды рамын тзету шін р трлі типті аэроионизаторлар олданылады. Кондиционерлер мен ауаны ылалдаыштарда суы тщы суаттарда табии мекендеушілер болып табылатын, легионеллалар зіне кбірек олайлы жадай табады. Олар легионеллез (легионерлер ауруы, понтиак ызбасы, питтсбург пневмониясы, т.б.) дамуыны себебі болады. Сондытан, пайдаланылатын суды, ауаны жне ауа жретін жолдарды бетін зарарсыздандыру маызды болып табылады.
Ауа алмасуды баалау шін тмендегідей крсеткіштер олданылады: желдетуді ажетті жне іс жзіндегі клемін, ауа алмасу есесін. Желдетуді ажетті клемі - бл, блме ішіндегі зиянды заттарды млшері рсат етілген дегейден асып кетпеуі шін,бір адама бір саат ішінде блмеге берілуі ажет таза ауаны млшері.
детте, ауасы негізінде адамдардын есебінен ластанатын трын й блмелері мен аудиторияларда желдетуді ажетті клемі адамны тыныс алу кезінде шыаран кмір ышыл газыны млшері мен (жоарыда ара) оны ауадаы рсат етілген концентрациясына байланысты аныталады. Алайда, ауада баса кздерден келіп тсетін улы жне ауіпті ластаушы заттар болса, есептеуді, блінген ластаушы заттарды концентрациясы мен оларды ШРЕК-і ескере отырып, жргізеді.
Ересек адам жеіл дене ебегі кезінде саатына 22 л жуы кмірышыл газын ауаа бледі. Блмелерде кмірышыл газыны рсат етілген дегейін (0,1%) сатап тру шін, тыныс шыарудан ауаа блінген 22 л СО2 шамамен 36-37 м3 атмосфералы ауамен сйылуы керек, яни, желдетуді ажетті клемі 36-37 м3 болуы керек. Желдетуді крсетілген клемдерін е тменгі млшер деп санау ажет. Жабы блмелерде ауа ортасыны олайлы жадайлары желдету клемі тек 80-120 м3/са боланда амтамасыз етіледі. Желдетуді мндай клемі бір адама шаандаы ауаны кубы мен ауа алмасу есесін арттыру арылы жзеге асырылуы ммкін.
Ауа кубы деп, жан басына шаанда бір адама келетін блмені клемін тсінеді, ал ауа алмасу есесі- бір саат ішінде блмені ауасы неше рет атмосфералы ауамен алмасатынын крсететін сан. Ауа алмасу есесін К=V:P формула бойынша анытайды, бндаы К- бір саат ішіндегі ауа алмасу есесі, V- бір адама есептегендегі желдету клемі (м3/са), P- бір адама есептегендегі ауа кубы (м3). Ауа енуі бойынша алмасу еселігін «+» белгімен, ал сорып кету бойынша еселігін «-» белгімен белгілейді. Мысалы, «+2/-3» дегеніміз, бл саатына берілген блмені клемінен екі есе арты ауа берілетінін, 3 есе арты ауа шыарылатынын крсетеді. Ауа алмасу нормативтері р трлі блмелер шін, оларды ластану сипатына, блмені пайдалану масатына байланысты з алдына белгіленеді (7.5-кесте).
Кесте