Алиментарлы аурулар.

Таматанумен байланысты ауруларды алиментарлы аурулар деп атайды. Дние жзілік денсаулы сатау (ДДС) йымыны жіктеуі бойынша олар:

I. Дрыс таматанбаудан пайда болатын аурулар.

II. Жарамсыз таамдарды абылдаумен байланысты аурулар.

III. Азаны жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп блінеді (тым уалайтын жне жре пайда болан ферментопатиялар, таам аллергиялары).

Дрыс таматанбаудан пайда болатын ауруларды 4 топа бледі:

· Толы аштыпен жне жалпы жеткіліксіз таматанумен байланысты аурулар – алиментарлы дистрофия.

· Таматануды бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар – бір немесе бірнеше таамды заттарды салыстырмалы трде немесе абсолюттік жеткіліксіздігімен байланысты.

· Арты таматанумен байланысты аурулар.

· Таамды азытарды дрыс балансталмаандыына жне таматану режиміні саталмауына байланысты аурулар.

Ашты кезінде немесе жалпы жеткіліксіз таматану (тамаа жарымау) кезінде алиментарлы дистрофия дамиды, бл ауруа дене салмаын крт жоалту, барлы мшелер мен жйелерді ызметіні бзылуы, “аштытан ісіну”, азаны арсылы кшіні тмендеуі тн жне лімге кеп соуы ммкін.

Таматануды бірлі-жарым жетіспеушілігімен байланысты аурулара жататындар:

· Ауыз - энергия жетіспеушілігі (квашиоркор, алиментарлы маразм, анемия, кахексия, алиментарлы ортыты).

· Друмендерді жетіспеушілігі – гипо- жне адрумендіктер (ырла, мешел, тауы соырлыы, бери-бери, пеллагра, т.б.)

· Минералды заттарды жетіспеушілігі (эндемиялы жемсау, тісжегі, мешел т.б.)

· Майларды жетіспеушілігі - “май жетіспеушілік” ауруы

· Кп аныпаан май ышылдарыны (ПНЖК) жетіспеушілігі

Тама жетіспеушілігінен пайда болатын аурулар, трмысы нашар халытарды арасында, сіресе, дамып келе жатан елдерде кеінен таралан. Оларды негізгі себептері, тамаа жарымау, рационда жануар текті ауыздарды, майларды жеткіліксіздігі, бірыай кмірсу тріндегі таамдарды басым абылдау, сондай-а, таамды заттарды сіу рдісіні бзылуы. Бл жадайда, тама жетіспеушілігіні клиникалы кріністері бірден пайда болмайды, біраз белгілі бір уаыт ткеннен кейін пайда болады, себебі, басында биохимиялы бейімделу механизмі з ызметін атарады.

Егер, рационны энергиялы ндылыы энергия шыынын жаппайтын болса, онда барлы таамды заттар, оны ішінде таам ауыздары да, азаны з тіндеріні ауыздары да, энергиялы материал ретінде пайдаа асады, бл ауыз - энергия жетіспеушілік ауруыны дамуына кеп соады. Ауыздар за уаыт жеткіліксіз болан кезде, азаны суі мен дамуы баяулайды, дене массасы тмендейді, эндокринді бездерді, бауырды, жйке жйесіні ызметі бзылады, ан тзілу нашарлайды, иммунды рдістер, фермент жйелеріні ызметі бзылады, рпатарыны денсаулыына олайсыз серіні кріністері байалады. Блармен атар, А друменіні жне В тобындаы друмендерді жетіспеушілігі жне гипохромды анемия пайда болады.

АЭЖ клиникалы кріністері: кахексия, квашиоркор, маразм. Ауыздарды жетіспеушілігіне балалар, сіресе, емізулі кезінде жне міріні бірінші жылдарында - 6 айдан 4 жаса дейін сезімтал келеді.

Квашиоркор “емшектен шыарылан бала” немесе баса тсінікте “ызыл бала” деген маынада. Ауру ерте балалы кезеде жне емшектен шыараннан кейін 5 жаса дейін байалады. Ауруа йышылды, селосты немесе озышты, суі мен дамуыны баяулауы, салмаыны азаюы, терісі мен шашыны тсі згеруі, беті, аяы, шабы ызылтым тартуы, депигментация, шашыны ааруы, ет тініні атрофиясы, диспепсиялы былыс жне траты трде іш туі, алдымен ішкі мшелеріні ісуі жне кейінірек, беті мен ая-олыны ісуі, бауырыны лкеюі, анорексия тн. Ауыр жадайларда аыл-есі ауытиды, жпалы жне паразиттік аурулар осылады.

Алиментарлы маразм – атрофия, бден ждеу. Дене массасы, бден ждегенге дейін тмендейді, терісі жімденеді, жеіл атпарланады. Іші созылып немесе кеуіп трады, ішекті нсасы (жобасы) байалады. Негізгі алмасуы тмендейді, денені температурасы тмендеу болады, жиірек іш атады, кейде аштытан диарея болуы да ммкін.

Таамда майлар жо немесе жеткіліксіз болан кезде “май жетіспеушілігі” деп аталатын ауру пайда болады. Бл ауру, дене массасыны азаюымен, суі жне дамуыны баяулауымен, бауырды, бйректі, эндокриндік жне жйке жйелеріні ызметіні бзылуы, ылтамырларды абырасыны ткізгіштігі жоарылауы, репродуктивті ызметіні нашарлауы, терісіні экзема трізді заымдануы, олайсыз факторларды серіне азаны тзімділігіні тмендеуі арылы білінеді.

Друмендерді жетіспеушілігі - гипо- жне адрумендіктер пайда болуына кеп соады. Бл жадайда, зат алмасуыны кп жатары, кейбір мшелер мен жйелерді ызметі бзылады. (3 таырып). ырла, бери-бери, пеллагра деп аталатын, т.б. спецификалы аурулар пайда болады.

Минералды заттарды жетіспеушілігі, рационда минералды заттарды азаа тсіріп отыратын азытарды болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байалуы ммкін. Блардан баса таы да, белгілі бір аудандарды суында, топыраында оларды дегейіні жеткіліксіз болуы салдарынан, бл заттарды азыты рамында аз болуымен де байланысты болуы ммкін, яни, биогеохимиялы эндемия сипатында болады, мысалы, топырата йодты жетіспеушілігі кезінде эндемиялы зоб ауруы, фторды жетіспеушілігі кезінде тісжегі, т.б. пайда болады.

Экономикасы дамыан елдерде, сондай-а, халыты бай, ркендеген блігіні арасында арты таматанудан туындайтын аурулар да, бгінгі кнгі маызды мселе.

Олара жататындар:

· ауыздарды арты абылдаумен байланысты;

· май-липоидтарды арты абылдаумен байланысты;

· минералды заттарды арты абылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз, несеп тас ауруы, т.б.);

· азада друмендерді арты тсуімен байланысты аурулар –гипердрумендіктер;

Кмірсуларды арты абылдау, азада кмірсуларды кбірек майа айналуына жне семіздік дамуына, сондай-а бауырда, йы безінде, асазан-ішек жолдарында, т.б. патологиялы бзылыстар пайда болуына кеп соады. Мысалы, жеіл сіетін кмірсуларды (ант, кондитерлік заттарды) кп абылдаанда, олар гипергликемия тудырады. Осыны салдарынан, йы безі кп инсулин ндіреді, ал бл безге жктеме за уаыт тскен кезде, сусамыр ауруы (ант диабеті) дамиды. анда кмірсуларды кп болуы, май тзуінен баса гиперхолестеринемиялы сер береді, бл атеросклероз дамуына ауіп-атер факторы ретінде аралуы ммкін.

Рациондаы кмірсулар млшеріні згеруі таама тбетін тмендетеді, ас орыту бездеріні сл блуін нашарлатады. Тісжегі пайда болуына жне оны одан рі тез дамуына кеп соады. Таамда кмірсулар, сіресе, жасныы те кп болса, оан асорыту слдеріні сіуі иындайды. Соны нтижесінде, асорыту рдісі баяулап, ауыздар мен майларды орытылуы нашарлайды, таматы заттарды сіуі бзылады. Бл ауыздарды, В₁, В₂, В₃ друмендеріні, темір мен марганецті салыстырмалы трде жеткіліксіздігіне кеп соуы ммкін. Ішекте шіру рдістері кшейеді, жасныты ыдырататын микробтарды газ тзуі нтижесінде метеоризм дамиды.

Кмірсулармен арты таматану, балаларды да суі мен дамуын нашарлатады, иммунитетіні тмендеуіне кеп соады.

Таамда ауыздарды арты болуы да, азаа теріс сер етеді. Азот шлактарыны едуір млшерде пайда болуы, бауыра жне бйрекке тсетін ауырлыты лайтады. Ауыздарды кптігі, ми ыртысыны тым арты озыштыына кеп соады, жйке жне жйке-тамыр жйелерінде олайсыз реакциялар туындатады. Ішекті ауызды таамдармен шамадан арты толуы, шіру рдісін жргізетін микрофлораларды дамуына ыпал етеді, оларды серінен ауыздарды улы ыдырау німдері: фенол, индол, скатол, паракрезол, т.б. пайда болады. Майларды арты абылдау, семіруге, толы тотыпаан німдерді жиналуы нтижесінде, ацидоз дамуына, ауыздар мен кмірсуларды сіуіні тмендеуіне, адамны суіні жне жынысты жетілуіні бзылуына, ерте атеросклероз, гипертония ауруыны, сусамырды, т тасы ауруыны пайда болуына, ан тзілу рдісіні нашарлауына, міріні ысаруына кеп соады.

Май тіндеріні, майда жасы еритін азаа тааммен тсетін улы заттарды, оны ішінде улы химикаттарды да, кумуляциялайтын абілеті бар. Соны нтижесінде, тіпті олармен тікелей байланыста болмаанны зінде де улы сері білінуі ммкін.

Массасы арты адамдарда алмасу рдістеріні бзылуы салдарынан жарааттарыны жазылу рдісі баяулайды, тамыр ауруларыны асынуы жиі байалады.

Минералды заттарды арты абылдау, кбіне рамында минералды заттары кп азытарды немесе суларды олданумен немесе алыптасан дет бойынша, таама осымша кп тз осумен байланысты. Мысалы, суда фторды концентрациясы кп кезде флюороз дамуы ммкін. Минералданан, немесе кермектілігі жоары суларды олдану бйректе, т жолдарында тас пайда болуына, гипертонияа кеп соуы ммкін.

Гипердрумендіктер, негізінен А, Д, С гипердрумендіктер, осы друмендерге бай кейбір табии азытарды кп олдану кезінде, сондай-а друмен препараттарыны арты дозасын абылдау кезінде пайда болады.