Организмге иондаыш радиацияны сер ету жолдары.

Иондаыш радиация организмні жергілікті бліністеріне жоне жалпы бзьшыстарьша келеді. Иондаыш сулелерді бліндіргіш сері шарт- ты трде ш кезеге блінеді:

• иондаыш сулелерді алашы сері;

• радиацияны жасушалара сері;

• радиацияны ттас организмге сері.

Иондаыш сулелерді тідерге алашы серіатомдар мен молекулаларды (суды) иондалуына, белсенді бос радикалдардьщ (О ”, ОН') жне сутегіні асын тотыы (Н₂0₂) пайда болуьша келеді. Бл бос радикал- дар жасуша абытарындаы май ьшгылдарыны асын тотыуына жне оларды гидроасын тотытары (КОН , К.ООН ) тзітуіне келеді. Бл химиялы реакция зара тізбекгеліп, тотамай жре береді. Осыдан ішкі азалар мен тіндерді жасушаларыны мембраналары блінеді. Бл кезде митохондрийларды мембраналарыны бліністерінен тотыулы фосфорлану бзылын, энергия тзілуі азаяды. Жасуша ядроларыны абыы бзылудан ДНК, РНК, нруыздар тзілуі бзылады. Оларды

тзілуі дайы сіп-ніп тратын тіцер шін те ажет. Сондытан бл тіндер иондаьпп сулелердін серінен е аддымен блінеді.

Радиадиянын жасушалара сері,Жасушалар радиацияа сезімталдыы бойынша мына тізбек бойынша орналасады: лимфоид- ты тіндерді жасушалары (лимфалы тйіндер, ккбауыр, айырша без), сйек кемігі, атабез, анабездер, ас орыту жолдарыны шы- рышты абыы, теріні эпителий жасушалары т. с. с.

Жасушаларды радиадияа сезімталдыы оларды: гедік рьыым- дарыны млшерінен, энергиямен амтамасыз ететін жйесіні белседілігінен, зат алмасуларьшы арыньшан, мембраналарыны тратыльнъшан жене оларды алпына келу абілетінен, репарадия- лы ферментгеріні белседілігінен байланысты. Жасушаларды ион- даыш сулелермен заымдануыны негізіде жасуша ішіндегі ультра рылымдарыны бзылыстары жне соан байланысты зат алмасула- рыны згерістері жатады.

Аз млшердегі иондаыш сулелер жасушаларды айтымды згерістерін туындатады. Бл згерістерге нуклеин ышылдары тзілуіні тежелуі, жасуша мембраналарыны ткізгіштігі жоарылауы, хромосомаларды зара жабысатыы, ядрода тйіршіктер пайда бо- луы, митозды шектелуі т.т. жатады. Олар сулеленуден кейін бірнеше минутгы ішінде дамиды. Артынан бл езгерістер жоалады.

Жасушалара иондаыш сулелерді кеп мелшері есер еткенде олар тіршілігінен айырылады. Бл кезде лизосомаларды мембранасьгаы ткізгіштігі кетерілуінен ьппьпі гидролиздік ферменттер (ДНКаза, РНКаза, катепсин, ышыл фосфатаза т. б.) босап шыады. Осыдан жасушаларды блінуі шектеліп, ядродаы ДНК ыдыратылады. Ионда- гыш сулелерді серінен хромосомаларды рылымды згерістері пайда болады. Бл сулелерге жасуша цитоплазмасынан грі ядросы сезімтал болып келеді.

Иондагыш сулелерді организмге сері.Иондаыш радиация ор- ганизмге жергілікгі (сулелік кйік, некроз, кз бршаыны бльщ- ырлануы) жне жалпы (сулелік ауру) сер етеді.

Иондаыш радиацияны жергілікті сері.Иондаыш сулелер жергілікгі тінні кюіне, сулелік кйік дамуына келеді. Бл сулелерді тіп кету абілетіне байланысты теріні немесе денені ішінде жатан тіндерді кйікгері дамуы ммкін. Радиацияны млшеріне арай теріні, тері ас- тыдаы шелмады, блшыеттерді, сйекіерді некрозы дамиды. На- уас адамдарда ызба, лкен лейкоцитоз, атгы ауыру сезімі байалады.

Сулесо ауру.Организмні сыртынан 1—10 Гр млшерінде жалпы сулеленуді нтижесінде жіті сулесо ауру дамиды. Бл кезде негізінен сйек кемігіні бліністері байалады. Бны сйек-кемігілік синдромдейді. 10—20 Гр млшеріндегі иондаыш сулелерді серінен жіті сулесо ауруды ішектік трі,20—80 Гр млшерінде ан тамырлы, токсемиялытрі, 80 Гр — астам млшерінде — деребралды (милы) трі дамиды.

Жіті сулесо ауру есер еткен сеулені млшеріне арай трт топа блінеді:

• жеіл трі (1-2 Гр.);

• орташа трі (2—4 Гр);

• ауьф трі (4—6 Гр);

• тым ауьф трі (6 Гр-ден астам).

Ол 4 - сатьада теді:

• алташы серпілістер сатысы;

• клиникалы жалан сэттілік сатысы (жасырын саты);

• аурудьщ айывдалу сатысы;

• сауыу сатысы.

Алашы серпілістерсатысы сулеленуден кейін сер еткен сулелерді млшеріне арай бірінші минуттарды немесе сааттарды ішінде да- миды. Бл кезде организмні жалпы озуы, бас ауыруы, жалпы лсіздік байалады. Артынан тбетгі жоалуы, жрек айну, су болады, анда лимфоциттерді азаюы нейтрофилдік лейкоцитозбен абаттасады.

Орталы жйке жйесіні озымдылыы артып, дербес (веге- тативтік) жйке жйесіні межеуаты былмалы болады. Осыдан ар- териялы ан ысымы былып трады, жректі аритмиялары дами- ды. Бл кезде гипоталамус — аденогипофиз — бйрек сті бездеріні сырты абатыны белсенділігі артады. Иондаыш сулелерді млшері 8—10 Гр боланда артериялы ан ысымы томенлеп, естен тану, дене ызымыны ктерілуі, іш туі байалады. Жйкелік-рефлекстік бзы- лыстар байалады. Сулесо ауруды бл сатысы алашы 1—3 кн арасында крінеді.

Клиникалы жалан сттілік сатысынданауастарды жалпы жадайы біршама жасарады. Алдында байалан ауруды белгілері жоалады. Бл сатыны затьпы иондаыш сулелерді млшеріне арай 10—15 кннен 4—5 аптаа дейін созылады. Иондаыш сулелерді молшері 1 Гр-ден аспаса алашы серпілістер сатысы аурудьщ айын тріне ауыс- пайды. Ал оларды млшері 10 Гр-ден асып кетсе ауруды клиникалы сттілік сатысы байалмай бірден жіті сулесо ауруды айындалуы болады. Бл сатысы кезінде анны бзылыстары кшейе береді. Шеткері анда лимфопения дейді, лейкоциттерді жалпы саны, ретикулоцит- тер мен тромбоциттер азаяды. Сйек кемігінде аплазия дамиды. Соны- мен бірге жынысты бездерді атрофиясы байалады, сперматозоид- тарды ондірілуі бзылады, аш ішектерді шырышты абытарында жне теріде згерістер дамиды.

Ауруды айындалу сатысы.Бл саты кезінде науасты жалпы жа- дайы айтадан крт нашарлайды, жалпы лсіздік, дене ызымыны ктерілуі, теріге, шырышты абытара, ішек-арын жолдарына, миа, жрекке жне окпеге ан йылулар мен ан кетулер байалады. Дене- де зат алмасуларыны бзьпшстарьшан, тбетгі болмауынан жне іш тулерінен адамньщ атгы арып-ждеуі болады.

анда атты лейкопения, тромбоцитопения, анемия дамиды, эритроциттерді тну жылдамдыы ктеріледі. Сйек кемігевде, апла- зия байалады. Шеткері анда гипопротеинемия, гиполбуминемия, гиперазотемия дамиды, хлорды дегейі азаяды. Бл сатысы кезінде

организмні жпалара ттемелілігі бзылып, жпаларды асынуы, аутоинфекдиялар мен зінен зі уыттануы байалады. Бл сатыны за- тыы бірнеше кннен 2—3 аптаа дейін созылады.

Сауыу сатысы.Бл саты кезінде организмні бзылан ызметтері біртіндеп алпына келеді, науастьщ жалпы жадайы тзеледі, дене ызымы альшты дегейге тседі, ан кетулер, ішті туі, су тотай- ды. 2—5 айдан кейін тері бездеріні ызметі алпына келеді, шаш айта се бастайды. Біртіндеп анны жне зат алмасуларыны озгерістері алпына келеді.

Сулесо аурудан сауыу 3—6 айда болады, оны ауыр трлерінде сауыу 1—3 жыла созылуы ммкін. Кейде жіті сулесо ауру созылмалы трге айналуы ытимал.

Жіті саулесо ауруды ішектік трі.10—20 Гр млшерінде сулеленген адамдар 7—10 кннен кейін жан тапсырады. Ауруды бл тріні йгіленімдеріне журек айну, су, ан араласан іш ту, дене ызымы- ны ктерілуі, ішектерді тйілуі, іш кебу жатады. Сонымен атар ат- ты лейкопения дамиды, лимфоцитгер шеткері анда млде болмайды, жиі ан кетулер болады жне сепсисті коріністері байалады.

Жіті сулесо ауруды ішектік трінде адамны олімі денені су- сыздануынан болады. Бл кезде организмнен сумен бірге тздар мен нруыздар шыарылады. Микробтарды уыттарымен жне тіндерді ыдырауынан пайда болан уытты онімдермен организмні уыттануы болады, сілейме дамиды.

Жіті сулесо аурудын токсемиялы трі.Бл трі молшері 20—80 Гр иондаыш сулелерді серінен дамиды жне 4—7 кн ішінде адамны ліміне келеді. Ішектер мен бауыр тамырларыда ауыр анайналым- ны бзылыстары, ан тамырларыны межеуаты жоалып, кеіп кетуі, жрек соуыны жиілеуі, денеде ан йылу, организмні атты уытта- нуы болады. Осыдан бйректі ызметі бзылып, олигоурия, анурия, гиперазотемия дамиды.

Жіті сулесок ауруды милык трі.80 Гр млшеріндеіі иондаыш ра- диацияньщ серінен жіті сулесо ауруды милы трі дамиды. Осын- дай радиация сер еткеннен кейін 1—3 кн ткен со адам жан тапсыра- ды. Радиацияны млшері 150—200 Гр болса адам, сулелерді осерінен шыпай-а немесе, бірнеше минут-сааттьщ ішінде леді. Сулесо ауруды бл трі кезіде денені селкілдегі дамиды, мида ан мен лим- фаныц айналымы бзылады, ан тамырларыы межеуаты мен термо- ретгелу згереді. Артьшан асорыту жолдары мен несеп шыару жйесіні бзылыстары байалады, ан ысымы атты тмендеп кетеді. Бл ауру кезінде орталы жйке жйесіні айтымсыз бзылыстары дамиды, миды сырты ыртысы мен гипоталамусты жасушалары атты блінеді.

Созылмалы сулесо ауру.Бл дерт аз мелшердегі иодаыш ради- ацияны за мерзім сер етуінен біртіндеп дамиды. Оны бастапы кезеінде трасыз лейкопения, адамны жалпы лсіздігі, ан тамыр- лары межеуатыны былмалылыы т.с.с. белгілер байалады. Дертгі

айындалу кезінде радиацияа сезімтал тіндерді регенерациялы абілеті тмендейді, жйке жне жрек-ан тамырлар жуйелеріні ызметтері бзылады. Сауыу кезеінде келтірілген згерістер біртіндеп алпына келеді.

Созылмалы сеулесо ауру (ССА): I — жеіл, II — орташа жне III — ауыр дрежелерде теді.

Жеіл ССА кезінде лейкопения мен громбоцитопения трасыз бо- лады, жйкелік реттелуді бзылыстары шамалы болады.

Орташа ССА кезінде жйке, жрек-ан тамырлар жйелері мен ішек- арынны ызметтері бзылады. анда лейкопения мен лимфопения елеулі дегейде болады, тромбоцитгер азаяды. Сйек кемігінде гипоп- лазия дамиды.

Ауыр ССА кезінде анемия дамиды, сйек кемігенде ан ндірілу атты азаяды, ішек-арын жолдарьпш шырышты абытарыны ат- рофиясы байалады, жйелік анайналым бзылады, ан кетулер, жпа- лы асынулар адамны ліміне келуі ммкін.