Зиянды фактор ретіндегі, ндірістік шаны олайсыз серіні алдын алу.

ндірістік ша е ке таралан зиянды жне ауіпті ндірістік факторларды бірі. Ша те кп р трлі технологиялы рдістер кезінде жмыс зонасы ауасына блініп ндірістерді басым кпшілігінде кездеседі. Бл ндірістер – пайдалы кен азбаларын алу, машина жасау жне металлургия нерксібі, тоыма нерксібі, ауыл шаруашылыы жне т.с.с.

ндірістік ша ауада алып жретін, баяу онатын лшемі бірнеше ондаан мкм-ден жздеген мкм дейін жететін атты блшектер, яни аэрозоль болып табылады, оны дисперсті фазасы атты блшектер де, ал дисперсті ортасы ауа. ндірістік шады шыу тегі, тзілу тсілі мен блшектеріні лшемі (дисперстілігі) бойынша жіктейді.

Шыу тегі бойынша шады бейорганикалы, органикалы жне аралас деп бледі. Органикалы ша жануар немесе сімдік текті табии (ааш, мата, сйек, жн шаы жне т.б.) жне жасанды – пластикалы массалар, резеке, шайыр, бояыш заттарды жне т.с.с. шадары болуы ммкін. Бейорганикалы ша минерал (кварц, силикат, асбест, цемент шаы жне т.с.с.), сонымен атар метал (мырыш, темір, мыс, орасын, марганец жне т,б,) шаы болуы ммкін. Металлургия нерксібінде, химия жне баса ндірістерде р трлі органикалы жне бейорганикалы шадардан тратын аралас шадар тзілуі ммкін.

Тзілу тсіліне байланысты дезинтеграция жне конденсация аэрозольдерін ажыратады. Дезинтеграция аэрозольдері (майдалау) механикалы жолмен сатауда, брылауда, атты заттарды бзанда (брылауда, жарылыс жмыстарында, материалдарды нтатаанда), бйымдарды механикалы деу кезінде (тазалау, ю, затты беттерін тегістеу) тзіледі. Конденсация аэрозольдері атты заттарды термиялы деу рдістерінде (металлдарды балытанда, электрлік днекерлеуде жне т.б.) металдар мен метал еместерді буларын суыту жне конденсациялау нтижесінде тзіледі. Пластмассаларды деу кезінде рамы атты жне сйы блшектер, крделі химиялы рамы газдардан, булардан тратын шады газды аэрозольды оспалар тзіледі.

Дисперстілігі - блшектерді лшемі бойынша– блшектерді лшемі 10 мкм арты болса крінетін, –0,25 мкм-ден 10мкм дейінгі, микроскопиялы жне 0,25 мкм кем ультрмикроскопиялы шадара бледі.

Шаны адам азасына сер етуі оны асиеттеріне: химиялы рамына, физико-химиялы асиеттеріне, аттылыына, адсорбциялы асиетіне байланысты болады. Шаны химиялы рамы оны азаа сер етуіні сан алуандыын анытайды. кпеде днекер тінні сіп кетуіне алып келетін басым фиброгенді сер ететін, жне сер ету сипаты баса да – уландыратын, тітіркендіретін, сенсибилизациялаушы жне т.с.с. шадарды ажыратады. рамында бос кйіндегі кремнийді ос тотыы, силикаттар, металлдар мен оларды тотытары жне т.б. бар шадар е айын фиброгенді асиетке ие. Улы емес шаны ерігіштігі оны кпеден блінуін тездетеді жне фиброз дамуын бседетеді, ал нашар еритін фиброгенді шадар кпеде жиналып, фиброзды дамуына алып келеді. Егер ша улы болса, онда оны ерігіштігі азаа тез тсуіне жне улы серіні эффектілері дамуына ыпал етеді. Нашар еритін улы ша кпеде сталынып, уландыратын сері аз болады.

Шаны ауада алып жру затыы мен тыныс жолдарына ену тередігі оны дисперстілігіне байланысты болады. Крінетін ша тез онады, тыныс аланда жоары тыныс жолдарында сталынып алады жне тшкіргенде жне жтелгенде сырта шыады. Крінетін ша жиі тере дем алумен жретін ауыр жмыстарды орындаан кезде фиброз дамуында елеулі рол атаруы ммкін. Микроскопиялы блшектер ауада алыан кйінде за уаыт болады жне кпеге тере енеді. Фиброгендік рдістер дамуында олара негізгі рол беріледі. Ультромикроскопиялы блшектер де альвеолалара тседі, біра оларды жиынты массасы аз боландытан спецификалы ауруларды дамуында айтарлытай маызды емес.

Шаны электрлік зарядтылыы оларды ауада болу уаытына жне тыныс жолдарында сталынып алу дрежесіне серін тигізеді. Егер аэрозольде о жне теріс зарядталан блшектер болса, онда ол оларды агломерациялануына жне ша блшектеріні онуына ыпал жасайды. Электрлік зарядталан ша тыныс жолдарында жне альвеолаларда арындыра сталынады.

Блшектерді пішіні мен рылымы да айтарлытай маызды. Дгелек пішінді блшектер кпеге тезірек енеді, ырлары шкір блшектер тіндерді механикалы заымдалуына алып келеді. Кремний ос тотыыны кристаллды рылымы аморфты тріндегі шаына араанда лкен биологиялы белсенділікке ие. Шаны аттылыы оны фиброгенді асиетіне аз сер етеді.

Меншікті бетіні лкендігіне байланысты ша кптеген улы газдарды сііріп алады, бл улылы сері жаынан оны потенциалды ауіпті етеді. Оттегін сііре отырып, ша тез ттанады жне жарылу трысынан аупті болады. Ша ауаны микробтармен жне саыраулатармен ластануын кшейтеді, себебі р трлі микрофлораны тасымалдаушы болып табылады.

Шыу тегіне, химиялы рамына, ерігіштігіне, дисперстілігіне, шадарды пішініне байланысты фиброгенді ша адамда р трлі шанан пайда болатын ауруларды себебі болуы ммкін. Мндай ауруларды спецификалы (пневмокониоздар, аллергиялы аурулар) жне спецификалы емес (бронхиттер, ларингиттер, трахеиттер, пневмония, конъюктивиттер, кератиттер, дерматиттер, пиодермия) деп бледі.

Шаны серінен пайда болатын ксіби спецификалы ауруларды ішінде пневмокониоздар аса маызды. Пневмокониоздар – бл ндіріс жадайында белгілі бір рамды нерксіптік шаны за уаыт сер етуі нтижесінде пайда болатын жне кпеде фиброз (днекер тініні суі) дамуымен сипатталатын кпені созылмалы ауруы. Пневмокониоздарды бес тобын ажыратады:

I. Минералды шанан пайда болатын : силикоздар; силикатоздар (асбестоз, талькоз, коалиноз, оливиоз, мулитоз, цементоз жне т.б.).

II. Металл шаынан пайда болатын: сидероз; охроз; алюминоз; бериллиоз; баритоз; манганокониоз жне басалар.

III. рамында кмірі бар шанан пайда болатын: антракоз; графитоз жне т.б.

IV. Органикалы шанан пайда болатын: биссиниоз («мата мен зыыр шаынан), багассоз (ант раыны шаынан), фермер кпесі (рамында саыраулатары бар ауыл шаруашылы шанан).

V. Аралас рамды шанан пайда болатын пневмокониоздарды: силико-асбестоз; антракосиликоз жне басалары.

Шаны фиброгендігіне байланысты пневмокониоздарды 3 топа бледі:

· Жоары фиброгенді жне аз фиброгенді шаны серінен (кремниий ос тотыыны млшері 10% кп – силикоз, антракосиликоз, силикосидероз жне т.б.) пайда болан пневмокониоздара

· лсіз фиброгенді шаны серінен (кремниий ос тотыыны млшері 10% аз немесе ол болмайтын шадар– силикатоздар, карбоканиоздар, тегістеушілерді пневмокониоздары, сидероз жне басалары) пайда болан пневмокониоздара

· Токсигенді улы-аллергенді сер ететін аэрозольдерді серінен (металл-аллергендерді, пластмассаларды шаы, баса да органикалы шадар жне басалары) пайда болан пневмокониоздара бледі.

кпеде фиброз рдісі 3 трде туі ммкін:

· тйінді, е ке таралан, рамында SiO₂ немесе баса ша блшектері бар склерозды тйіндерді кп болуымен сипатталатын трі. Мндай трінде силикозды, 2 жне 3 кезеі, сонымен атар жиі кремнийді байланысан кйдегі ос тотыы туызатын силикатоздар асбестоз, талькоз жне коалиноз теді.

· Днекер тіндері таралан (диффузды-склерозды) трі, аымы атерсіздеу (жиі фарфор-фаянс, мыс кені тататас нерксіптерінде, жмыс істейтіндерде кездеседі), бл тріні аымында кп жадайларда ауруды белгілері байалмайды, днекер тіндері (склероз) арынды дамуымен жне тйіндеріні саны аз болуымен сипатталады. Мндай трі силикатоздара, сидероза, антракоза, бисииниоза тн.

· ісік трізді трі, тйіндерді бір-бірімен осылуымен жне ісік трізді ірі шеміршекті тйіндерді тзілуімен сипатталады. Силикозды, бериллиозды ауыр трлерінде кездеседі.

Пневмокониоздарды ішіндегі е ауіптісіне, бос кйіндегі SiO₂ серінен туындайтын силикоз жатады. Ол жмыс зонасы ауасында бос кйіндегі SiO₂ болатын нерксіпті р трлі салаларындаы жмысшыларда кездеседі. SiO₂ , кремнозем, кремний ышылыны ангидриді жер ыртысыны 28%-ын жне тау жыныстарыны 60% райды. Химиялы трыдан таза кремнозем тау хрусталы деп аталады, ол тссіз жне млдір. Жиі SiO₂ рамында оан р трлі тс беретін оспалар болады. Силикозды дамуында шаны концентрациясы мен дисперстілігі маызды болады. Блшектеріні лшемі 1-2 мкм, рамындаы бос кйіндегі SiO₂ млшері 5-10% болатын ша е ауіпті болып саналады.

Силикоз шаы, кп ксіп трінде 5-10 жыл жмыс істегеннен кейін дамиды. Дегенмен , туннелдер азан кезде жмыс басталаннан 1-2 ай ткеннен кейін силикоз дамыан жадайлар да жазылан. Силикоз, сондай а онымен атынас жасауды згеннен кейін кп жылдар ткеннен со да дамуы ммкін. Ауруды алашы кезедеріндегі белгілері мардымсыз: жтел, кеуде торында ауыратын сезім, ентігу байалады. Олар патологиялы рдісті дамуына арай кшейе тседі. Силикозды аымы демелі жне айтымсыз, айын кпе жне жрек-тамыр ызметіні жеткіліксіздігі дамуы себебінен науастарды ліміне кеп соады. Силикоз те жиі кпе туберкулезімен асынады, оны емдеуді тиімділігі кбінесе аз болады, себебі кпедегі склерозды згерістерге байланысты туберкулезге арсы дрі – дрмектерді патологиялы ошаа келіп тсуі иындайды.

Силикозды даму жніндегі кптеген теорияларыны ішінде иммунологиялы теорияа маызды орын беріледі. Оны мні келесіде: бастапы буынында SiO₂ шаы макрофагтармен фагацитоза шырайды, сйтіп ша жасушаларына айналады. рі арай SiO₂ серінен макрофагтар леді. Макрофагтар ыдыраан кезде крделі белоктар – муко- жне липопротеиндер тзіледі, олар ретикуло-эндотелиалды жйеде арсы денелерді (антитела) тзілуін туызатын антигендер, яни аутоантигендер болып табылады. Бл кезде пайда болан гиалин тріндегі преципитат (аутоантиген+арсыдене) тзіліп жатан силикозды тйінні жаа тзілген ретикулин талшыына жиналады, гиалин тріндегі преципитатты деттегі тырты днекер тініндегі гиалиннен айырмашылыы рамында - жне - глобулиндерді кп млшерде болуында. Босап шыан SiO₂ блшектері айтадан фагоциттеледі де рдіс айталанады. Бір мезгілде силикоз тйіншектері мен лимфа тйіндерінде арсы денелерді тзілуінде лкен рол атаратын плазмалы жасушаларды тзілуі кшейеді. Силикоз кезіндегі склерозды негізінде абыну рдісі емес, склерозды рдіс жатыр.

Силикатоздарды кремний ос тотыы баса элементтермен: магниймен, кальциймен, темірмен, алюминиймен жне басалармен байланысан кйінде болатын ша туызады. Силикаттара асбест, тальк, каолин, цемент, слюда жне баса да осылыстар жатады.Силикатоздар силикоза араанда кешірек дамиды. Оларды кбісі диффузды-склерозды трде теді, демелілігі тмен болады. йтсе де, асбестоз, каолиноз, талькоз сияты силикатоздар кезінде фиброзды тйіншекті трі де кездеседі, ал оны аымы біртіндеп ауырлай береді. Асбестоза жиі кпе обыры осылады, ал баса силикатоздар жиі туберкулезбен асынады.

Антракоз – кмір шаыны серінен болатын пневмокониоз жне баса да карбокониоздар, сондай-а бериллиоздан баса металлокониоздарды аымы атерсіз теді (VIII блімні 8.3 тарауын ара). рамында темір тотыы, марганец осылыстары бар днекерлік аэрозольдер тудыратын электрмен днекерлеушілерді пневмокониозы салыстырмалы трде олайлы теді.

рамында кремнийді ос тотыыны млшері жоары аралас шамен тыныс аланнан дамитын пневмокониоздар клиникалы аымы бойынша силикоза сас, біра ауруды деуге бейімділігі тмендеу болып келеді. Олар жиі кмір (антракосиликоз) жне теміркені (сидеросиликоз) шахталарында, керамика жне фарфор-фаянс нерксіптерінде (силикосиликоз жне басалары) жмыс істеген кезде байалады. ндірістік ша, шаны серінен болатын ксіби бронхиттер, пневмония, риниттер жне бронх демікпесіні дамуына келуі ммкін. Мселен, сімдік талшытарыны – мата, кенеп, зыыр шаымен тыныс аланда кейінірек кпе эмфиземасымен жне пневмосклерозбен асынатын бронхоспазмды былыстар байалады.

Шанан болатын ауруларды алдын алу шады гигиеналы нормалаудан, технологиялы шаралардан, санитарлы-техникалы шаралардан, жеке басты орайтын ралдарды пайдаланудан жне емдеу алдын алу шараларынан трады.

Басым фиброгенді сер ететін шады гигиеналы нормалау шаны фиброгендік дрежесіне байланысты, ал сер ету сипаты баса шадарды нормалау зияндылыты лимиттеуші крсеткіші бойынша іске асырылады. Мысалы, жоары фиброгенді кристаллды бос кйіндегі кремний ос тотыыны жне рамында ол шаны млшері 70%-дан арты аралас шаны ШРЕК-і 1 мг/м³ райды. рамындаы бос кйіндегі SiO₂ млшері 10-нан 70%-а дейін болатын аралас шаны ШРЕК-і, сондай-а асбестті, алюминийді жне оны орытпаларыны ШРЕК-і 2 мг/м³ райды, ал орташа жне лсіз фиброгенді шадарды ШРЕК- і р айсысына сйкес 4-6-дан 8-10 мг/м³ дейін ауытиды.

Ша тзілумен кресуде, ша тзілуін болдырмайтын (металлдарды деуді электрлік-химиялы дістері, ысыммен ю, затты беттерін ультрадыбысты деу жне т.б.) немесе оны дегейін тмендететін (технологиялы рдісте нта трізді заттарды орнына брикеттерді, тйіршіктерді, ертінділеді олдану, ра рдістерді, мысалы, брылауда, кмір ндіруде ылал рдістермен ауыстыру) технологияларды олдану шешуші фактор болып табылады. Атап айтанда, жерасты кен орындарында, жыныстарды ндіретін, тиейтін жне тсіретін жерлерде тозадатып сулау олданады. ндірістік рдістерді автоматтандыру мен механикаландыруды, ашытытан басаруды, роботты техникаларды енгізуді лкен маызы бар.

Ша шыуын тмендетуді міндетті шарттарыны біріне шадандыратын жабдыты герметизациялау жне жабу, аптама астынан ауаны сорып алу, ша тзілетін жерлерден шады тікелей сорып алу, материалдарды бырлармен сыылан ауа кмегімен тасмалдау жатады. Метал растырылымдар мен ірі клемді бйымдарды днекерлеу кезінде секциялы жне тасымалданбалы жергілікті сорыштар олданылады. Екіншілік ша тзілумен кресу шін блмелерді тазалауды вакуумды дісін олданады.

Жеке басты орайтын ралдара шаа арсы аспираторлар, ораныс кзілдіріктері, арнайы шаа арсы киімдер жатады. Тыныс мшелерін сзгілі жне ошаулаушы ралдармен орайды. Кеінен олданылатыны- «Лепесток» респираторлары. Шаны теріге жаымсыз сері кезінде орайтын майлар, пасталар олданады.

Шады ндірістерге туберкулезбен, тыныс алу мшелеріні созылмалы ауруларымен, жрек-тамыр жйесіні, кз бен тері ауруларымен ауыратындарды жмыса алуа рсат етілмейді. Кезедік медициналы тексерулерді ндірісті ауіптілігіне байланысты 6, 12 жне 24 айда 1 рет жргізеді, бл кезде міндетті трде кпені рентгенографияа тсіру, сырты тыныс алу ызметін зерттеу, жалпы ан талдауы мен туберкулез микобактерияларына аыры талдауын жасау керек. Барлы силикозбен, силикотуберкулезбен немесе туберкулезбен ауыратындар зиянды факторлармен байланысы жо жмыстара ауыстырылуы тиіс. Баса пневмокониоздарда, мселе жас шамасына, науасты жасына, ебек тіліне, ауруды аымына, асынулары болуына байланысты жеке дара шешіледі.

Алдын алу шаралары ретінде шаны азаа тсуін азайту, фиброзды дамуын тотату (УК-сулелендіру), жне азаны арсы труын жоарлату масатында жмысшыларды УК-сулеге тсіруді, сілтілік инголяциялар, тынысты жаттыулар жасауды олданады.