Ндіріс жадайындаы шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс.
Шу атты жне серпімді денелерді тербелісі нтижесінде пайда болады. Тербелістер амплитудамен (зіні тепе тедік нктесінен ауыту шамасы), жиілікпен (уаыт бірлігіндегі тербелу саны, жиілікті лшем бірлігі – Герц (Гц), бір секундтаы бір тербеліс 1 Гц те), жне тербелмелі толынны биологиялы немесе физикалы ортада озалу жылдамдыымен сипатталады. Жиілігі бойынша барлы тербелістер 3 диапазона блінеді:
· инфрадыбысты – 20 Гц дейін;
· дыбысты, адам лаы абылдайтын – 20 Гц-тен 20 кГц дейін;
· ультрадыбысты – 20 кГц жоары.
Шу – бл уаыт бойынша ретсіз йлесетін жне згеретін, жиілігі мен арындылыы р трлі, дыбыстарды жиынтыы. Дыбыс – жиілігі 20 Гц-тен 20 кГЦ дейінгі серпімді (ауа) ортаны механикалы тербелісі. Дыбыс толыны паскальмен немесе ньютонмен (1Па=1Н/м2) лшенетін дыбыс ысымымен, жне Вт/м2- -пен лшенетін дыбыс энергиясымен (дыбыс кшімен) сипатталады.
ндіріс жадайында 45 Гц-тен 11 кГц дейінгі диапазондаы шулар жиі кездеседі. Бл спектрді брі 31,5;63; 125; 250; 500; 1000; 2000; 4000 жне 8000 Гц орташа геометриялы 9 октава жолатарына блінген. Октава деп, диапазонны жоары жиілігі тменгі жиілігінен екі есе кп, жиілік диапазонын айтады. 400 Гц дейінгі жиіліктегі дыбыстар басым болатын шу тмен жиілікті, 400-1000 Гц жиілікте – орта жиілікті, 1000 Гц-тен артыы - жоары жиілікті шуа жатады.
Адамны есту анализаторы абылдайтын е аз дыбыс кші немесе дыбыс ысымы есту сезіміні табалдырыы деп аталады, ол жиілігі 1000 Гц стандартты н шін 10-12 Вт/м2 немесе 2·10-5 Н/м2те болады. Дыбыс кшіні суі белгілі бір шамаа дейін оны аттылыыны кшеюі сияты сезіледі, одан жоары болса, ауру сезінуі пайда болады. Бл дыбыс кші ауруды сезіну табалдырыына 102 Вт/м2-сйкес келеді.
Есту мшесі дыбыс ысымыны айырмашылыын емес, дыбыс ысымыны немесе дыбыс кшіні згеру есесін ажыратады, сондытан да дыбыс арындылыын бл крсеткіштерді абсолютті мнімен емес, лшенген шамаларды естілу табалдырыына атынасымен баалау абылданан. Естілу табалдырыынан ауруды сезіну табалдырыына дейінгі диапазондаы дыбыс ысымыны есту табалдырыына атынасы миллион есе згереді, сондытан лшеу баанын (шкала) азайту шін е объективті жне естіп абылдауды физиологиялы ерекшеліктеріне сйкес келетін, салыстырмалы логарифмдік баанды олданады.
Фактіге негізделген дыбыс кшіні (немесе дыбыс ысымыны) есту сезіміні табалдырыына атынасыны онды логарифмін анытайды. Мысалы, дыбыс кшіні лшенген абсолютті мні 10-8 Вт//м2 те болады.
Онда, логарифмдік бірліктердегі дыбыс кші те болады:
Бел сынан бл баан, лшенетін шамаларды мніні диапазонын крт ысартуа ммкіндік берді. Мндай баанны рбір сатысы бел ( Б) деп аталады жне алдыы сатысындаымен салыстыранда дыбыс кшіні 10 есе скеніне сйкес келеді, біра екі есе атты дыбыс ретінде абылданады. Егер, дыбыс кші табалдыры кшінен 100 есе арты болса, онда оны дегейі 2 Б те, егер 1000 есе кп болса – 3 Б те болады жне т.с.с. Практикада белге араанда 10 есе аз лшем бірлік – децибелл олданылады. Сонымен, ауыруын сезіну табалдырыына дейінгі дыбыс кшіні барлы мндері 14 Б немесе 140 дБ диапазонына кіреді.
Спектріні сипаты бойынша шуды, ке жолаты жне нді (тональды) деп бледі. Ке жолаты шуды зіліссіз спектріне бір октава жолаындаыдан да тыс жатан жиіліктер кіреді, нді шуларды спектріне октава жолаындаы кршілес жатан жиіліктерді шектелген саны кіреді, соны салдарынан н ретінде абылданады.
Дыбыс энергиясыны уаыт бойынша таралуына арай (уаытты сипаттамалары бойынша) шуларды траты,трасыз деп бледі:
· Траты шуда, жмыс ауысымы бойындаы дыбыс дегейіні згеруі айтарлытай згермейді, 5 дБА - аспайды;
· Трасыз шуда, жмыс ауысымы бойындаы дыбыс дегейіні згеруі 5 дБА – арты болады;
Трасыз шуа жататындар:
· Уаыт бойынша айнымалы, дыбыс дегейі уаыт бойынша здіксіз згеріп отырады;
· зілісті, дыбыс дегейі сатылы трде згереді, дыбыс дегейі траты болып алатын интервал затыы 1 сек жне одан да арты болады.
· Импульсты, дыбыс дегейі (1 сек аз уаытта) тез ктеріледі жне тседі (жекелеген соылар трінде абылданады, мысалы, шой бала шуылы).
Шу - бкіл азаа сер ететін зиянды фактор. Трмысты жне транспортты шу адама сер етеді, біра бл сері уаытша, дркін-дркін трде ана. ндірістік шу бкіл жмыс ауысымы бойына, кн сайын, бкіл ебек тілі бойына адаммен бірге жреді. Токарьларды жмыс орындарындаы шу дегейі 84 дБА, темір сталары мен алыпа юшыларды жмыс орындарында -115 дБА райды.
Шуды азаа сері, есту мшесіні ызметіндегі згерістермен атар пайда болатын, р трлі мшелер мен жйелердегі функционалды згерістер бірге жретін есту мшесіні зіне тн заымдануымен сипатталады. Орталы жйке жйесіне сері барлы жйкелік реакцияларды крт бседеуімен, белсенді зейін ою уаытыны ысаруымен, ебекке абілеттілік пен жмыс сапасыны тмендеуімен, йы бзылуымен, есте сатауды тмендеуімен, ашуланшатыпен білінеді. Жйке жйесі жаынан болатын функционалды згерістер есту абілетіні нашарлауынан брын аныталады. Жрек-тамыр жйесіне сері артериялы ан ысымыны жоарлауымен, жрек тсыны ауыруымен, жрек жиырылу ыраыны бзылуымен жне т.б. крінеді. Асазан ішек жолыны сл блу ызметі згереді, жекелеген ішкі сл блу бездеріні гиперсекрециясы байалады. Кру жне вестибулярлы аппараттарды ызметіні бзылулары да (айын кру уаытыны азаюы, тстерді ажыратуды нашарлауы, бас айналу жне т.б.) пайда болады. анда холестеринні млшері жоарлайды, азаны иммунды реакциялары лсірейді, есте сатауы нашарлайды.
Шуды есту мшесіне сері бастапы кезедерінде тек есту табалдырыыны жоарлауына алып келеді, ол бірнеше минуттардан кейін брыны алпына келеді. Шуды жоары дегейлеріні (80 дБ жне одан да арты) за уаыт сер етуі кортиев мшесінде рылымды згерістер туызып, ксіби ла мкістігіне – латы р трлі ндер мен сыбырлап сйлеуді сезу абілетіні траты тмендеуіне алып келетін, кохлеарлы неврит дамуына кеп соады. Есту аппаратына е айын заымдаушы сер ететіндер жоары жиілікті, нді жне импульсті шулар.
Шуды жмысшылара олайсыз серінін алдын алу шін шуды ШРЕД - ін (шектік рсат етілген дегейі) сатау ажет. р трлі жмыс орындарындаы октава жолатарындаы дыбыс ысымыны дегейлері мен дыбысты эквивалентті дегейлері, сонымен атар, ебек ауырлыы мен ауірттілігіне байланысты дыбысты шектік рсат етілген дегейлері мен дыбысты эквивалентті дегейлері нормаланады (11.2 кесте).
Жмысшыларды шу серінен тиімді орау шін р трлі шаралар олданылады. Технологиялы шаралар шулы операцияларды шуы аз операциялармен алмастырып, шуды дегейін тбегейлі тмендетуге ммкіндік береді, мысалы, шегелеу машиналарыны кмегімен блшектерді шегелеуді электрлік днекерлеумен немесе гидравликалы біріктірумен алмастыру. Технологияны згерту рдайым ммкін бола бермейтіндіктен, шумен кресуді техникалы шаралармен де 3 баыт бойынша жргізеді: шуды пайда болатын жерлерінде басу; шуды шу кзінен жмыс орнына дейінгі таралу жолында азайту; жмысшыны тікелей орау. Шуды шу кзіні зінде тмендетуге шу трысынан ауіпсіз техникаларды растырумен, рылымына акустикалы асиеттері тмен материалдарды (текстолитті, капрон, пластмассадан жасалан блшектер жне т.б.) олданумен, аптамаларды кмегімен жабдытардан шыатын шуды ошаулаумен, компрессорлардан, желдету ондырыларынан пайда болатын аэродинамикалы шуды лсірету шін дыбыс сндіргіштерді олданумен ол жеткізуге болады.
Кесте