Ндірістік канцерогенді факторлар.

ндірістік канцерогенді факторлара адам азасына ебек рдісі барысында сер етуі кезінде ксіби атерлі ісіктерді дамуына алып келетін физикалы жне химиялы факторларды жатызады. Бл ісіктерді сапалы белгілері бойынша баса себептерден пайда болан атерлі ісіктерден ажырату ммкін емес, бл мселені шешу кезіндегі е басты критерийіне санды крсеткіштер – белгілі бір ндіріс жадайында жмыс істейтіндерде ісіктерді ертерек жне жиірек дамуы жатады. Ісіктерді ндірістік факторларды серімен байланысын анытауды ісіктерді пайда болуыны за жасырын кезеі иындатады. Ісіктерді пайда болатын уаытында, адам канцерогенді фактормен жмыс істеуін тотатып та алады. Сондытан да анамнезін дрыс жинау жне ксіптік маршрутын анытау, сонымен атар ндірістік экспозиция арындылыын ескеру те маызды.

Азаны канцерогенді факторлармен тікелей атынасымен (мржа тазалушыларды тері ісіктері, шаы кп ксіп трі кілдеріні кпе ісігі жне т.с.с.) немесе канцерогенді заттар шоырланатын (бауыр) жне шыарылатын жолдарда (уы) ксіби ісіктер те жиі кездеседі. Радиацияны бластомогенді серіне тіндерді жоары сезімтал (ан тзуші тіндер) болуы да аса маызды.

ндірістік канцерогенді факторларды анытау шін эпидемиологиялы жне эксперименталды дістерді олданады. Тек эпидемиологиялы дісті зі жеткілікті апарат бере алмайды, себебі ндірістегі немесе трмыстаы кез-келген фактор з алдына жеке сер етпейді. Эксперименттерді кмегімен біратар химиялы заттарды бластомогенді асиеттері аныталды, бл жаа ылыми баыта – онкогигиенаа бастама берді. Бейорганикалы заттарды ішінде металлдарды (никелді, хромны, бериллийді, кадмийді), сонымен атар басым жабысан жерінде канцерогенді эффект тудыратын талшыты материалдарды (асбест) канцерогенді сері брінен де жасы зерттелген. Табиатты физикалы негізгі канцерогенді факторлара иондаушы сулелер мен УК-сулелер жатады. Енгіштігі жоары иондаыш сулеленуді (гамма-сулеленулері, атты рентген сулеленулері, протондар, нейтрондар) жалпы сері кезінде жаа тзілімдер кез-келген мшелерде пайда болады. Азаа енбейтін иондаушы сулеленулер сер еткен кезде (жмса рентген сулелері, жне – блшектер) ісіктер сулелену кзі бірінші тскен жеріндегі немесе радиация е за жанасан жеріндегі тінде дамиды. Органикалы заттарды ішінде 3,4-бенз(о)пиренні, галогенделген кмірсутектерді, ароматты аминдерді, шайырды, минералды майларды жне т.с.с. канцерогенді сері бар.

Канцерогенезді кез-келген тріні алашы кезеі, генетикалы згерген жасушаларды инициациясы-индукциясы болып табылады. Келесі кезеі – промоция, ісікті анытаана дейінгі кезе, иницирленген (бастама алан) жасушаларды селекциясымен жне оларды баса трге айналан фенотипіні пайда болуымен байланысты. Канцерогенезді екі кезеіне де ажетті буыны (звеносы) жасушалы пролиферация болып табылады. Канцерогендерді кбісі иницирлеуші серге ие, оларды тек кейбіреулері шін ана промоторлы эффектісі негізгі болып табылады. Мндай, шартты деп аталатын (тртхлорлы кміртегі, біратар металлдар, ммкін – асбест), канцерогендер ісіктерді жиілеуіне кеп соады, бл баса агенттермен, брінен брын эндогенді агенттермен иницирленген жасушаларды пролиферациясын ынталандыру нтижесінде болуы ммкін. Канцерогенезге згертуші факторлар деп аталатын, кптеген факторлар сер етеді. Оларды ішінде рдісті ынталануына кеп соатын, тіндерді спецификалы емес (механикалы, термиялы, химиялы) заымданулары маызды орын алады, оларды «канцерогендік эффект» ретінде крсетеді.

Ісіктерді пайда болуы едуір дрежеде азаны жеке сезімталдыына, атап айтанда, ДНК репарациясын жргізетін, зат алмасуына атыстыратын жйелер мен ферменттерді белсенділігіні генетикалы детерминделген (негізделген) дегейіне байланысты.

Сонымен, канцерогендік ауіптілігі тек канцерогенні табиатымен ана емес, сонымен атар р трлі экзо- жне эндогенді факторлармен де аныталады.

Обырды (рак) зерттеу жніндегі Халыаралы агенттікті (ОЗХА, 1982) жіктемесі бойынша химиялы заттарды адам шін канцерогенділік ауіптілігі бойынша 2 лкен топа бледі:

І тобы – адам шін канцерогенділігі длелденген заттар: 4-амидофенил; мышьяк жне оны осылыстары; асбест, бензол; бензидин; бис (хлорметилді) жне хлорметилді эфир (техникалы таза); хром жне оны кейбір осылыстары; ккіртті иприт; 2-нафтил-амин; кйе; шайыр жне минералды майлар; винилхлорид.

ІІ тобы – адам шін канцерогенді болуы ммкін заттар ( 2 шаын топтара блінеді): ІІа - бл топтаыларды канцерогендік ытималдылыы жоары жне ІІб – бл топтаыларды канцерогендік ытималдылы дрежесі тмен.

ІІа шаын тобына жататындар: акрилонитрил, бенз (а)пирен, бериллий жне оны осылыстары, диэтилсульфат, диметилсульфат, никель жне оны осылыстары, о-толуидин .

ІІб шаын тобына жататындар: амитрол, аураминдер (техникалы таза); бензошхлорид; кадмий жне оны осылыстары; тртхлорлы кміртегі; хлороформ; хлорфенолдар (ндірістік экспозициясы); ДДТ; 3,3-шхлорбензидин; 3,3-диметоксибензидин (ортодианизидин); диметилкарбомоилхлорид; 1,4-диаксин; тікелей ара 38 (техникалы таза); тікелей кк 6 (техникалы таза); эпихлоргидрин; этиленоксид; этилентиомочевина; формальдегид (газ); гидразин; гербицидтер: феноксисірке ышылыны туындылары (ндірістік экспозициясы); полихлорланан бифенилдер; тетрахлордибензо-n-диоксин-2,4,6,-шхлорфенол.

Екі топты да кпшілігі жануарлар шін канцерогенді болып табылады. ІІб шаын топтаыларына атысты эпидемиологиялы мліметтер арама-айшы.

Химиялы факторларды канцерогенді сері оларды рылымына байланысты болады.

ндірісте обырды алдын алу жолдары: обырды алдын алуды негізгі екі жолын ажыратады: этиологиялы факторларды жоюа баытталан біріншілік алдын алуды, жне атерлі ісік алды ауруларды ерте анытап жне емдеуге негізделген, екіншілік алдын алуды. Бл кезде ндірістік-техникалы, санитарлы-гигиеналы жне медициналы-алдын алу шараларын олданады.

ндірістік шаралар ндірісті жобалау жне айта ру сатыларында іске асырылатын р трлі инженерлік-техникалы, ыты жне йымдастыру шешімдерін амтиды. Олар ондырыларды герметизациялаудан, технологиялы рдістерді автоматтаудан, технологияны згертуден, нерксіп німдерін канцерогенді оспалардан тазалау немесе канцерогендерді жою жолымен канцерогенсіз етуден, кейбір шикізат трлері мен материалдарды пайдалануа тыйым салу жне т.б. трады.

Санитарлы-гигиеналы шаралар, негізінен, эпидемиологиялы жне эксперименттік зерттеулер кмегімен ндірістік канцерогенді факторларды анытауа, сонымен атар ндірістік ортаны канцерогендермен ластануын анытауа баытталан. Канцерогенділік асиеттерді болуына кмн тудыратын заттарды тез арада іріктеп алу шін (скренинг) мутагенділікке (химиялы заттарды мутагендігі мен канцерогендігі арасында корреляциялы байланыс аныталан) экспресс-тесттер олданылады.

Аса ауіпті канцерогенді осылыстара атысты негізгі алдын алу шаралары оларды ндіру мен олдануды шектеу болып табылады. Барлы жерде таралан канцерогендер шін, жануарлара жргізілген экспериментті «доза-эффект» байланысы негізінде, гигиеналы норматив орнату жне минимальды сер ететін дозаны анытап, алынан мліметтерді рі арай адама экстрополяциялау ажет.

Нормалау кезінде, сондай-а, эпидемиологиялы зерттеулерді нтижелері де ескеріледі.

Жеке бас гигиенасы мен ауіпсіздік техникасын сатау да (атап айтанда, жеке басты орайтын заттарды немі жне дрыс пайдалану) алдын-алу масатында жргізіледі, бан жасы йымдастырылан санитарлы-аарту жмысы мен уатылы жргізілетін нсау ыпал етеді.

Медициналы алдын-алу жмысшыларды жмыса абылдау алдында жргізілетін жне кезедік медициналы тексерулерді, сонымен атар, фонды жне ісік алды ауруларын анытауа баытталан халыты диспансерлеуді амтиды. Рак ауруы пайда болуыны жасырын кезеі за уаыт болатынын ескеріп, онкоауіпті ндірістерге жасы 40-45 асан адамдарды абылдаан жн.

Алдын алу шараларын жргізу арасында коксхимиялы, тататас деу, мнай деу, анилиндік-сырлар жне баса да нерксіп салаларындаы ксіби рак ауруыны жиілігі тмендеді.

Нерксіптік улар

10.1 Жалпы тсініктер. Адамны нерксіптегі ебек іс рекеті рдісінде кездесетін, ауіпсіздік техникасыны ережелерін жне ебек гигиенасын сатамаан жадайда жмысшылара зиянды сер ететін барлы немесе барлыына жуы химиялы заттар нерксіптік улар болып табылады. Олар газ, бу немесе сйы, сондай-а ша, ттін немесе тман тріндегі бастапы, аралы, жанама немесе соы німдер болуы ммкін.

У–азаа туа біткен немесе жре пайда болан асиеттеріне сйкес келмейтін млшерде (сирек –сапада) тсетін тіршілік ортасыны химиялы компоненті, сондытан да мір сру шін йлеспейді.

ндіріс жадайларында улы сер ететін заттар адам азасына тыныс алу жолдары, тері, асорыту жолы арылы тседі. Заттарды азаа тсу жолдары затты агрегатты кйіне (аэрозольдер, булар, газдар, сйытар) жне технологиялы рдісті сипатына байланысты.

Уды биологиялы сері оны биологиялы рецепторлармен химиялы зара серлесу нтижесі болып табылады. Бл зара серлесуі затты азада сталыну дрежесін, оны биотрансформациялану рдісін, азада жиналу жне одан шыарылу дрежесін анытайды. Ингаляциялы жолмен тскен кезде кпеден ана сіу дрежесі р трлі заттар шін бірдей емес, ол е алдымен биологиялы сйытарда ерігіштігіне альвеола, ан тамырлары мен жасуша мембраналары арылы ену абілетіне байланысты. ана сігеннен жне мшелерге тараланнан кейін улар азада айналыма тседі (биотрансформацияланады) жне жиналады. Бейорганикалы заттарды барлыы дерлік жне кптеген органикалы заттар р трлі мшелер мен тіндерде жиналып, азада за уаыт сталынады. Азадаы металдарды айналыма тсуі май ышылдарымен жне амин ышылдарымен (глутамин жне аспаргинышылдарымен, цистеинмен, метионинмен жне басаларымен) биокешендер тзуімен жреді. Аминышылдарымен сынап, орасын, мыс, мырыш, кадмий, кобальт, марганец жне басалары кешендер тзеді. Металдарды белоктармен тзетін кешені аса траты болып келеді, ол оларды за уаыт азада айналуын жне жмса тіндермен паренхиматозды мшелерде ора жиналуын амтамасыз етеді.

Металдар, олар здері микроэлементтер трінде кездесетін тіндерде, жне де зат алмасуы арынды жретін мшелерде (бауыр, бйрек, эндокриндік бездер) ора жиналады. орасын, уран, берилий нашар еритін фосфаттар тзеді де сйектерде жиналады. Сынап пен кадмий белоктармен мыты байланыс тзетіндіктен паренхиматозды мшелерде жиналады. Хром эритроциттерді мембраналарында жиналады. Элементорганикалы жне органикалы заттар жасуша мембраналарыны липидтік рам бліктерімен зара рекеттесіп, ол оларды жасушаа енуін жне одан кейін ары арай биотрансформациялануына себепші болады.

Бгде органикалы осылыстарды биотрансформациялануы, детте, екі фазаа блінеді. Бірінші фазасындаы реакцияларда негізгі жктеме гепотациттерді тегіс эндоплазмалы ретикулумында орналасан микросомалы ферменттер тобыны Р-450 цитохромына тседі. Бдан баса, ксенобиотиктерді айналымын паренхималы мшелерді митохондриялары мен цитозолда, ан плазмасы рамында болатын ферменттер де катализдейді. Бірінші фазада уды молекуласы тотысыздану, тотыу, гидролиздену, гидратациялану, галогенсіздену жне баса реакциялар нтижесінде, екінші фазасы - коньюгациялану шін ажетті функционалды топтарды осып алады. Зат алмасуды аралы німдеріні тзілуі кейде улылы серді тмендеуімен емес, керсінше оны жоарылауымен бірге жреді. Мысалы, тиофос азада улылы сері кштірек параоксон тзеді.

Екінші сатысында интермедиаттар немесе азаа тскен уларды эндогенді осылыстармен - глюкурон, ккірт, сірке ышылдарымен, аминышылдарымен, глутатионмен синтезделу (коньюгация), сондай-а метилдеу реакцияларына тседі. Нтижесінде ксенобиотиктер полярлыы жоарылау (ерігіштеу),детте улы сері тмендеу заттара айналады, ксенобиотиктер молекулалы массасы жне молекулаларыны лшемі лаяды, оларды бйрек, асазан-ішек жолы, тері , кпе арылы шыуы жасарады. кпе арылы шыш осылыстар шыады, ана сіген жне анда айналымда жрген улар бйректер шумашасынан пассивті сзілу, пассивті зекшелік диффузия жолымен жне белсенді тасымалданумен бйрек арылы блініп шыады. Уларды тер бездерімен, тері арылы, май бездерімен блініп шыуы да ммкін. Бауырда пайда болатын алмасу німдері (метаболиттер), кптеген улар сияты тпен ішекке шыарылады. Блініп шыуыны мндай жолдары металлдара (сынап, орасын, марганец жне басалара) тн. Ішектен металдарды ана айта сіуі жне аннан бауыра туі металдарды ішектен-бйректік айналымын амтамасыз етеді, ол е соында ішек арылы блініп шыатын металды лесін анытайды.

Улы сер ететін заттарды, азада айналымда болуы, баса трге айналуы жне азаданблініп шыуы уларды азада тетін былыстарыны жиынтыын крсетеді жне улануды жою рдісіні токсикокинетикасын, яни заттарды аза арылы ту кинетикасын (динамикасын) анытайды.

Химиялы заттарды улылы дрежесі оны маызды сипаттамасы болып табылады. Улылы дрежесі (токсичность) – затты мір срумен йлесімсіздігіні лшемі, орташа лімге келтіретін дозаны (LD₅₀) немесе концентрацияны (LD₅₀) мніне кері шама. Уды орташа лімге келтіретін дозасы (немесе концентрациясы) –сер еткеннен кейін белгілі бір мерзім ішінде баылауда боланда, тжірибе жргізілген жануарларды стандартты тобыны 50%-ын лімге келетін уды млшері. Улылы дрежесіні эффектісі, аза тріні биологиялы ерекшеліктеріне, жынысына, жасына жне жеке сезімталдыына; уды рылымына жне физико-химиялы асиеттеріне; азаа тскен затты млшеріне; сырты ортаны факторларына (температура, атмосфералы ысым жне басалары) байланысты.

Наты ндірістік жадайларда интоксикацияны даму ытималдыы затты улылыына ана емес сонымен атар, азаа мір сру шін ауіпті млшерде уды тсуіне де байланысты. Сондытан «ауіптілігі» тсінігі абылданан. ауіптілігі – шынайы ндіріс жадайында жне химиялы заттарды олдану жадайында денсаулы шін зияндысерлеріні пайда болу ытималдылыы.Тыныс жолымен тсіп улану тудыруа абілетті улар, сондай-а салдары біраз уаыт ткеннен кейін пайда болатын, азада жиналатын асиеті жоары тері жне шырыштыабы арылытсетін улар да ауіпті болып саналады.

Азаа сер ету дрежесі бойынша зиянды заттар 4 ауіптілік классына блінеді:

1 – аса ауіпті заттар;

2 – ауіптілігі жоары заттар;

3 –ауіптілігі орташа заттар;

4 –ауіптілігі аз заттар.

Химиялы затты улылы жне ауіптілік дрежесіні параметрін зерттейтін нерксіптік токсикологияны тарауы – токсикометрия деп аталады.

ндіріс жадайында адам бір факторды ана емес, сондай-а р трлі факторларды крделі кешеніні серіне шырайды. нерксіп уларыны аралас (біріккен), кешенді, бірлесе жретін (сочетанное) серлерін ажыратады. Бірнеше уларды бір мезгілде немесе бірінен со бірі азаа бір жолмен тсіп, сер етуін сері аралас сері деп атайды. Аралас серіні келесі трлерін ажыратады:

1. Аддитивті сері – аралас серлерінен туындаан эффектілерді жинаталан феномені. Бл кезде оспаларды осынды серлері сер ететін рамдастары серіні осындысына те болады.

2. Кшейтетін сері (синергизм) – эффектісіні кшеюі, бл сері кезінде рамдастары серіні жай осындыларына араанда, оспаларды осынды сері арты болады;

3. Антагонистік сері - аралас серіні эффектісі рамдастары серіні жай осындылары кезінде ктілетін эффектісінен аздау болады.

4. Туелсіз сері - аралас серіні эффектісі рбір уды жеке серіні эффектісінен айырмашылыы болмайды. Е уытты затты сері басым болады.

Уларды азаа бір мезгілде р трлі жолдармен (тыныс алатын ауамен тыныс жолдары арылы, су жне тама арылы асорыту жолымен, тері арылы) тсіп сер етуін кешенді сері деп айтады. оршаан ортаны зиянды заттармен ластануы баран сайын суіне байланысты, уларды бл жолмен тсуіні мні кннен кнге артып келеді.

ндірістік жадайда нерксіптік улар адам азасына физикалы, биологиялы (жоары температура, ылалдылы, иондаушы жне иондаушы емес сулеленулер, шу, діріл жне т.б.) сиятытабиаты баса да факторлармен бірлесе (атар) сер етеді. Табиатты р трлі зиянды факторларды (физикалы, химиялы жне т.б.) азаа бір мезгілде немесе ізінше сер етуін бірлескен сері деп айтады.

нерксіптік улар дозасы мен сер жадайына (концентрация/доза/уаыт) байланысты жедел жне созылмалы уланулар тудыруы ммкін. Жедел улану – уды едуір лкен дозада бір рет сер етуінен кейін немесе бірнеше дозалары жмыс кні бойына сер етуінен кейін, пайда болан улану. Созылмалы улану –затты жеке дозаларыны рбіреуі азаа зиян келтірмейтін, аз дозаларыны за уаыт бойына кп рет сер етуінен пайда болан улану.

нерксіптік заттарды сер етуі кезінде белгілі патологиялы рдістерді-абыну, дистрофия, сенсибилизация, фиброз, жасушаны хромосамалы аппаратыны заымдануы, канцерогенді сері жне т.б. ішінен кез-келгені дамуы ммкін. Бл кезде рбір затты зіне тн, меншікті азаа сері де болады, сондай-а зі жататын химиялы класына (тоба) тн асиеттеріні серін де крсетеді.

нерксіптік уларды ішінен тітіркендіргіш, нейротропты заттарды, бйрек уларын, ан уларын, мутагендерд,і аллергендерді, канцерогендерді, теротогендерді жне басаларын ажыратады. Блай блуі уларды минимальды млшерде сер етуі кезінде білінетін, тадамалы сер сипатын крсетеді. Жоарыра дозаларында (концентрацияларында) немесе зат за уаыт сер еткенде жалпы уландыратын серіні белгілері дамиды. Жанасан жерінде абыну тудыратын тітіркендіргіш заттара хлор, ккірт ангидриді, азотты ос тотыы, ышылдар мен сілтілер жне басалары жатады. Органикалы еріткіштерді, біратар металлдарды серіне жйке жйесіні басым заымдануы тн. Гепатотропты улара тртхлорлы кміртегі, аллил спирті жне т.б. жатады; Айын аллергенді асиетке хром, формальдегид, бериллий жне басалар ие. Этиленгликоль жне мышьякты сутегі кбінесе бйрекке сер етеді. Мутагенді, тератогенді, канцерогенді жне гонадотропты сері бар заттара бенз(а)пирен, никель, алты валентті хром, гидразин жне оны туындылары, этиленамин, органикалы асын тотытар жатады.

10.2 нерксіптік уларды токсикологиялы баалауды негізгі аидалары.нерксіптік уларды жаымсыз серіні алдын алудаы негізгі шараларды біріне жаа заттар мен осылыстарды токсикологиялы баалау, жмыс орындарында заттарды рсат етілген сер дегейлерін шектеу жатады.Бізді елімізде нерксіптерде олданылатын барлы химиялы заттарды зертханаларда зерттеп, жете баалаудан бастап, химиялы німді жаппай ндіру жне олданумен аяталатын кп сатылы токсикалогиялы баалау жргізіледі.

Егер гигиеналы стандарттар (нормативтер) дайындау масатында затты тереірек токсикологиялы баалау, оны азаа ауіптілігімен зиянды сер ету сипаты туралы мселе трса, онда ШД – сер етуді шамамен алынан ауіпсіз дегейін, содан со шектік рсат етілген концентрацияларын (ШРЕК) дайындау жнінде арнайы токсикологиялы зерттеулер жргізіледі.

Жмыс зонасы ауасындаы зиянды заттарды ШРЕК-і – бкіл ебек тілі бойына, кнделікті (демалыс кндерінен баса) 8 саат шамасында жне аптасына 40 сааттан аспайтын уаыт жмыс істеген кезде, жмыс рдісінде немесе біраз уаыт ткеннен кейінгі міріндегі, азіргі жне келешектегі рпатарды денсаулы жадайында, бгінгі тадаы зерттеу дістерімен аныталатын ауытулар туызбауы тиіс концентрациялары. Зиянды заттарды ШРЕК дегейіндегі сері сезімталдылыы жоары адамдарды денсаулы жадайында бзылулар болуына кепілдік бере алмайды.

Биологиялы ШРЕК-і – зиянды заттарды тікелей сер ету рдісінде немесе сер еткеннен біраз уаыт ткеннен кейінгі міріндегі азіргі жне келешектегі рпатарды денсаулы жадайында бгінгі тадаы зерттеу дістерімен аныталатын аурулар немесе ауытулар тудырмайтын, жмысшыны азасындаы (ан, зр, тыныс аланнан шыан ауа, шаш жне т.б.) зиянды заттарды дегейі немесе азаны е заымданыш жйесіні биологиялы жауабыны дегейі.

Гигиеналы нормативтерді орнатуды негізгі аидалары:

1. Токсикологиялы зерттеулер, гигиеналы нормативтерді ылыми трыда негіздеу ндірісте олданылуынан брын жргізілуі жне алдын-алу шараларын жаа технологиялы рдістерді, жабдытарды, химиялы заттарды жне т.б. ндіріске енгізгенге жне олданана дейін жне одан кейін де жргізу.

2. Гигиеналы нормативтерді негіздеу кезінде азіргі тадаы техникалы трыдан табыса жету керектігімен жне экономикалы талаптармен салыстыранда, медициналы жне биологиялы крсетілімдері бірінші орында труы керек.

3. Химиялы заттарды сер етуіні табалдырыты болуы.

Зиянды серіні табалдырыы – сер етуі кезінде адам азасында физиологиялы бейімделу реакцияларыны шегінен шыатын згерістер туызатын немесе жасырын (уаытша орнына айта келген) патология дамытатын жмыс зонасы ауасындаы заттарды е аз концентрациясы.

Зиянды заттарды гигиеналы нормативтерін негіздеу кезінде р трлі зертханалы жануарлара (жиі – а тышандар, егеуйрытар, ояндар, теіз шошалары) ойылаан эксперименттерде азаа р трлі жолдармен тсіп (ингаляция, ауыз немесе тері арылы тсу) сер етуі кезіндегі улылы дрежесі, тері мен кзді шырышты абыын тітіркендіргіш сері, заымдалмаан тері арылы ену жне улану тудыратын абілеті, сондай-а азада жинатын абілеті де аныталады. Теріге за уаыт жабыстыру кезінде затты аллергиялы реакциялар тудыратын абілеті бааланады. Бір реттік жне бірнеше рет айталап ингаляциялы жолмен сер еткен кезінде (эксперимент затыы 4 айа дейін, кнделікті экспозициясы 4 саат) зиянды серіні жалпы жне спецификалы крсеткіштері бойынша заттарды сер ететін минимальды (табалдырыты) концентрациялары аныталады. Осы масатта адекватты дістер кешеніні кмегімен р трлі мшелер мен жйелердегі функционалды, биохимиялы, жне морфологиялы згерістерді тіркейді.

Затты ндіріске енгізген кезде, детте, 3-5 жылдан кейін эксперимент арылы орнатылан ШРЕК- ауіпсіздігін анытау шін, оны серіне шыраан жмысшыларды ебек жадайы мен денсаулы жадайы зерттеледі. Басым кпшілік жадайларда ШРЕК зиянсыз болып шыады, дегенмен де регламентті згерткен жадайлар да болан, мысалы, хлорлы винилді ШРЕК-і 30-дан 5 мг/м ³ дейін тмендетілгені белгілі.