Компьютерлермен жмыс істеу кезіндегі зиянды факторлар жне оларды олайсыз серіні алдын алу.
азіргі кезде компьютерлеу оамды мір мен адам мір мен адамны іс рекетіні барлы салаларын амтыан. Сонымен бірге, азіргі заманы апаратты технологияларды енгізу, адам азасына олайсыз факторларыны сер ету ммкіншілігінен айырылмаан болып шыты. Компьютерлермен жмыс істейтін адамдарды ауіпсіздігін амтамасыз ету жнінде кіл аударуды ажет ететін мселе пайда болды. Бл мселе, компьютермен жмыс істеуді жиі й жадайында да жаластыруына жне оны затыын баылауа млде ммкіншілік болмайтынына байланысты, одан да крделене тседі.
Компьютерлермен жмыс істеу кезінде адама факторларды біратар кешені сер етеді, олар:
1. Электромагниттік сулеленулер:
· инфраызыл, радиожиілік (5-тен 440 кГц дейін), ультраклгін жне рентген диапазондарындаы;
· электростатикалы ріс;
· жиілігі 50 Гц электромагниттік ріс
2. Кзге крінетін факторлар;
3. Жмыс операцияларын орындаумен, жмыс орнын, имылдарды жне жмыс кезіндегі дене алпын йымдастырумен байланысты факторлар;
4. Микроклиматты факторлар, ауа ортасыны сапасы, жарытану дрежесі;
5. Шу, діріл.
Факторларды бірінші екі тобыны сер ету арындылыы мен сипаты кбіне мониторларды тріне байланысты: ол электронды-сулелі ттікті ме (ЭСТ), сйы кристаллды ма (СК), плазмалы па немесе баса трлері ме. Электронды сулелі ттікті мониторлардаы электромагниттік сулелену кздеріне дисплей схемасыны жоары вольтты элементтері, электронды-сулелі ттік жне мониторды экраны жатады. Дисплейден сулеленетін радиожиілік диапазонындаы электромагниттік ріс 5 Гц-тен 400 кГц дейінгі жиілікте болады, соан байланысты толын зындыы да лкен болады, сондытан да экран алдында жмыс істейтіндерге электрлік жне магниттік рамдастары жеке-жеке сер етеді. Ол жмыс орындарыны индукция зонасында, яни алыптаспаан магнитті рісте болуымен тсіндіріледі, себебі толын зындыы те лкен, бірнеше жздеген метрлерге дейін жетеді, ал индукция зонасыгы шегарасы шамамен толын зындыыны 
блігіне те аралыты амтиды.
Бейнедисплейлік терминалдардан шыатын радиожиілікті электромагниттік рісті, ультраклгін, инфраызыл сулеленулерді жне электростатикалы рісті арындылыы тмен болады, детте экраннан 30-50 см ашытыта оларды дегейі ШРЕД-тен аспайды. Сонымен бірге, электронды сулелі ттікті мониторлармен жмыс істегенде 2-6% жадайларда электростатикалы рісті кернеулілігі ШРЕД-тен 2-20 есеге дейін, ал 9-15% жадайларда электромагниттік рісті электрлік рамдасы ШРЕД- тен 4-тен 10 есеге дейін, магниттік рамдасы ШРЕД- тен 1,5 есе арты боланы да байалады.
Жеке адамды компьютерлерді (ЖАК) электромагниттік рісі адам азасына олайсыз сер етуі ммкін. Бл сулеленулер азадаы сйытытарды рамын згертіп жне азаа біратар минералды заттарды ажеттілігін згертіп, адам азасындаы биологиялы рдістерге сер ететіні, зерттеулер крсетіп отыр. Бл кезде бір шыл азадан шыуы жоарласа заттарды жоарласа (Ca, Ba, Al), басаларыны шыуы шыл азаяды (Fe, P), яни минералдарды алмасуында белгілі бір бзылыстар жреді. Бл жеке адамды компьютерледі ЭМ-ні жасуша мембраналарыны ионды зекшелеріне тікелей сер етуімен, немесе гормондары минералды заттарды алмасуына брек сті безіні белсенділігі артуымен тсіндіріледі.
Айнымалы электромагниттік ріс елеулі физиологиялы реакция тудыратыны жне азаны иммунды, жйке жне жрек-антамыр жйелерінде жне кру анализаторларында бзылулар пайда болуына кеп соатыны белгілі. Компьютермен за жмыс істегенде астениялы, астено-неврозды синдромдар, вегетотамырлы дисфункция дамиды. Бас ауруы, ашушады, тез ажыышты, йысыны бзылуы негативті эмоционалды жадайлар (жиі депрессия) байалады. Ебекке абілеттілігі, апараттарды абылдау жне ндеу жылдамдыыны, есте сатау абілетіні тмендеуі байалады. Жрек тсыны ауруы, брадикардия, ангиоспастикалы реакциялармен ауысып отыратын артериалды ан ысымны тмендеуі жиі кездеседі. Эндокриндік жйеде, зат алмасуында бзылулар болуы, атап айтанда аланша безіні белсенділігіні тмендеуі ммкін.
Электростатикалы рісті биологиялы сері негізінен астено-неврозды синдром мен вегетотамырлы дистония тріндегі айтымды функционалды згерістерімен білінеді. Мнан баса, электросатикалы ріс микроблшектерді, ша блшектерін «зарядтайтын» жне оларды онуына кедергі келтіретін абілеті бар, соан байланысты мндай ша «коктейлімен» тыныс алу теріде, кзде, жоары тыныс жолдарында жне басаларда аллергиялы аурулар дамуына алып келеді. Мысалы, дисплейлермен кніне 2-6 саат жне одан да арты уаыт жмыс істегенде, экземамен ауру аупі жоарлайтыны туралы мліметтер бар.
Дисплейлермен жмыс істеу кезінде тіркелетін рентген сулеленуіні арындылыы те аз болады. Біра оан арамастан тіпті мндай дозаларда да азаа олайсыз сер ететінін жоа шыаруа болмайды. Біратар баылаулар негізінде, ксібіне байланысты компьютермен жмыс істейтін йел адамдарда жктілік аымыны бзылуы, тсік тастаулар, балаларды туа біткен ааулармен дниеге келуі жиі байалатыны крсетілген. Бейне дисплейлік терминалдардан шыатын электромагниттік рістерді ке спектрлі жиілігіні биологиялы белсенділігі монохроматикалы сулеленуді белсенділігінен жоары болуы ммкін. Рентген сулесі де ауаны иондануына ммкіндік туызады жне жмыс блмесінде бейне дисплейлік терминалдарды саны кп болан кезде ауада азаа теріс сер ететін, о зарядталан иондарды жиналуына кеп соады.
Сйы кристалды мониторлардан сулеленетін барлы сулелену трлеріні дегейі, электронды сулелі ттікті мониторлара араанда, кп тмен болады, себебі сулеленуді негізгі кзі – электронды сулелі ттік, ол сйы кристалды мониторларда болмайды. Сонымен атар, ноутбуктарды кейбір трлеріндегі электр энергиясына осылатын жйесіні импульсті трленгіштері тудыратын айнымалы электромагнитті рісі, электронды сулелі ттікті мониторларды ескірген трлері шыаратын электромагниттік сулеленулерден ешандай да тмен емес.
Жоарыда келтірілген мліметтерге арамастан, бейнедисплейлі терминалдармен жмыс істеген кездегі электромагниттік рістерді адам азасына тигізетін сері туралы бір жаты жауап жо, себебі адамзат компьютерді алдында оншалыты кп «отыран» жо – небрі 20-25 жыл.
Дисплеймен жмыс істеу кру мшесіне лкен жктеме тсіреді, зер салуды жне бір нысаннан баса нысана тез ауысып арауын, сонымен атар, кру анализаторыны кштенуін ажет етеді.
Кру ызметіні зорлануы (кштенуі) р трлі себептерге байланысты. Біріншіден, кітаппен жмыс істегенде, кзге шаылысан жары тседі, ал БДТ-мен жмыс істегенде – кз зі жары шыаратын нысандарды абылдайды. (шама араанмен бірдей), сондай-а, фон мен БДТ экрандаы символ арасында деттегіден згеше контраст тзіледі. Екіншіден, кзді тменге арай баыттап арауа араанда, экрана клденен арауда кзді фокусталуы иын болады, арауы - экраннан клавиатураа жне керісінше - жиі ауысып отырады. шіншіден, кзді ажуы бейнелерді дискреттілігі салдарынан, оларды дірілдеуін немесе жылтылдауын саналы трде ып немесе санасымен тсінбей де абылдау есебінен дамиды. Электронды суле экран бетімен сол жа жоары брышынан о жа тменгі брышына арай, жолдармен «жгіріп теді». Уаыт бірлігіндегі ту саны мониторды кадр жиілігі деп аталады. Жиілігі 70 Гц тмен кезде экранны жылтылдауы байалады. Мндай режимде кніне 1 сааттан арты жмыс істеуге болмайды. Экранды жол ара сканирлейтін мониторлар кездеседі, бл кезде кадр жиілігі 87 Гц райды. Жол ара жазатын кадр жиілігі кзге аса зиян. Экран лшеміні кішілігі жне лкен жарытыы, апараттар алмасуыны жоары жылдамдыы, экранда а датар, р трлі шаылысулар пайда болуы кзге теріс сер етеді.
Монитор тріні де лкен маызы бар. СК-мониторларды экранында пайда болатын бейнелерді алыптасу аидасы кзге олайлы: СК-мониторда рбір нкте «здіксіз жне немі жарырап» трады, ал электронды сулелі ттікті мониторларды экранны бетімен кадр жиілігіні сулелері ткенде, экранындаы нктелер «жар ете тседі». Электронды сулелі ттікті мониторларды кадр жиілігі тмен боланда экранда жылтылдау пайда болатыны осыдан. СК-мониторларды экрандары жарыты лсіз шаылыстырады, сондытан да оларды экранында а датар болмайды.
БДТ-мен жмыс істеушілерді кзіне сер етуі «компьютерлік кру синдромы» (астенопатия) трінде байалады, ол кезде кзді алдында жамылыа сас былыс (пелена) пайда болады, затты бейнесі айын емес, «кзді шаршауы», дискомфорт, ауыру сезімдері, оларды ызуыны ктерілуі, жарытан ору, жасаурау, кзде ысым сезімі мен кзді ашуы, аба пен кз алмасыны ызаруы, тітіркенуі, раты, ышуы, кйген сияты сезімдер, кзге м тскендей сезім пайда болады. Астенопатия жиілігі р трлі уаытта 40-тан 92 %-а дейін райды. Компьютерлерде жмыс істейтіндерді 30%-ынан артыында «ра кз» белгілерін анытайды. Операторларды кбі жылтылдаушы бейнені ажу тудыратын серіне шаымданады. Бл серге, сіресе, балалар сезімтал келеді, дисплейден шыатын ыраты сигналдар оларда тез тетін, кейде секундты блігінде болатын, стамаларды, естен тануларды, немесе ыса мерзімдік жрек айну, тншыуды жне т.с.с. ршітеді. Бл бзылыстарды негізінде бала азасыны тырысулара жоары дайындыы жатыр. Баланы жасы кіші болан сайын, оны кру анализаторындаы олайсыз реакциялары соншалыты кп болады. БД сарапшыларыны пікірінше тмен сапалы дисплейді олдану жылына 1 дптр жылдамдыта миопияны дамуына себепші болуы ммкін. Кейбір эпидемиологиялы зерттеулерді мліметтері бойынша, БДТ олданушыларда катаракта жиірек кездеседі. азіргі уаыттаы жеке адамды компьютерлер шыаратын электромагниттік сулеленулер денгейі катаракта тудыратын табалдырыынан бірнеше рет тмен болан мен де, компьютерлермен жмыс істеу кезінде катаракта дамуы трысынан электромагниттік сулеленулер потенциалды ауіпті болып табылады.
Кру анализаторларына тигізетін серінен баса, кзге крінетін факторлар электромагниттік ріспен бірге орталы жйке жйесіне жне жрек-антамыр жйесіне сер етеді. БДТ жмыс істейтін операторлардаы рейлену, ашуланышты, кіл-кйі тсікі болуы сияты психоневрологиялы бзылыстар 25-70% дейін ауытиды, йысыны бзылуы 15-45% жадайда кездеседі. Зейін оюы мен уы тмендейді, апараттарды айта деу нашарлайды, басы ауыруы, тез ажыышты мазалайды. Балалар шін, сіресе жасы кіші 6-10 жастаылар шін, тез жауап беруге компьютерлік ойындар е ажытыш жне зиянды болып табылады. Мндай ойындарды есірткілік, зіне тартатын сері, оларды серінен баланы мінезі агрессивті жне мейірімсіз болу ммкіндігі длелденген.
Дисплейлермен жмыс істеу кезіндегі кіл аударуды ажет ететін асынулара атысты айтса, ол міндетті трде кездесетін згерістен грі, тезірек бірлі-жарым жадай болып табылды. Мысалы, бас сйегі жйкелеріні – есту, кру жне бет жйкелеріні заымдауымен жретін орталы жйке жйесіні блогы тріндегі, деттегіден згеше сирек кездесетін, асынулар жазылан. Оларды дер кезінде анытаса, ауруды аяталуы стті, кеш аныталса – алдын алу айту иын.
БДТ жмыс істеу гиподинамиямен, денені мжбр алыпта болуымен, клавиатурамен жмыс істегенде олды кп имыл жасаумен (олар 60-80 мыа дейін жетуі ммкін) сипатталады, ол ажу, зорыу, ол – басы , білезік сіірлеріні, иы сіірлеріні ынаптарыны абынуы (тендовагиниті), жарааттанудан болатын эпикондилит, олды медиалды нервіні ысылып алуы, омырта жотасыны мойын жне бел бліктерінде невралгиялар сияты ксіби ауруларды дамуына кеп соады. Кіші жамбас уысы тамырлары мен ая тамырларында анны іркілуі себебінен аятарыны, кіші жамбас уысы, тамырларыны варикозды кееюі, геморрой, простатит жне т.б. дамиды. АШ- ебек Министрлігіні мліметтері бойынша, жеке адамды компьютерлермен жмыс істеу кезіндегі айталанбалы жарааттаушы сері Америкаа 100 млрд доллар шыын келтіреді. ызметкерлерге тленетін темаы астрономиялы лшемге жетеді, ал кейбір зардап шеккендер атты ауыру сезімдерімен жне за уаыт ебекке абілеттілігі шектелуімен жаза тартуына тура келеді.
Компьютерлерді адам азасына олайсыз сер етуіні алдын алу кбінесе Р «Персоналды компьютерлерді, видиотерминалдарды пайдалануа жне олармен жмыс істеуге ойылатын санитарлы-эпидемиологиялы талаптар» (18.09.2004 ж.) СанЕмН келтірілген санитарлы-гигиеналы талаптарды орындаумен іске асырылады. Оны ішінде БДТ мен жеке адамды электронды есептеу машиналарына (ЖАЭЕМ) ойылатын гигиеналы талаптара маызды орындарды бірі беріледі.
БДТ мен ЖАЭЕМ-ге ойылатын стандарттар алаш рет шет елде дайындалды. 1990 жылы Шведцияны лтты стандарттар департаменті ЕЭО бекіткен MPR-II стандарты шыарылды. Бл стандарта отын-отын, компьютер техникасына ойылатын талаптарды баран сайын атадата тсетін тзетілулер енгізіліп трады (Швед ксіподаы федерациясыны стандарттары: ТСО-92, ТСО-95, ТСО-99, ТСО-03). азастанны стандарттары ТСО-ны жне баса да шет елдік стандартарды, соны ішінде Ресей стандарттарын ескеріп жасалан.
БДТ мен ЖАЭЕМ келесі параметрлері нормаланады:
· иондаушы емес электромагниттік сулелену параметрлеріні рсат етілген мндері;
· рентген сулесіні экспозициялы дозасыны уаты;
· кзге крінетін параметрлері
· монитор мен клавиатураны растыратын бліктеріні параметрлері.
БДТ-ны электромагниттік сулеленулерімен жмыс істейтін жмысшылар индукция зонасында болатындытан, электромагниттік сулеленуді кернеу дегейі электрлік жне магниттік рамдастары бойынша жеке-жеке нормаланады жне ол жиілік диапазонына байланысты болады. Жиілігі аншалыты жоары болса, ШРЕД соншалыты тмен болады. Иондаушы емес электромагниттік сулеленулер мен рентген сулеленулеріні рсат етілген дегейлері 11.3 кестеде келтірілген.
Кесте
Иондаышшы емес электромагниттік сулеленулер мен рентген сулеленулері дегейлеріні рсат етілген рсат етілген мндері.
| Параметрлеріні аталуы | ЖАК, БТ бліктері | Баылаудаы араашыты, см | Рсат етілген мні |
| Ксіби олдаушылара арналан электросатикалы рісті кернеулігі | Монитор Клавиатура | Басыны дегейінде 1,0 | 20 кВ/м |
| Балаларды оу орындарыны жне компьютерлік клубтарыны жмыс орындарындаы электросатикалы рісні кернеулігі | Монитор Клавиатура | Басыны дегейінде 1,0 | 15 кВ/м |
| ЖАК, ЕТ айналасындаы электрлік рісті кернеулілігі: 5Гц-2кГц жиілік диапазонында 2-400 кГц жиілік диапазонында | Монитор Монитор | Бас дегейінде | 25 В/м 2,5 В/м |
| Магниттік аым тыыздыы: 5 Гц-2 кГц жиілік диапазонында 2-400 кГц жиілік диапазонында | Монитор Монитор | Басыны дегейінде | 250 нТл 25 нТл |
| Монитордан шыатын беткі электросатикалы потенциал, арты емес | Монитор | Дисплей мен одан 10 см ашытыта орна-ласан жерге осыл-ан лшеу пластина-сыны арасы | 500 В |
| нерксіптік жиіліктегі электрлік рісті кернеулігі (50 Гц) | Клавиатура «Тышан» («Мышь») | 1,0 1,0 | 0,5 кВ/м 0,5 кВ/м |
| Эквивалентті дозаа айналдырып айта есептелген ретген сулесіні экспозициялы дозасыны уаты, мк3В/са | Экран Корпус | 0,1 |
ауіпсіздікті амтамасыз ету шін, компьютерді немесе мониторды за уаыт осылан кйінде алдыруа болмайды. Егер ЖАК уаытша олданылмайтын болса, оны сндіріп ойан дрыс.
Кзге крінетін параметрлерлеріні ішінен белгіні жарытыы (фонны жарытыы), экранны жмыс бетіні жарытыы бір келкі еместігі, бейнелерді уаытша трасыздыы, бейнелерді кеістіктік трасыздыы мен бейнелерді жаалану жиілігі нормаланады.
Мониторды адам денсаулыына сер ететін маызды сипаттамаларына, келесі растырылымды (контрукциялы) параметрлері жатады:
· экранны лшемі– 15 дюймнен кем болмауы керек (1дюйм – 2,54 см) = 38,1 см
· кадрлерді жиілігі (регенерация жиілігі) ТСО-99 бойынша – 85 Гц кем емес
· тйіршіктер клемі (нктелер) – 0,28 мм арты кп емес
· трлі-тсті экрандаы тстерді саны – 256 кем емес
· жылтылдау болмаан кезде 800×600 нктелер рсат естілуі.
Компьютермен ауіпсіз жмыс істеу шін, оны растылырылымды параметрлерімен тікелей байланысты факторлардан баса, ебек ету жадайыны да лкен маызы бар, олар: микроклимат параметрлері, ауа ортасыны жне жары дегейіні сапасы, жмыс орындарын йымдастыру жне жабдытау, жмыс істеу кезінде дене алпын ыайлы ету, жмыс жне демалу режимін дрыс йымдастыру.
ЖАК-пен жмыс істеуге арналан блмелерді жертле абатындаы блмелерде орналастыруа болмайды, ал мектептерде жне мектепке дейінгі мекемелерде – цокольды абатында орналастыруа рсат етілмейді. Жмыс орындарыны орналастырылуы блмені периметрі бойынша, атар-атарымен, блмені ортасында болуы ммкін. Е олайлысы – периметрі бойынша орналасуы. атармен жне блмені ортасында орналастыру кезінде 1 жмыс орныны ауданы 6 м2 (ЭСТ-ПК), периметрі бойынша орналасуында - 4м2 , жалпа дискретті экрандарды олдананда кез-келген орналасуы трінде – 4 м2 кем болмауы тиіс. Бір компьютерді арты жа бетінен екіншісіні экранына дейінгі аралы 2 м кем емес, бйір беттері арасындаы араашыты – 1,2 м кем болмауы керек.
Жмыс блмелеріні ішкі беттерін деу шін, шаылысу коэффициенті тбесі шін – 0.7-0.8, абыралары шін 0,5– 0,6, еден шін – 0,3-0,5 болатын, диффузды шаылыстыратын материалдар олданылуы ажет. Мектепке дейінгі йымдарда блмелерді ішкі бетін деуі шін аашты-жаалы плиталар, бірнеше абаттан тратын пластик, синтетикалы кілем тсеніштер олдануа тыйым салынады. Блмелер жерге жаланан болуы керек, зартыштар, сзгілер, штарматы то кздері (тройник) – жерге осатын контакттармен жабдыталуы тиіс. Компьютерді пайдаланушылар шін ауіпті электромагниттік ріс дегейлері ралды электрлік желісіні жерге осылмауы себебінен болуы ммкін.
15-дюймдік компьютер шін экрана дейінгі араашыты 50 см кем болмауы керек, ал 17-дюймдік компьютерлер шін - 80 см кем емес. Мониторды биіктігін арау сызыы экранны ортасына перпендикуляр болатындай етіп ою керек (±5%). Монитор тура алдында, столды ортасында орналасуы тиіс. Монитор столды шетінде, ал адам оан жартылай брылып отыран кйінде, жмыс істеу млде дрыс емес.
Компьютермен жмыс істеуге арналан орындыты отырышы ктеріліп, тмен тсірілетін, айналатын, блшыеттерді статикалы зорлануын тмендету масатында, жмыс кезіндегі дене алпын згерту шін биіктігі жне екею брыштары реттелінетін болуы керек, анатомиялы аралыы, жалпа шынта ойышы жне кеістікте жеіл озалу шін дгелектері болуы керек. Е жасы шешім – арнайы креслолар болуы. Креслолара, орындытар мен киімдерге синтетикалы маталарды олдану сынылмайды.
Компьютерлік столдар кп жадайларда компьютермен за жмыс істеуге жарамсыз. Стол, олданылатын жабдытарды олайлы орналастыруды амтамасыз етуі керек, стол мен орындытарды негізгі крсеткіштері адамны бойына сйкес келуі тиіс. Столды блек екі беті болуы керек: біреуі монитор шін, екіншісі – клавиатура шін. Стол мен орындытарды сынылан лшемдерін СанЕмН-а осымшаларынан табуа болады.
ЖАК жмыс істеу кезінде олайлы дене жмысты алпы: дене тік болуы, омырта баанасыны табии иілімдері жне жамбасты иілу брышы саталуы керек. Бас сл ана ала екейюі (5-7º), статикалы зорлануды болдырмау шін білек столды бетіне сйенуі тиіс. Білек жне иы арасында, сондай-а тіземен санны арасында пайда болатын брыш 90º кем болмауы керек. арау сызыы экранны ортасына перпендикуляр болады (±5%).
Дрыс йымдастырылан жары кзге тсетін жктемені біршама тмендетеді. ЖАК жмыс істеуге арналан блмелерде табии жне жасанды жары болуы керек, табии жары солтстік баыттан тсетін етіп орналастыран дрыс. Кн сулесіні тікелей мониторды экранына тсуіне жне толы араы болуына рсат етілмейді. Мониторды артында клекеленбеген терезе болмауы керек. Е жасы шешімі – ол перделерден немесе жалюздерден жары шашырап тсетін жартылай араылы жасау жне жмыс орнын осымша нктелік жарытандыру. БДТ-ны жары ойытарына, жары сол жаынан тсетіндей етіп, бйір жаымен орналастыран е олайлы деп саналады. Сондай-а, адам бетін есіктерге аратып отыруына да болады. Жасанды жары блмеге жалпы болады, ажет болан кезде, жаттара жары тсіру шін, осымша жергілікті жары беретін шыратар орнатады. Стол бетіндегі жары дегейі (табии жне жасанды) 400 лк кем болмауы керек, жары аралас тскен кезінде – 500 лк (оны ішінде, жалпы жары тсіретін жйеден жарытану лесі 300 лк кем емес болуы керек), экранны жарытанандыы – 100-250 лк кем емес болуы тиіс. Экранны шаылыстыратын абілеті 1% аспауы ажет.
Жары кздері ретінде люминисценттік шамдар олданылады. Шыратарды жары сулесін экрандаушы торлары мен шашыратыштары болуы керек. БДТ мен ЖАЭЕМ атармен орналастыран кезде, шыратарды жмыс орындарыны бйір жаында, кру сызыына паралельді орналастырылуы тиіс. Периметрі бойынша орналастыранда - шыратарды атарын жмыс столыны стіне, оны алдыны ырына жаын белгілі бір жерге орналастырады.
Ауаны ылалдыын жоарлату шін, ылалдандырыштарды олдану керек, кнделікті сумен жуып-жинау жргізуілуі тиіс. Жмыс блмелерінде жалпы ауа алмастыратын желдету трі немесе кондиционерлер болуы ажет, кондиционер болмаан жадайда - жмыс істегеннен кейін, оны алдында жне жмыстан рбір сааттан кейін табии желдету амтамасыз етілуі тиіс.
Ебек жне демалу режимін олайлы етіп йымдастыру ЖАК-пен жмыс істеумен байланысты барлы факторларды олайсыз сер ету ммкіншілігін тмендетеді. Ебек жне демалу режимі ебек іс рекеті тріне жне санаттарына байланысты йымдастырылуы тиіс.
здіксіз зіліссіз жмыс істеу уаытыны затыы 2 сааттан аспауы тиіс. Регламенттелген зілістер йымдастырылады (мнда тскі зіліс кірмейді).
Мектепке дейінгі мекемелерде, мектептерде, жоары оу орындарында жргізілетін сабатарды здіксіз затыы гигиеналы нормалаудан аспауы тиіс (11.4 кестеде). Арнайы орта білім беретін мекемелерде компьютерлермен жмыс істеу затыы 1 курста оитындар шін 1 академиялы сааттан арты емес, 2-3 курстарда – 1 астрономиялы сааттан арты емес, 3 курста оитындар шін компьютерлермен жмыс істеу уаытыны затыын 3 академиялы саата дейін кбейтуге рсат етіледі.Жоары оу орындарыны 1 курс студенттері шін компьютерлермен жмыс істеу уаытыны затыы – 1 саат, біра аптасына 7 сааттан арты емес, 2 курс студенттері шін – 2 саат, жоары курс студенттері шін – 4 саата дейін болуы е олайлы болып саналады. 1 курс студенттері шін сабатар кнні бірінші жартысында, сабатарды 1 немесе 2 жбында жргізлуі тиіс. Жоары курс студенттері шін сабаты кнні екінші жартысында жргізуге болады, біра бірінші немесе екінші жпта жргізу міндетті емес. рбір академиялы сааттан кейін 15-20 минутты зілістер йымдастыру ажет. Бл кезде оушылар міндетті трде оу блмесінен шыуы, жне блме тпелі желдету трімен желдетілуі тиіс.
ажу дамуыны алдын алу шін рбір 20-25 минут сайын кзге жаттыулар жасау, жне затыы 3-5 минутты дене шынытыру жаттыуларын жасау сынылады. Дене шынытыру жаттыуларын жасауа арналан зілістерді міндетті трдегі элементтеріне орнында трып жру, кеудені денені айналдыру жне екейту, исайту, отырып-тру жне баса да озалыстар жатады. Мектепке дейінгі жастаы балаларды ЖАК-де жмыс істеу уаытыны затыы те аз болуы тиіс. Сабатар діскерді атысуымен ткізілуі тиіс.
Кесте