Кейбір медициналы процедуралар кезінде халы алатын шамамен алынан сіірілген дозалары (Ушаков И.Б мліметтері бойынша, 2004).

 

азіргі кездегі клиникалы практикада радионуклидтік діс кеінен олданылады. Ол р трлі мшелердегі атерлі ісіктерді ерте анытау шін, жрек - ан тамырлары ауруларыны диагностикасында, пульмонологияда, уронефрологияда, бауыр ауруларыны диагностикасында жне т.б. олданылады.

Барлы радионуклидтік зерттеулерді лкен 2 топа блуге болады (Труфанов Г.Е. жне басалар, 2004):

· динамикалы зерттеулер- РФП–ты мшелерде таралу динамикасын зерттеу масатында жргізіледі; арнайы компьютерлік бадарламалар арылы мліметтер деледі жне РФП-ты таралу исыын ру жргізіледі;

· статикалы зерттеулер- РФП-ты сырат адамны денесінде немесе белгілі бір мшесінде кеістіктік таралуын баалау шін олданылады (тіндерде РФП-ты жиналу дегейі есептеледі, мшелерді р трлі бліктерінде жинаталу дрежесіні крсеткіштері салыстырылады, жинаталуды біркелкілігі бааланады).

Одан баса, бгінгі кні ядролы медицинаны визуалды емес дістері зекті болып табылады. Батыс Еуропада мндай зерттеулерді лесіне радионуклидтік зерттеулерді жалпы саныны 10-12 % келеді (радиоиммунды талдау, Helicobakter Pilory анытауа арналан тыныс алу тесті, темір метаболизмін зерттеу жне т.б.).

Сырт пішіні р трлі (цилиндрлер, моншатар, инелер, жа сым кесінділері) препараттар тріндегі жабы кздері (⁶⁰Со, ¹⁹⁸Аu) атерлі ісіктерді уысішілік жне тінішілік емдеуде олданылады. Заымданан тіндерге енгізілетін инелерді белсенділігі 0,5-10 мКи, жеке моншатарды белсенділігі – 2-10 мКи, цилиндрлерді – 20-40 мКи, ал емдеу препараттарыны енгізілетін жиынты белсенділігі: ⁶⁰Со - 1480- 2220 МБк (40-60 мКи) жне¹⁹⁸Аu - 740-3700 МБк (20- 100 мКи) жетуі ммкін.

Аппликациялы терапия масатында иілгіш пластиктен жасалан квадрат тріндегі аппликаторлар олданылады, онда сулелену уаты 2 – 4 Гр/са., ³²Р біркелкі орналыстырылан.

Сонымен, шаруашылыты р трлі салаларында оданылатын иондаушы сулелену кздеріні ысаша сипаттамаларынан, оларды уаттылыы ке аралыта ауытитыны, ал олдану технологиясы те кп трлі екендігі крінеді.

Ядролы сынатар, атом нысандарындаы апаттар да, сондай-а халыты ішкі жне сырты иондаушы сулеленуге шырататын антропогенді кздер болып табылады.

Е алаш атом аруын пайдаланумен байланысты, оршаан ортаны ластайтын жаа фактор – белсенді заттар туралы мліметтер ткен асырды ортасында пайда болды. Біра, КСРО - даы да, баса да атом аруы бар ірі мемлекеттерде де, жргізілген ядролы сынатарды наыз масштабы туралы тек 90-шы жылдары ана белгілі болды. Ядролы жарылыстар Семей маындаы – Семей ядролы сына полигонында (СЯСП), Жаа Жерде, Батыс азастандаы («Капустин Яр», «Азыр» полигондары), Якутияда, Поволжье жне баса да ондаан жерлерде болды. КСРО аумаында барлыы 715 жарылыс болды, оны ішіндегі кпшілігі (498) – азахстанны аумаында жргізілді.

Ядролы аруды сынау баса мемлекеттер де: АШ (1032 жарылыс), Франция (210), Англия (45) Тыны мхиттаы р трлі аралдарда, шл далаларда жне тіпті баса да елдерде (Алжирде, Австралияда) жргізілді.

ытайдаы Лобнор полигонында 90-шы жылдара арай 45 сына жргізілді. Егер, 1991 ж. аза КСР президентіні жарлыымен СЯСП жабылса, ытай полигонында ядролы сынатар осы уаыта дейін жаласуда.

1944 - 1986 жылдар аралыында лемде 296 радиациялы апатты жадайлар орын алды, оларды ішінде 8 АЭС (е ірісі Солтстік Англиядаы, Уиндскейлде, 1957 ж., АШ-таы, Три-Майл-Айлендте, 1979 ж., Бразилиядаы, Гайанада, 1982 ж., КСРО- даы, ЧАЭС-да, 1986 ж), 209 – р трлі атомды ондырыларды, 69 – радионуклидтермен жмыс істеуді, 10 – зерттеулік растыруларды лесіне келеді. Бл тізімні ішінде кемелердегі АЭ-даы апаттар туралы мліметтер жо (Ушаков И.Б., 2004).

Радиациялы ауіп-атер млшерін жеткіліксіз баалау мселесі, цезий –стронций атарындаы радионуклидтермен ортаны шынайы немесе потенциалды ластануы жадайларыны саны Ресейдегі тек ресми кздерінен алынан мліметтері бойынша, 725 жаын болуымен а, зекті болып отыр. «Маяк» Б жмыс істеуінен Зауралье клдеріне радиобелсенділігі 4 млн Ки; Чернобыль апатыны нтижесінде – 50 млн. Ки, ал СЯСП ядролы сынатардан 1949-1989 ж. аралыында – 45 млн. Ки те белсенді алдытар тскені белгілі.

Ядролы аруды сынаудан ктілетін эффективті эквивалентті доза солтстік жарты шарды трындары шін р трлі техногенді радионуклидтерді жиынтыынан 4,5 мЗв, оны ішінде, Cs-137 – ден - 0,88 мЗв, ал Sr-90 – 0,18 мЗв райтыны аныталды.

Ядролы жарылыстар мен апаттар салдарыны ерекшелігіне, оршаан ортаны тек жаын жатан ауматары ана емес, сонымен атар, алыс жатан территорияларды да белсенді заттармен ластануы жатады. Жалпы аланда, ядролы катаклизмдер бкіл планетада жаанды масштабта радионуклидтермен ластану дегейіні жоарылауына кеп соады.

Мысалы, Семей облысыны жекелеген аудандары мен елді мекендерінде ¹³⁷Cs жне ⁹⁰Sr меншікті жиынты белсенділігі баылаудаы елді мекенні крсеткіштерінен 3-63 есе жоары болды, сонымен атар, антропогендік радионуклидтеріні меншікті белсенділігі топыраты 1 кг-на 500 Бк–1000 Бк дейін жететін территориялар белгілі болды.

Алтай лкесіні (Ресей) территориясында топыраты цезий-137-мен ластану тыыздыы 92±16 мКи/км² – 121±16 мКи/км² аралыында ауткыды, біра, 1949ж. 28 тамызда СЯСП-та болан жарылыс ізіні осі бойынша, топырата жинаталан цезий-137 мен стронций-90 тыыздыыны мні 50-250 мКи/км² болды. Бл кезде, топыраты беткі жыртылан абатында цезий-137 меншікті белсенділігі 20–30 Бк/кг, ал 20-40 см тередікте – 13 Бк/кг дейін рды.

Ядролы аруды сынау нтижесінде, Италияны территориясында 1979-1985 жылдарда за мір сретін ¹³⁷Cs-і минералды топыратаы млшері топыраты 1кг ра массасына 10 – 49 Бк, ал органикалы топырата – 106 – 279 Бк рды.

Отстік Баварияда 1987ж маусым – араша айларында топырата ¹³⁷Cs концентрациясы топыраты ра массасыны 1 кг-да, орта есеппен, 1200±150 Бк боланын алымдар анытады, оны ішінде 280±20 Бк/кг ядролы сынатан кейінгі жерге аламды тсуімен байланысты болды.

азастанны Шыыс азастан, Ккшетау, Солтстік азастан жне Павлодар облыстарыны СЯСП шектесіп жатан ауматарындаы радиогидролитохимиялы зерттеулерді нтижелері бойынша, цезий-137 оры 0,07 Ки/км² арты болатын (орташа мні 0,065 Ки/км² аспайтын кезде), 9 шартты аномалиялы зоналар белгіленді.

Павлодар облысы аумаыны СЯСП-тан ашытауына байланысты цезий-137 мен ластану тыыздыына атысты азастан алымдарыны жргізілген зерттеулері кіл аудартады. Ядролы сына болан жерде ластану тыыздыы 37,6 Ки/км² - 66,5 Ки/км² рады, ал эпицентрден 350 км ашытыта – 0,01 Ки/км² – 0,05 Ки/км² болды. Бл кезде цезий-137-ні 70% жуыы грунтты, жоары 5 см абатында, яни сімдіктерді тамыр жйесіні дегейінде жиналаны байалды.

Р ЯО Ядролы физика институтыны ауіпсіздік ызметі ытайды Лобнор полигонында болан ядролы жарылыстан біраз уаыт ткенен кейін азастан аумаындаы сімдіктерде, ал збекстанны физиктері – мздытарда радионуклидтер боланын тіркеген.

аза гидрометеорология басармасыны мліметтері бойынша, Лобнор полигонында жргізілген ядролы жарылысты ыдырау німдері, негізінен, шыыс баыта арай жылжыйды Жарылыстан кейін 2-3 кн ткен со, олар Приморск лкесіні, Камчатканы, Сахалинні маындаы атмосфералы ауаны ластайды, одан кейін жер шарын айналып, белсенді блттар Еуропаны, Орта Азияны жне азастанны стімен, солтстік ендіктін 40^о-50^о аралыында теді. Батыса арай олар сирек аусып, е алдымен Шыыс азастанды ластайды.

Жоарыда айтыландай, азастан аумаында за уаыт бойына оршаан орта мен адама тікелей зиянды серін тигізген «Капустин Яр» мен «Азыр»полигондары жмыс істеді, олар да оршаан ортаа жне тікелей адама да, теріс сер етті. Мысалы, «Казгеофизика» Б мліметтері бойынша, БО аумаында 1 км² ауданына келетін цезий-137- мен ластануа байланысты белсенділігі аламды белсенділігінен 1,5–2,8 есе арты екені белгілі болды. Р ЯО Ядролы физика институтыны, азМУ-ды, Республикалы СЭС радиациялы бліміні мамандары «Капустин Яр» полигоны аймаында бірге жргізген зерттеулеріні нтижесінде, цезий-137 топыратаы млшері 45,8±11,8 Бк/кг, стронций-90 – 105,0±8,7 Бк/кг дейін жеткені, ал «Азыр» полигоны аймаында р айсысына сйкес - 6948±46 Бк/кг жне 785± 100 Бк/кг дейін жеткені аныталды. Дл осы радионуклидтер, сондай-а днді даыл – жусан сімдіктерінде, стте, етте, картопта, орталытандырылмаан ауыз суы кздерінде де табылады, бл жоарыда крсетілген полигондара жаын орналасан БО мен Атырау облысыны поселкетрындарыны ішкі сулеленуге шырауыны ауіп-атер факторы болып табылады.

Трындар тістеріні эмальдарына жргізілген ЭПР - дозиметрия мліметтері бойынша, есептеу жолымен айта ран сырты сулеленуді сіірілген дозасы баылаудаы мнінен 4,6-8,8 есе жоары болып шыты.

азіргі жадайда белсенді алдытармен байланысты мселеге айрыша кіл аударылады, е алдымен, сйы алдытара, себебі олар да халыты иондаушы сулеленуге шырататын кздер болуы ммкін.

АТЭХАГ анытамасы бойынша, белсенді алдытар – бл, рамында радионуклидтері бар, немесе кілетті органдар бекіткен бос кйіндегі млшерінен жоары концентрациясында немесе белсенділік дегейінде радионуклидтермен ластанан, рі арай пайдалануа жатпайтын заттар.

Дние жзінде жыл сайын 200-300 мы метр куб белсенділігі тмен жне орташа алдытар (ТОР) шыарылады, соны ішінде, АШ-та 100 мы м³ жуы, Еуропа Одаы елдерінде шамамен 50000 м³. ТОР кп млшерде атом станцияларыны жмыс істеуі кезінде тзіледі.

Мысалы, уаты шамамен, 1000 МВт бір ана суреакторы, жылына детте, 100 – 300 м³ ТОР бліп шыарады. Клеміні мндай лкен болуы, алдытара АЭС-ті санитарлы аймаында болан барлы материалдар жатызылатындыымен тсіндіріледі. уаты орташа атомды электростанцияларды эксплуатациядан шыаран кездегі алдытарды клемі детте, шамамен 10000 - 15000 тоннаны райды. Бл алдытарды кп блігін бетон райды, ал баса рылыс материалдарыны радиобелсенділігі айтарлытай кп емес.

Уранды шыару жне байыту кезіндегі алдытарды млшері, АЭС – ті пайдалану жне пайдаланудан шыару кезінде пайда болатын алдытара араанда, салыстырмалы трде лкен, біра олара байланысты радиация дегейі тмен.

Жыл сайыны медицинада, нерксіпте жне ылымда белсенді материалдарды олдану кезінде пайда болатын белсенді алдытар млшері салыстырмалы трде кп емес: детте, миллион адама шаанда 0,5 м³ келеді. Бл клемі ядролы реакторлары бар елдерде миллион адама есептегенде 10 м³ дейін седі. Радиоактивті алдытарды белгілі бір млшері скери секторда да пайда болады.

Жмыс істеу уаыты біткен отынмен жне белсенді алдытармен жмыс істеу кезіндегі ауіпсіздік жнінде Бірлескен Конвенция бар. Онда белсенді алдытарды тасымалдау, оларды сатайтын оймаларды орналастыру жне жмыс істейтін ксіпорындарды з ызметін атаруы мен эксплуатациядан шыаруы оса кіретін белсенді алдытармен жмыс істеуді барлы аспектілері жне есеп беру процедуралары берілген.

азастанда абылданан белсенді алдытарды жіктеу жйесі, жалпы аланда дамыан елдерде абылданан жіктеу жйелеріне сйкес келеді (12.4-кесте).

Аш-та ТР деп белсенділігі 100 нКи/г аз материалдар жіктеледі; лыбританияда – олара альфа-блшектерін сулелендіру белсенділігі 108 нКи/г аспайтын жне бета-блшектерін сулелендіру белсенділігі 324 нКи/г тмен заттар жатызылады.

Тмен жне орташа белсенді алдытар адам азасына сумен, тааммен жне ауа арылы тікелей тсуі кезінде ауіпті. Мысалы, суаттарды табии радионуклидтермен ластануы кезінде, оларды адам азасына сер ету ауіптілігі пайда болады.. Мндай сер етуіні негізгі жолдарына суды ауыз су масатында олдану жне ТРН-ні таам тізбектері бойынша, кбінесе балы арылы, миграциясы жатады.

Бл жадайда, балыты тідерінде арынды жиналатын, радий -226 практикалы маыздылыы те лкен болады.

Кесте