Абай мрасы жніндегі е алаш пікір айтан кімдер
Абайды дін, мсылманшылы туралы ледері
Абайды дін мселелері - дай мен адамны, мір мен лімні, жан мен тнні, иман мен ятты, дін мен ылым, дін мен дін иелеріні зара байланысы туралы тсініктері антиклерикалды баыттаы талдау. дай мен адамны арым-атынасын Жиырма жетінші, Жиырма сегізінші сздерінде арнайы талдап, гректі лы ойшылы Сократпен пікір таластырады.
Абайды ымынша дай біріншіден жаратушы, табиаттан тыс кш,
«...жасылы, жамандыты жаратан - дай, лкин ылдыран дай емес, ауруды жаратан - дай, ауыртан дай емес, байлыты, кедейлікті жаратан - дай, бай ылан, кедей ылан дай емес...».
"...Жаратушы транда жаратыланнан не срайсы?!..."
Екіншіден, дай - жазалаушы кш, адамгершілік заымен мір срмегендерді дай атады, ант рады. Абайды тсінігінде дай жауыз, см, екіжзді, арамтама адамдарды жазалаушы. Отыз бесінші сзінде ол дайды лынны лы болан, халыа збір крсеткен, екіжзді ажылар мен молдаларды «адамны сайтаны - монтаны сопылар» мен мейірімсіз мырзасыматарды машара баранда зауалын тарттырушы ретінде суреттейді. Абай дайды залымдарды жазалаушысы деп тсіндіріп, арапайым деистік баыт стаанымен, мір срген заман трысынан араанда дін иелеріне, оны дрыс стай алмай отырандара сын кзбен арааны аны. шіншіден, дай - махаббат пен ділдікті ерекше крінісі, адамды адалдыа бастайтын амор да жебеуші кш. Мнда Абай алланы дріптеуді емес, дайды жасы асиеттерін адамны бойына сііруді масат етеді. Сондытан да «дай» деген ымды адам бойындаы асыл асиеттер - адамгершілік, ділеттілік, шыды, трбие, махаббат сияты мораль мселелерімен байланыстырады, дінді адамгершілікке баындырма болады:
«Махаббатпен жаратан адамзатты,
Сен де сй ол алланы жаннан ттті.
Адамзатты брін сй бауырым деп,
Жне ха жолы осы деп ділетті...»
Абайды рпаа сынар баыты - адамгершілік жолы. Аын зіні кптеген шыармасына «адам бол» деген этикалы принципті арау етеді. Абай «адам» деген ымды ке де тере тсінеді. Ойшыл аынны тсінігінде адам - аылдылы пен ебек сйгіштікті, ділдік пен білімділікті, махаббат пен адалдыты жиынтыы. Тек осы асиеттерді бойына сіірген кісі ана наыз адам. Адам жніндегі Абайды тсінігі патриархалды-феоц. жне діни тсініктерді жоа шыарады.. Діни тсініктегі наыз адам - дайа лшылы етіп, кніне 5 рет намаз оитын, ораза стайтын, мешітті, дін иелеріні амын ойлап, зекет-шырын збей беріп туратын, ажыа барып, Меккені ара тасына табынатын, мсылманнан баса халытарды «кпір» атап, жау санап, дін жолында «шейіт» болуа зір, исламны бес парызын блжытпай орындайтын адам. Абай адам жніндегі патриархалды-феод. жне діни тсінікті аартушылы-демокр. трыдан теріске шыарады. Оны адам туралы теориясы - адам табиатын гуманистік трыдан тсіндіруді бір крінісі. Абайды «мір» мен «лім», «жан» мен «тн» туралы тсініктері де діни аидалардан басаша. Абайды айтуынша мір дегеніміз тіршілік, мыр сру, алланы адама берген сыйлыы, тартуы. мір уаытша нрсе, мір немі згерісте болады, ал Алла мгі.
«Кллі мал згерер, алла згермес,
ли кітап бл сзді бекер демес.
Адам нпсі, зімшіл мінезбенен
Бос сзбенен астаспай тзу келмес»
«лді деуге сыя ма, ойладаршы,
лмейтын артына сз алдыран?»
-деп, жма, тоза, ахиретті емес, кдімгі дниедегі тіршілікті сз етеді. Жеке адамдар кзі жмылып, жер шаына кіргенімен адам баласыны жасап кеткен іс-тжірибесі, рухани жне материалды табыстары мірлік жасай бермек. Абайды «иман» туралы тсінігі де діншілдік кзарастан кп алша, исламды ыма жанаспайды. Исламда иман дегеніміз дайа шексіз, шбсіз нануды, сенуді символы, бл дниеде барлы ауыртпалыа тзімділік жасап, раатты о дниеден, «жматан» кту, дай біреу, ол - Алла, ал Мхаммед дай мен адамдарды байланыстырушы елші, пайамбар екендігін шбсіз мойындау. Бл дниеде ауыртпалы біткенге, жошылыа, бейнетке тзімділік жасап, исламны бес парызын мір бойы орындаандар ана иманды болады, жматы трінен орын алады.
Абай мрасы жніндегі е алаш пікір айтан кімдер
Абай шыармашылыы хаында алашы пікір айту-19 -ды соы мен 20 -ды алашы жылдарында басталан болса, тілі жайында да алаш рет сз озау осы тстара саяды. Абай поэзиясы жне оны тілі жнінде азатардан тыш рет арнайы пікір айтан - . Бкейханов. А. Байтрсынов «аза» газетіні 1913 ж. 39-41-сандарында «азаты бас аыны» деген клемді маала жариялап, аынны мірбаянынан ысаша млімет бере келіп, оны поэтикасын сз етті. Ал С. Торайыров «Айап» журналыны 1913 ж. 22-23-сандарында «аза тіліндегі ле кітаптары жайынан» деген мааласында сол тстаы аза поэзиясыны мазмн-мнімен атар, тілін де азын-аула сз етеді, тіл жаынан Абай ледерін те жоары ояды
уезов аынны мір кешкен ортасы мен алдыран мрасына ілген ебектерінде Абайды тілі жнінде де дрыс рі тбегейлі пікір айтып отырды. 1934 ж. «Абай аындыыны айналасы» деген мааласындаы ойын 1951 ж. жазан «Абай мрасы жайында» деген ебегінде де, содан кейінгі «Абай нанбаев» деген монографиясында да рбітіп, анытап айтады.