Азаматты іс жргізу міндеттері
азастан Республикасы АІЖК 5-ші бабына сйкес, азаматты сот ісін жргізуді міндеттері азаматтарды, мемлекетті жне йымдарды бзылан немесе даулы ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін орау, задылы пен ы тртібін ныайту, ы бзушылыты алдын алу болып табылады.
Кез келген саланы ережелері зіні реттеу баытына ие жне соан орай замен белгіленген міндеттерді орындалуы шін адамдарды тртібіне ыты ыпал етуді мбебап жне арнайы тсілдері олданылады. Бл ыпал етуді шектері ыты реттеу аясымен, яни оамды атынастар пайда болатын жне тотатылатын наты сала ережелерімен аныталады.
Наты ы саласыны міндеттері ондаы нормаларды баытына сай алыптасады; олар, за шыарушымен аныталуы негізінде азаматты істер бойынша сот ділдігін жзеге асыратын мемлекеттік органдарды (сот органдары жйесіні) міндеттерін айындайды.
Азаматты іс жргізу саласын райтын кешенді нормаларды тпкі масаты соттарды азаматты істерді арастыру жне талдау барысында іс жргізуді ыты тртібін тиісті дегеймен амтамасыз ету болып табылады.
Азаматты іс жргізу ыы теориясында сала нормалары трлі критерийлер бойынша жіктеледі, жиі жадайда олар здеріні реттеу баыты мен іске атысушы тлаларды тртібіне ыпал ету тсілдеріне арай блінеді. Мысалы, монографиялы ебектер мен оу дебиеттерінде азаматты іс жргізу нормалары, императивтік, диспозитивтік; жалпы жне арнайы; рсат етуші жне тыйым салушы жне т.б. нормалара жіктеледі. Оларды барлыыны кздеген з баыттары бар жне олар за шыарушыны еркін орындауа жне реттелетін салада тртіпті амтамасыз етуге баытталан.
Императивтік нормалар іс жргізу рекеттеріні баламасыз (блтартпай) орындалуын талап етеді, ал диспозитивтік нормалар іс жргізу шегінде ммкіндік берілген тртіп нсаларын олдануа жол береді. Жалпы нормалар сот ндірісіні барлы трлеріне атысты талаптарды белгілейді, ал арнайы нормалар іс жргізу занамасымен кзделген жадайлардан іске атысушы тлалар мен сотты сатауы тиіс талаптарды белгілейді.
Рсат етуші нормалар белгілі іс жргізу ммкіндіктерін береді (мысалы, бірінші сатыдаы сот шешіміне апелляциялы шаым келтіру ыы), тыйым салу нормалы мдделі тланы тілегіне арамастан іс жргізу рекетін жасауды ммкін еместігін білдіреді (сот бйрыына апелляциялы шаымдануды ммкін еместігі).
Аталан нормаларды міндеті (жоарыда тек жекелеген мысалдар келтірілді) сот процесіні жекелеген сатыларында жне мдделі тланы наты тадаан іс жргізу тртібімен (талап, ерекше, ерекше талап жне т.б.) сотты сот ділдігін жзеге асыруы барысында тртіп орнытыру болып табылады. Тар салалы іс жргізу міндеттерін орындау арылы за шыарушы белгіленген масаттара ол жеткізеді. Жалпы заманауи лемді жне адамзат ызметіні жекелеген салаларын идеалды шиеленіссіз трде елестету ммкін емес. Адамдар (саналы немесе з еркінен тыс) трлі – отбасылы, мліктік, міндеттемелік жне зге де атынастара тседі. Мнда атыыстар мен зара арсылытардан ада болу ммкін емес, сіресе олар мліктік атынастара тікелей атысты. ы классигі Шарль Монтескьені анытамасы бойынша адамдарды оама бірігуі барысында олар з жеке лсіздігін жоалтады, оларды арасындаы тедік жоалып, атыыстар басталады8.
Бл атыыстар (даулар) йымдасан оам жадайында онда белгіленіп, абылданан ережелерге сйкес шешілуі тиіс. Жекелеген билік институттары рекет етуі тиіс, оларды атарында туындаан дауларды шешу кілеттігі берілген соттар да бар.
Іс жргізу ыы (азаматты іс жргізу, ылмысты іс жргізу) нормаларды жалпы баыттылыын жне ыты туыстас салаларын біріктіреді. Олар материалды ы нормаларын олдану барысында олданыс табады; олар ы олдану процедураларыны тратылыын, кезектілігін амтамасыз етеді.
Азаматты істерді сотта арастыру тртібін реттейтін іс жргізуді жне іс жргізу нормаларыны баытталуыны міндеті оны орау ызметін ыпен амтамасыз ету болып танылады. Бл міндет рашан «зін-зі реттейтін» механизмді осу арылы орындалуы мкін емес, себебі материалды ы салалары оларды рамында іс жргізу баытындаы нормаларды болуына арамастан, мжбрлеуді ажетті механизміне ие емес.
Азаматты іс жргізу міндеттерін шыарылатын сот актісіні мазмнын жне оны ораушылы рлін блу арылы наты крсетуге болады. Н.Б. Зейдер (кеестік сот ыы мектебіні кілі) тараптар арасында «бейбітшілікті амтамасыз етуден» немесе «дауды жоюдан» баса сот аулы шыару арылы шындыында да даулы ы бар ма деген сраа жауап береді, осылайша шындыында бар, біра бзылан немесе даулы ыа орау9 сынады.
Азаматты дауды арастырушы сотты барлы рекеттері сот ділдігі міндеттерін орындауа баытталуы тиіс; ол шін іске атысушы зге де тлалар жне оларды рекеттері о баытта болуы тиіс. Олар здеріні іс жргізу ытарын шанайылыпен олдану арылы сот ділдігі міндеттеріні орындалуына ыпал ете алады.
8Шубин Д. Шарль Монтескье: у истоков правоведения // Юрист. – 2003. – С. 12.
9Зейдер Н.Б. Судебное решение по гражданскому праву. – М.: Юридическая литература, 1966. – С. 12.