Тарау. СОТТА КІЛДІК ЕТУ
Сотта кілдік ету тсінігі
Сотта кілдік ету институты трлі салалара атысы бар нормаларды, соны ішінде азаматты жне азаматты іс жргізу ыыны кешенді нормаларын топтастырады. Материалды (азаматты) ыта кілдік деп – баса адамны (кілдік берушіні) атынан бір адамны (кілді) сенімхата, задара, сот шешіміне не кімшілік жата негізделген кілеттігі кшімен жасаан ммілесі кілдік берушіні азаматты ытары мен міндеттерін тікелей туызуын, згертуін жне тотатуын айтамыз39.
Азаматты айналымдаы сияты іске атысушы тлалар кіл ызметін пайдалана алады, алайда азаматты іс жргізуде кілдік етуді зіндік ерекшеліктері бар. Азаматты айналымда рекетке абілетті тланы кілдік етушіге сенім білдірушіні атынан заи мні бар рекеттерді жасауа сенімхат беруі жеткілікті. Сирек жадайлардан баса кезде сенім білдіруші кейінгі рекеттерге зі атыспайды, азаматты айналымда сенімхат берген сенім білдіруші кбінесе зі берген сенімхат негізінде андай рекеттер жасалатындыына материалды жне баса да ызыушылы танытпайды. Мысалы, автоклік сатуа сенімхат беру екінші дегейлі автоклік нарыында оны сатуды ыты рсімдеуді негізгі тсіліне айналды; дл осыдай жадай йді, птерді, жер учаскесін сатуа атысты сенімхат рсімдеуге де атысты.
Жиі жадайда кіл жне сенім білдіруші сот ісін жргізуге бірге атысуы сотта кілдік ету ерекшелігіні бірі болып табылады. Р АІЖК 58-ші бабыны 1-ші блігінде азаматты (тарапты) іске зіні атысуы оны бл іс бойынша кілін атыстыру ыынан айырмайтындыы жнінде ескертпе жасалан. Іске атысушы тараптар мен шінші тлалар зара келісім негізінде сотта істі жргізуді баса тлалара тапсыра алады.
Сенімхата, задара, сот шешімдеріне, не кімшілік актісіне негізделген тиісінше рсімделген кілеттігі бар рекетке абілетті кез келген адам сот процесінде кіл бола алады. Сенімхат беру кілді кілеттіктерін рсімдеуді мбебап тсілі болып табылады. Р Азаматты кодексіні 167-ші бабына сйкес сенімхат дегеніміз бір адамны (сенім білдірушіні) з атынан кілдік ету шін екінші адама (сенім білдірген) берген жазбаша укілдігі.
Сенімхат мтінінде ыты сипаттаы ателер болмауы ажет жне з мазмны бойынша ешандай кмн туындатпауы тиіс. Іске кілеттік берілген ксіби одатар мен баса йымдар атысан жадайда сота наты іс бойынша оларды кілдікті жзеге асыруларына тапсырысты растайтын жаттарын крсетулері тиіс.
Р АІЖК 58-ші бабыны 2 блігіне сйкес, йымдарды ісін сотта олара замен, зге нормативтік ыты актілермен немесе рылтай жаттарымен берілген кілеттіктерді шегінде іс-рекет жасайтын оларды органдары жне тиісті кілеттіктер берілген оларды кілдері жргізеді. Зады тланы органы тиісті кілеттік берілген баса кілдермен бірге іске атыса алады.
39Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий (постатейный). Книга 1. – 2-е изд., испр. и доп., с использованием судебной практики / Ответственные редакторы: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Жеті жары, 2003. – С.496 (орыс тілінде).
Кілдік ету трлері
Азаматты іс жргізу ыында кілдік етуді екі трі аныталан: тапсырма бойынша кілдік ету жне сота зады кілдерді атысуы.
Тапсырма атынастары сот ісін жргізу барысында алыптасып, азаматты іс жргізуде пайда болатын шартты атынастарды лгісі болып табылады. Олар азаматты занамамен реттеледі, Р Азаматты кодексіні 846-шы бабына сйкес, бір тарап (сенім білдірген адам) баса тараты атынан жне соны есебінен (сенім білдіруші) наты заи рекеттер жасайды.
Р АІЖК "Тапсырма бойынша кілдік ету" деп аталатын 59-шы бабында сотта бгде адамдарды мдделерін орай алатын тлаларды тізімі бекітілген.
Мына адамдар:
1) адвокаттар;
2) зады тлаларды ызметкерлері – осы зады тлаларды істері бойынша;
3) ксіптік одатарды укілетті адамдары – ытары мен мдделерін орауды осы ксіптік одатар жзеге асыратын жмысшыларды, ызметшілерді, сондай-а баса да адамдарды істері бойынша;
4) замен, жарымен немесе ережемен осы йымдар мшелеріні ытары мен мдделерін орау ыы берілген йымдарды укілетті адамдары;
5) замен, жарымен немесе ережемен баса адамдарды ытары мен мдделерін орау ыы берілген йымдарды укілетті адамдары;
6) баса те атысушыларды тапсырмасы бойынша те атысушыларды біреуі;
7) іске атысушыларды тінуімен сот рсат еткен баса да адамдар тапсырма бойынша сотта кіл бола алады.
Адвокаттарды тараптарды (шінші тлаларды) кілі ретінде азаматты істерге атысуы осы санаттаы ксіби загерлер ызметіні негізгі баыты болып табылады. Корпоративтік ауымдасты ішінде оларды ызметі адвокатты ызмет туралы занамамен реттеледі; сот процестерінде (сот ісін жргізу тріне байланысты) – тиісінше ылмысты іс жргізу, азаматты іс жргізу занамалары нормаларымен реттеледі. Адвокатты ызмет лицензияланатын ызмет тріне жатады, оан осымша адвокаттар тиісті адвокаттар аласыны мшелері болулары ажет (детте олар зіні траты трылыты жеріндегі адвокаттар аласына мше болады).
Іске атысушылар зады тлалар болан кезде осы йымдарды ызметкерлері кілдер ретінде атысуы ммкін. Ірі йымдарда, нерксіп орындарында, мекемелерде детте штатты загер немесе бірнеше загер ызмет ететін за блімі болады. здеріні іс жргізу міндеттемелері бойынша оларды адвокаттардан айырмашылыы жо. детте осы штатты загерлер кілді міндеттемелерін те сапалы орындайды, себебі олар жмыс беруші мекемені ерекшеліктерін жасы біледі жне здеріні іс жргізу адамдарын жаымды (пайдалы перспективасы бар) болашаа баыттайды.
Іс жргізу кезінде ксіпорын кімшілігі сырттан шаырылан (штаттан тыс) загермен бір реттік шарт жасай алады. Оны сотта клиент мддесіне сай кілдік ету шарттары, кілеттік шектері, оны ызметі шін тлем млшері шартпен (контрактімен) аныталады.
Ксіпода йымдарыны кілдері сота жмысшыларды, ызметкерлерді істері бойынша атысады, олар орта ксіби ызмет принципі бойынша бірлескен адамдар ран оамды йымдары болып табылады. Тжірибеде ксіби одатарды сота атысу ыын рсімдеуді трлі нсалары кездеседі. Мысалы, ксіби одаты кілі сота
- йым Жарысыны кшірмесін;
- аталан ксіподата іске атысушы тланы мшелігін растайтын анытаманы;
- бгде адамдарды мддесін орау ммкіндігін беретін з кілеттілігі туралы анытаманы;
- ксіпода мшесіні мддесін сотта орау жне кілдік ету бойынша ксіпода йымы жиналысыны шешімін;
- ксіпода йымы траасыны жарылы жаттар негізінде йым атынан берілген сенімхатын сына алады.
жаттарды толытылыына байланысты даулы жадайлар туындамас шін іске атысушы тлалар, аталан жаттар «пакетінен» баса осымша нотариалды трде расталан сенімхат тапсырады. Мндай сенімхатты азаматты істе болуы кілді кілеттіктеріне байланысты тсінбеушіліктерге жол бермеуге ыпал етеді. Ксіби одатармен мдделері оралатын бгде адамдар санаты сол ксіби одатарды жарылы жаттарымен аныталады.
Р АІЖК 60-шы бабымен сотта кілдер бола алмайтын тлалар санаты аныталан. Оан сйкес судьялар, тергеушілер, прокурорлар мен кілді органдарды депутаттары, оларды процеске тиісті йымдарды укілеттік берілген адамдары немесе зады кілдер ретінде атысу жадайынан баса жадайда сотта кіл бола алмайды.
Аталан санаттаы тлалар тек оларды ызметтік міндеттемелерінен туындайтын рекеттер аясында ана сот ісін жргізуге атыса алады. Олар тек з балаларыны зады кілі ретінде ана азаматты істі таылауына ешбір іс жргізушілік шектеулерінсіз атыса алады. Р АІЖК 60-шы бабыны 2-ші блігіне сйкес, адвокатура туралы задармен белгіленген ережелерді бза отырып, за кмегін крсету туралы тапсырма алан адвокаттар сотта кіл бола алмайды. Егер мдделері зі кіл болып отыран адамны мдделеріне айшы келетін адамдара осы іс бойынша за кмегін крсетсе немесе брын крсеткен болса, немесе судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, ку немесе айашы ретінде атысса, сондай-а егер ол істі арауа атысушы лауазымды адаммен туысты атынастарда болса, тла азаматты процесте кіл бола алмайды. Мысалы, талап оюшыдан кілдік ету кілеттіктерін абылдай отырып, кейіннен ол тапсырманы орындаудан бас тартып, кіл дл осындай ызметті жауапкерге крсете алмайды.
Сотта кілдік етуші ке клемдегі кешенді кілеттіктерге ие; Р АІЖК 61-ші бабыны 1 блігіне сйкес ол:
- талап арыза ол оюды,
- істі аралы сота беруді,
- талапты тануды,
- талаптан толы немесе ішінара бас тартуды,
- талап оюды нысанасын немесе негіздемесін згертуді,
- бітімгершілік келісім жасауды,
- кілеттіктерді баса адама беруді (сенімді баса біреуге аудару),
- сотты аулысына шаым беруді,
- сотты аулысын мжбрлеп орындатуды талап етуді,
- берілген млікті немесе ашаны алуды оспаанда, кілдік беруші атынан барлы іс жргізу рекеттерін жасауа ы береді.
Бл бапты ережелері, сіресе оны «оспаанда» деген сзіне дейін баяндалан блігі кілге крсетілген кілеттіктерді берілмейтіндігін білдірмейді. За шыарушы ол ытарды Кодексте арнайы бліп крсеткен, себебі кілді оларды іс бойынша олдануы сенім білдірушіні мліктік мдделеріне елеулі зиян келтіруі ммкін.
кілді Р АІЖК 61-ші бабыны бірінші блігінде аталан іс рекеттерді райсысын жасауа кілеттігі кілдік беруші берген сенімхатта арнайы кзделуі тиіс.
Адвокатты наты істі жргізуге арналан кілеттігі за консультациясы немесе адвокатты кесе берген ордермен куландырылады. Адвокатты ордерде мына мліметтер болуы тиіс:
- ордерді нмірі,
- берілген кні,
- адвокатты аты, фамилиясы, оны лицензиясыны нмірі мен берілген кні,
- сенім білдірушіні аты-жні, оны іс бойынша іс жргізушілік мртебесі40. Адвокат кілеттігі сондай-а оны клиентпен жасасан шартымен де куландырылуы ммкін.
Зады тлалар атынан берілген сенімхаттара да нотариалды трде расталан сенімхаттара41 ойылатын талаптар таралады. Зады тланы атынан сенімхатты тиісті зады тланы басшысы немесе зге укілетті адамы береді.
Баса те атысушыларды тапсырмасы бойынша те атысушыларды біреуі іс бойынша кілдік еткен жадайда оны кілеттіктері сенімхатпен немесе сенім білдірушіні сотта млімдеген ауызша тінішінде крініс тауып, сот отырысыны хаттамасына жазылуы тиіс.
Зады кілдер. Сотта кілдік етуші бл тлалар санатыны іске атысуы жеке іс жргізу ережелерімен реттеледі. рекетке абілетсіз азаматтарды, рекет абілетіне толы ие емес немесе рекетке абілеті шектеулі деп танылан адамдарды ытарын, бостандытарын жне замен оралатын мдделерін сотта здеріні кілеттіктерін куландыратын жаттар негізінде оларды ата-аналары, асырап алушылары, аморшылары немесе ораншылары орайды.
Р АІЖК 63-ші бабыны ережелеріне сйкес:
- хабар-ошарсыз кеткен деп белгіленген тртіппен танылан азамат атысуа тиісті іс бойынша, оны кілі ретінде хабар-ошарсыз кеткен адамны млкіне аморлыты жзеге асыратын адам атысады;
- айтыс болан немесе айтыс болды деп белгіленген тртіппен жарияланан адамны мрагері атысуа тиісті іс бойынша, егер мраны лі ешкім абылдамаса, мрагерді кілі ретінде мралы млікті орау мен басару шін таайындалан сатаушы немесе аморшы атысады.
Кмелетке толмаандарды мдделерін орау барысында оларды ата-аналары сота з жеке куліктерін жне баланы тууы туралы куліктерін сынулары тиіс. Тууы туралы кулік бойынша («ата-аналары» деген графаа сйеніп) сот бала мен оны зады кілі арасындаы туысты байланыстара кз жеткізеді.
Зады кілдер зада кзделген шектеулерді сатай отырып кілдік етушілерді атынан тиесілі (зада кзделген тртіппен) барлы процессуалды рекеттерін жасайды. Зады кілдер істі сотта жргізуді баса кілге тапсыра алады.
40Адвокат ордеріне осымша зге де мліметтер енгізілуі ммкін.
41Зады тлалар берген сенімхаттарда кілді сенімхатыны нмірі, датасы, оны кілеттіктеріні клемі мен мерзімі, сондай-а зге де мліметтер крсетіледі.