Талап ою трлері

Талап ою дегеніміз бзылан (дау келтірілген) ыты сот арылы орау тсілі; бл – іс жргізулік (процессуалды) формаларды бір трі жне барлы талап оюлар шін орта асиет болып таылады. Жекеленген ыты белгілері талап оюларды жеке топтара боледі, з кезегінде ол топтар берілген талап оюлар бойынша сотпен озалан азаматты істерді санатты атыстылын анытайды. азаста Республикасыны іс жргізу занамасында талап оюларды келесі трлері сынылан⁸⁷.

Мемлекеттік оргадарды,жергілікті зін-зі басару органдарыны, йымдарды жнелауазымды адамдарды рекетері мен шешімдерін засыз деп тану туралы талап ою (Р АІЖК 222-ші бабы – ерекше талап ою тртібінде іс жргізу).

Аша сомаларын ндіріп алу туралы талап ою (Р АІЖК 223-ші бабы – сот аша сомаларын ндіріп алу туралы шешім шыаран кезде шешімні арар блгінде ндірілетін аша сомасыны млшерін жне валюта трінцифрмен жне сздермен крсетеді).

Атару жатыны немесе зге жатты кші жойылды деп тану туралы талап ою (Р АІЖК 224-ші бабы – мндай талап арызды анааттандыру кезнде шешімні арар блігіндеатарылуа тиісті емес жатты атауы, нмірі, кні жне есептен шыарылуа /алынуа/ жатпатын сома крсетіледі ).

Шартты жасасуа мжбрлеу туралы талап оюлар (Р АІЖК 225-ші бабы – шарт жасасу немесе згерту кезінде туындаан дау бойынша шешімні арар блігінде шартты рбір даул жадайы бойынша шешім крсетіледі, ал шарт жасасуа мжбрлеу туралы да бойынша шартты трі жне траптар шарт жасасуа міндетті талаптар крсетіледі ).

Млік немесе оны нын алып беу туралы талап ою (Р АІЖК 226-ші бабы – млікті заттай алып берген кезде сот шешімде оны дербес-белгілі бір белгілерін жне,егер шешімді орындау кезінде алып берлетін млік болмай алса,жауапкерден ндірілугетиіс млікті нынкрсетеді).

Жауапкерді белгілі бір рекеттер жасауа міндеттеу туралы талап ою (Р АІЖК 227-ші бабы – мнда талап арыздар бойынша шешімінде сот, егер жауапкер шешді белгіленген мерзім ішінде орындамаса,онда талап оюшыны бл рекеттерді сотты йарымы бойынша жауапкерді есебінен ажетті шыындарды ндіріп ала отырып жасауа ылы екенінкрсете алады).

Бірнеше талап оюшыны пайдасына немесе бірнеше жауапкерге арсы талап ою (Р АІЖК 228-ші бабы – мндай талап арыздар бойынша шыаран шешімінде сот жауапкерд шешіміні андай лесін орындауа тиіс екенін, немесе оларды жауаптылыыны орта болатынын крсетеді).

сынылан тізімнен крніп трандай, талап кою трлерін тадауда (олар бойынша шешім абылдауда) отанды за шыарушы жйелі критерилерге сйенбей, бл жерд ол сот тжірибесінде жиі кездесетін істерді санатты блінуін есепке алан. сынылан талап арыздарды нормативтік блінуіне осымша рі арай нормативтік емес белгілері бар талап оюлара сипаттама беруді жн санап отырамыз.

Антикалы (римдік) загерлермен аныталан жктеулер бойынша талап оюлар виндикациялы жне негаторлы⁸⁸ трлерге блінеді. Талап оюларды трлерге блуді заманауи китерийлеріні кпшілігі рим ыты мектебінен алынан.

Алып беру туралы талап ою. Алып беру туралы талап оюды пні – бл талап оюшыны материалы-ыты талабы. Мндай талап анааттандырылан жадайда жауапкерге талап оюшыны пайдасына белгілі рекеттер жасау міндетті жауапкерге жктеледі, немесе андай да бір рекеттерді жасауа міндеті жауапкерге жуктеледі, немесе андайда бір рекеттерді жасауа тыйым салынады.

Тану туралы талап оюларды⁸⁹ зіндік ерекшеліктері бар. Бл талап оюды басты белгісі – мнда бзылмаан ыа атыты да талап ойылуы ммкін. ы субьектілері арасында ытары мен зара міндеттемелерінде беймлімдіктермен сипатталатын атынастар туындауы ммкін. Мндай беймлімдіктер салдарынан трлі шиеленісті жадайлар пайда болып,соны салдарынан тараптар (тараптын біреуі), немесе шінші тлалар ыа сай емес рекет етулеріне алып келуі ммкін.

Мысалы, 1990-шы жылдара дейін ірі алалардаы соттарда азаматты істерді басым блігін трын й дауларына атысты істер райтын. Егер трын йді жала беруші (мемлекет)⁹⁰ птерде тратын тлаларды бірін птер пайдланушыны (птер жолдаушыны)⁹¹ отбасы мшесі екендігін таныысы келмесе, сол отбасы мшесі оны жолдаушы отбасыны мшесі ретінде тану туралы сота (детте жергілікі атару органына арсы) талап оя алатын. Сондай – а орта аулада орналасан йлерді трындарды бірі орта ауланы оршауа рекет жасаса, немесе осындай рекетте ниет білдірсе, онда баса трындар (меншік иелері,й пайдаланушылар) даулы ауланы орта пайдалану аумаы ретіне тану туралы сота талап арыздар беретін.

Тану туралы талап ойылан жадайда талап оюшыны пайдасына рекет жасауа жауапкер сот шешімімен мжбрленбеуі ммкін. Тану туралы талап оюлар заги дебиеттегі екінші атауы бойынша анытаушы талап оюлар деп те аталады, себебі олар бойынша шешім шыару жолмен даулы ыты бар немесе жо екендігін анытау жне алыптасан атынастарды ретке келтіру сотты міндеті болып табылады. Кейбір жадайларда тану тралы талап оюлар осыан дейін бзылан ыты орау тсілі болалады, яни даулы ыты атынаса натылау енгізу жне талап оюшыны бзылан субьективтік ытарын алпына келтірудіжолы болады.

Талап оюшыны бзылан ытары берілген талап арызды анааттандыру жолмен сот шімімен ыты оралуы жждеге асырылады. ыа дау келтіру болашата оны бзылуы аупін тудырса,осы ауіпті болдырмау масатында берілген талап оюлар ыты бзылуын алдын алу (профилактикалы) маыза ие.

Іс жргізу дебиетінде (оу жне ылыми) алыптасан ыты атынастарды (оу жне ылыми) алыптасан ыты атынастарды айта руа згертуге баытталан талап оюлар термині жиі олданады⁹². Оларды мні талап оюшы мен жауапкер арасындаы ыты атнастарды згерту жне тотауа баытталумен тсіндіріледі. Субьективтік ы лдекім тарапынан бзылып, оан дау келтірілсе сотты орау ажет боландытан, мдделі тла сота жгінеді. Егер ыты бзылан расталса, онда сот шешім шыарып, сол арылы бзылан ыты орайды.

арсы талап ою. зіні баыты бойынша арсы талап жауапкерді берлген талап оюа арсы орануыны іс жргізушілік тсілі болып табылады.

Азаматты іс жргізу занамасымен белгіленген арсы талап ою ыы жауапкер мделерін нормативтік орау кепілдігі болып саналады, осы кепілдікке сйкес жауапкер алашы талап оюда млімделген жайттара арсы станымдарын арсы талап ретінде оюа ылы.

 

⁸⁷Бл жерде шешім шыарылатын талап ою тізімі толы трінде берілмеген. Бл тізім Р АІЖК 18-ші «Сот шешімдері жне оларды орындалуы» атты тарауында сот шешімдеріні трлеріне арай лгі ретінде тадалып алынан.

⁸⁸Виндикациялы талап ою – з млкін бтен біреуді иелігінен талап етіп алу жніндегі меншік иесіні талап оюы, яни млікті иеленбеуші меншк иесіні млікті иеленіп алан меншік иесі емес тлаа арсы ойылан талап. Негаторлы талап ою – меншік иесіні млікке билік етуінен йыруа атысы жо ы бзушылытан орау туралы ойылан талап. Мндай талаптар меншік иесіне з млкін пайдалануа келтірген кедергілерді жоюа баытталады. араыз:Большой юридический словарь – М., 2001 – С. 234.

⁸⁹Орыс за дебиетінбе мндай талап оюлар «иски о признании» деп аталады. аза тілінде «тану» деген термин «мойындау» деген маынада да жиі олданады.

⁹⁰Мемлекет атынан осы санаттаы азаматты істер бойынша процеске жергілікті атару комитеттеріні кілдері атысатын еді.

⁹¹ы олдану тжірибесінде (орыс тілінде) салалы занамада жо «квартиросъемщик» деген термин жиі олданылатын. Сол жылдары аталан термин сот шешімдерінде де крініс табады.

⁹²Бл терминні орыс тіліндегі атауы «преобразовательные иски».

 

Талап ою

Талап ою талапкерді іс жргізушілік маызы бар рекеті болып табылады: талап ою талап арызды нысаны мен мазмнына ойылатын талаптарды сатай отырып берілуі тиіс. Іс жргізушілік баытталуы бойынша талап арыз сотта іс озалуды алашы тсілі (амалы) болып табылады. Талапты растыру жне дайындалан арызды сота тапсыру (жолдау) талап оюшыа тн рекет болса, ол арызды ндіріске алу туралы шешім абылдау заынан негізінде сот кілеттілігіне жатызылан. Талап ою арылы сота жгіну (арызды сота тапсыру) азаматты іс озау шін бірінші міндетті рекет боланымен, сота арызды тскендігі судья шін сол арызды абылдау жне іс озау міндетін туындатпайды.

Талап арыз сота жазбаша нысанда (электронды жат нысанында) соттылы ережелерін сатай отырып беріледі.