Топыраты химиялы асиеттері.

Топыра гигиенасы.Топыраты физикалы, химиялы жне биологиялы асиеттерін сипаттаыз. Топыраты эпидемиологиялы маызын тсіндірііз.

Топыра температурасы - атмосфераны жерге жаын абатыны температурасын анытайды,сондай-а й-жайларды жертлелері жылу шарттары жне бірінші абатын жылытады.1 м топыра тередігінде, температуралы ауытуы бар.Желтосан айында - 7-8 м тередікте е тменгі температура,ал мамыр айында е жоары саталады.Бл бетіне араанда ыста жылы,жазда салын, жертле лкен маыза ие санитарлы азы-тлік сатауа арналан.Топыраты температурасы зін-зі тазарту организмдері мен процестерді мір сру дегейін сер етеді. Топыраты механикалы жне физикалы асиеттерінілкен гигиеналы мні бар (блшектерді млшері, топыратаы су, топыратаы ауа, кеуектілігі, ткізгіштігіні, ылалдыы, капиллярлы, жылу ткізгіштігі), топыра пен жер асты суларыны химиялы рамы сер ететін, зін-зі тазалау биохимиялы процестерді арындылыы, ауыл шаруашылыы німдерін сапасы мен ауіпсіздігі жне жне т.б.

Топыра блшектерді млшері топыраты механикалы асиеттерін анытайды. Осылайша тас топыра 3 мм, м 0,2-0,3 мм, глина 0.01-0.001 мм, гумусты - кем дегенде 0,0001 мм.

Топыра суы. Топыра жер асты жне жер стi суларын алыптастыруа жне рамы мен асиеттеріне лкен серінтигізеді. Топыра суынан грунтты сулар пайда болады. Топыра суыны гигиеналы мні,барлы химикалы заттар,сонымен атар биологиялы топыра ластаушылары (гельминтоздарды жмырта, арапайым, бактериялар, вирустар) тек топыра ылалы арылы жылжыйды. Сонымен атар, химиялы жне биологиялы процестер, топыраа енетіндер, соны ішінде зін-зі тазалау, су ерітінділерінде орындалады.

Топыра ауасы. Оны млшері мен рамы топыра сипатына байланысты. Топыратаы ауа немі атмосфералы ауа мен алмасып отырады. Алайда, тіпті таза топыра ауасындыы оттегі (14% дейін) азаядыжне (8% -а дейін) кмірышыл газыны млшері ктеріледі. Топыраты органикалы заттар мен жоары ластануында жне оттегі жетіспеуінен зиянды уытты німдер блініп шыады (ккіртті сутек, аммиак, фторлы сутек, индол, скатол, метил меркаптан) олар жер асты ткелдеріне жне жертлелерге еніп оларды санитарлы жажайын бзуы ммкін . бырлар мен колодтарды кесу кезінде,жер асты рырыларын орнатуда топыра ауасымен уланан кездер болан. Топыра ауасы трынды аудандарда жне рекреациялы аудандарда адам азасына айтарлытай сер етеді.

Кеуектілігі - топыра клеміні бірлігіне жалпы кеуектілігі, пайыз ретінде білдірді. Кеуектілігі жоары болан сайын, топыраты фильтрациясы тмен болды. Сонымен, мды топыра кеуектілігі 40%, шымтезек 82%. Топырата 60-65% -а кеуектілігі биологиялы жне химиялы ластаушы заттарды зін-зі тазарту процестер шін отайлы жадай жасайды. Жоары кеуектілігте топыраты зін-зі тазарту процестері нашарлайды. Топыраты осы трі анааттанарлысыз деп бааланады.

Топыраты ауа ткізгіштігі - топыратын абілеті ауаны ткізу. Топыраты бл абілетін оны жоары порлары анытайды. Топыраты ауа ткізгіштігін жоарлауына барометрлік ысымны артуына жне топыраты абатыны алыдыыны кемуіне жне оны ылалдылыыны азаюы. Атмосфералы ауамен топыра озалысы жне ауа алмасу атмосфералы ысым жне жер асты суларыны дегейіне температуралы ауыту айырма серінен немі жреді. Топыраты жоары ауа ткізгіштігі оны оттегімен алмастырады, органикалы заттарды биохимиялы тотыуынын лаюына байланысты лкен гигиеналы мнге ие.

Топыраты су ткізгіштігі топыратын (фильтрациялы асиеті) –топыраты бл асиеті Жер бетіне тскен суды жту жне ткізу. Жту–суды ткізуді бірінші фазасы,соны поралар сумен толады.Ылалды азайан кезде оны топыра толы сініргенше жаласады. Екінші фаза - фильтрация сумен топыра толы аныу кезінде ауырлы кшіні серінен топыраты кпіршіктеріне су озалыстарымен сипатталады. Топыратын суды ткізгіштігі, жер асты суларыны алыптастыруа сер етеді Жер ойнауында орларын жинатау жне жерасты кздерінен сумен халыты амтамасыз етуге сер етеді.

Топыра ылалы - оны ойнауында сорбциялы жне капиллярлы кштерді стап алатын суды клемі. Жоары ылалдыы кп болан сайын, топыра тесікшелері аз жне клемі жоары болады.

Жоары ылалдылыа шымтезек ие (500-700%) бар. Ылалдылы млшері ра топыра салмаы бойынша пайызбен. Кп ылалдылыы онда орналасан топыра пен имараттарды ылалдылы туызатын фактісіне байланысты топыраты дымылдыын гигиеналы мні, ауа жне суды топыраа ткізгіштігіні азайтады жне тазаланан сарынды суларды болдырмайды. Мндай топыра ылалды жне суы болып табылады.

Топыраты капиллярлыы- бл топыратын капилярлар арылы суды тменгі горизонттанжоарактеруі. са (майда ) кеуекті топыра болса, оны капиллярлыы жоары болан сайын, су жоары ктеріледі. Топыраты жоары капиллярлыы имараттарды дымыл болуына себеп болуы ммкін. Ірі тйірлі топыратар суды жылдам ктереді, біра шаын биіктікке.Тіпті ежелгі заманда, Гиппократ топыраты «сау» жне «сау емес» деп блді. ра жне кнді жерлер сау деп есептелінді. Сау есеске ойпа, суы, су басан жерлер жатызылан. Сау топыра, лкен тйірлі жне ра болуы тиіс, майда тйірлі жне ылалды топыра те нашар желдетіледі жне зін-зі тазарту процестері нашар жреді.

Топыраты химиялы асиеттері.

Топыраты талдау барысында химиялы зерттеу жасауды маызы зор. Топыраты химиялы ерекшеліктері, топыраты сімдікті оректенуіне ажетті элементтермен амтамасыз етілуі , сол сияты зиянды осылыстарды бары немесе жоы химиялы зерттеу жасау арылы аныталады.

Топырата р трлі геохимиялы жне биохимиялы рдістер жреді. Бір жаынан араанда топыра геологиялы дамуды нтижесінде топыра тзуші тау жыныстарындаы элементтерге мрагерлік жасаса, екінші жаынан оны гипергенез факторларыны ыпалымен жылдам ыдыратады.

сімдіктер мен жануарлар алдытарыны ыдырауы кезінде немесе органикалы заттарды минералдануымен бір мезетте топырата крделі органикалы заттар тзілу былысы - шірінді тзу жреді. Шіріндіні химиялы рамы, алашы шірінді тзілетін органикалы заттарды рамынан крделірек болады. Шіріндіні рамында гумин жне ульмин, фульво жне амин ышылдары т.б. кездеседі. Шірінді ыдыраан кезде кміртегі, нитраттар, фосфаттар т.б. блінеді. Шіріндіні рамына 5%-ке дейін азот кіреді. р трлі топыратардаы шіріндіні млшері р илы болады. Мысалы, ара топырата 8-12-15 % дейін, срылт тоай топыраында 3-5%, срылт топыратарда 1-3 %, м топыратарда 0,5% болады.

Топыраты басты химиялы асиеттеріні бірі - оны ышылдыы. Топыра ышылыны артуы сімдікті сіп-нуімен топыратаы пайдалы бактерияларды мір сруін иындатумен бірге ондаы пайдасыз(сімдіктерді ауруа шалдытыратын) саыраулатар мен микроорганизмдерді дамуын амтамасыз етеді. Мны зі топыраты физикалы жне химиялы рамыны нашарлауына кеп соады. Топыраты ышылдыыны экологиялы серін р бір сімдікті белгілі бір рН млшерінде ана жасы дамитындыынан білеміз. ышылды межесіне (рН) арай топыра тменгі топтара блінеді.

1. те ышыл топыра - 4,5

2. Орташа ышыл топыра - 4,6-5,0

3. Сл ышыл топыра - 5,1-5,5

4. ышылтым топыра - 5,6-6,0

5. Бейтарап топыра - 6,1-7,0

6. Сілтілі топыра - 7,1-8,0

7. те сілтілі топыра - 8,1

Топыра ышылдыы екі трге ажыратылады: айын жне кмескі (потенциалды) ышылдылы. Айын ышылдылы деп топыра ерітіндісіндегі сутегі иондарыны межесін айтады. Ол топыратаы органикалы жне минералды ышылдарды дегейімен айындалады. Ал кмескі ышылдылы - топыра блшектеріні тздармен сері кезінде пайда болатын осылымдарды ерітіндіге ышылды асиет беруімен ерекшеленеді. Топыра ышылдылыын, ондаы минералды элементтерді млшерін аналитикалы химия тсілдерін пайдалана отырып, топыраты судаы ерітіндісін зерттеу арылы анытауа болады.

Топырата эпидемиологиялы маызы те зор. Сол арылы адама тікелей немесе жанама жолмен кптеген инфекциялы жне паразиттік ауруларды оздырышы мір сріп жне тарала алады. Аурулар оздырышыны таралуына: ша, олды ластануы, азы-тліктер (;жеміс-жидектер, саыраулатар жне т.б.), су, рал-жабдытар, ыдыс-аятар тасымалдаушы болады. оздырыштар жануарлар, кеміргіштер жне рт-мырсалар арылы тарала алады.

Топыраты патогенді микроорганизмдер мен гельминттер жмырталарымен ластануыны басты кзі адам мен жануарларды, аын суларды жне т.б. болып табылады. Уаыт те келе топыраты зін-зі тазарту асиеті арасында олар леді, алайда біраз уаыт бойы зіні мір сру аблетін сатап трады.

Топыраты орныты жне за уаытты мекендеушілері споропайда болдырушы патогенді микроазалар болып табылады, оларды рытары топырата ондаан жылдар бойы мір сре алады. Негізінен, блар жараат жпалары (сіреспе, газды гангрена), ботулизм, сібір кйдіргілеріні оздырышы.

Топыра, сіресе органикалы заттармен ластанан топыра, бактериалды жне вирусты ішек инфекциялары - дизентерия, іш сзек, А жне В паратифтары, сальмонеллеза, вирусты гепатит, псевдотуберкулез жне т.б. оздырыштарыны таралу факторы бола алады. Осылайша, топырата тифо-паратифоз бактериялар тобы 400 кнге дейін бола алады, ал дизентерия – 100 кнге дейін.

Топыра шартты-детті микроазалармен ластана алады, олар адам азасынан блінетін заттар арылы тседі (БГКП, E.coli, B.cereus, Proteus, Cl.perfringens жне т.б.).

Топыра геогельминттерді (аскаридтер, ылдырыбас) жылжуында рлі ерекше. Ерекшелігі – геогельминттерді жмыртасы адам азасынан шыарылатын заттармен бірге топыраа сііп, онда даму сатысыны белгілі блігін тіп, инвазиялы асиеттерге ие болады. Тек аскарида жмырталарыны «дамып-жетілуінен» кейін ана адамда инвания ауруын тудыра алады. Аскарид жмырталары топырата 1 жыл бойы мір сре алады, топыра блшектерімен термикалы залалсыздандырылмайтын таамдарды инфекциялайды.

Органикалы заттармен ластанан топыра тыру, оба, туляремия сияты инфекцияларды таратушы кеміргіштерді мір сру ортасы болып табылады, сонымен атар шыбындарды олайлы мір сру ортасы, ал олар ішек инфекциясыны оздырыштарын таратушылар.