Бандитизм ылмысыны субъективтік жаы
ылмысты субъективтік жаын сипаттайтын белгілерді толы жне жан-жаты анытау ылмысты дрыс саралауды, рекетті жне сол ылмысты жасаан адамны оама ауіптілік дрежесін анытауды, жауаптылыты жеке -даралауды ажетті шарты болып табылады.
“Субъективтік жа-ол асиет, яни, оама ауіпті рекетті ажетті белгісі-дейді Б.С. Волков. Оны мазмны ауіпті рекетке берілген баа, ол жасаланнан кейінгі ылмысты салдар. Сонымен атар, субъективтік жа пен рекетті сырты асиеті арасындаы зара байланыс олара берілген бааны сйкестілігінмен бітпейді.
Бл крсетілген мн-жайлар аталан белгілерді сипаттауда, оларды наты мазмнын анытауда, осы тсініктерді райтын рама элементтерді айындауда елеулі рл атарады. Кез келген рекетті оны жасаан адамны санасында бастамасы болады.
Бандитизм жєне µзге де осы тектес ылмыстарыны барлыы да асаана ниетпен жасалады, йткені оларды абайсызда жасау ммкін емес.
Бандитизм рамы болса, тек кінні емес арнайы масатты, яни азаматтар мен йымдара шабуыл жасау масатын да амтиды. Соы масат трі кбінесе пайдаорлы болып келсе де ашанда ол масатты білдірмейді.
Барлы асаана ылмыс сияты, орытып алушылыты субъективтік жаы - кін, мотив жне масат.
Кін-ылмыс элементі. Ол кез келген оама ауіпті рекетті маызды рама блігі болып табылады. Кін болмаса ылмысты жауапкершілік те болмайды, кінні интеллектуалды жне еріктілік белгілеріні андай да бір араатынасы оны асаана (тікелей жне жанама) жне абайсыз (менмендік жне немрайдылы) деп блуге жетелейді.
Кінні іске асырып олдану шін оама ауіпті рекетті субъективтік жаын анытауды маызы бар. Тменгі тран соттар кінні аныталуы жне оны дл, даусыз длелденуіне бадар алулары керек. Бл мн-жайа кіл аудармау объективтік айыптауа кеп соады, яги ылмыс жасаан адамны кінсі болмаса да, нтижеге арап оан жауапкершілік артылады, ылмысты істі араанда объективтік шындыты анытау ажет, оны маызды блігі-субъектіні кінлігі жайындаы, оны кінсіні мазмны, формасы жне дрежесі жайындаы сотты тжырымы. Кінлілік дегеніміз-ылмыс рамыны тек субъективтік жаы, яни асааналы немесе абайламаушылы, себебі за оны мотивпен, масатпен жне эмоциямен байланыстырады.
Кінні шын мазмнын, наты формасын жне дрежесін анытамай адамды ерекше ауіпті ылмысты айталаушы деп тану туралы, шартты соттау, шартты-мерзімінен брын босатуды, раымшылыты олдану туралы мселелерді дрыс шешу ммкін емес.
Біз сра берген практикалы жмыстаы 200 ызметкерді жауаптары ылмысты субъективтік жаын анытауа жете баа бермейтіндігін крсетті. Пайдаорлы масатта кш крсеткен ылмысты субъективтік жаын анытаанда оларды 13%-і-ниетті мазмнын, 24%иетті баыттылыын, 31%-ішкі трткісін, 29%-і-ылмысты масатын анытаан. Тек жеті анкетада ана ылмысты субъективтік жаыны динамикасы крсетілген.
Арам ниетті-тікеге немесе жанамаа жатызу адамны оам келген ауіпті салдара алай арайтындыына байланысты, ол соны алады ма, лде дейі соан жол береді ме? Біра мндай ажыратуды тек материалды рамы бар ылмыстара атысты олдануа болады, онда салдар объективтік жаты міндетті белгісі болып табылады. Салдар объективтік жаты міндетті элементі болып табылмайтын формальды жне ысартылан рамдарда, адамны олара атысты тіке ниетті де сипатына ыпал жасай алмайды. Бл жерде адамны з рекетіні наты рамын жне оны оама ауіптілігін тсінуі маызды рл атарады. Осыан байланысты Г.А. Злобин мен Б.С. Никифоров былай дейді: «Формальды ылмыс жасаанда, оны оама ауіпті рекетілігін тсіне отырып..бл жадайда тіке жне жанама ниетті ажыратып алу ммкін емес» /22/.
Бл айтылан бірдей млшерде ысартылан рама да жататындыында сз жо. Сонымен, субъективтік жаынан бандитизм жне зге де осы тектес ылмыстар асаана жасалады.
А.А. Пионтковский кін тсінігіне оны заа айшылыын кіргізеді. Бізді ойымызша, заа айшылы оама ауіптілікті крсетеді. Сондытан, кез келген заа айшы рекет оама ауіпті болып табылады; біра оама айшы бола бермейді. Заа айшылыын мойындау шін заны оны з формуласына оспаандыыны маызы жо.
Адамны орытып алушылыты объективтік белгілерін мойындауы, оны санасында ол сушылыты наты жне ыты жатарыны бейнеленуі арылы оамды ауіптілікті тсінуге ммкіндік туады. ол сушылы жасай адам орытып алушылыты объективтік жаыны барлы белгілерін жне оны Затын ынады. Бл мн-жай оама ауіпті рекетті, оны жасау тсілін жне ылмыс затын тікелей ынуа болатындыымен тсіндіріледі; соан байланысты ылмыскер зіні интеллектуалды ммкіндігін, бірінші кезекте, орытып алушылыты осы крсетілген категория ретінде жасаланатын ылмысты мн-жайын тсінуді амтиды.
ылмыскер санасында жасалынатын ылмысты фактілік жаы амтылады - рбанны назарына орыту мен мліктік талап амтылан апарат жеткізу. Сонымен атар, орытып алушы жасалатын ылмысты оам шін мнін тсінеді. Ол жбірленушіні назарына жеткізілген хабар оны бойында рей тудырады, талап еткенді беруге мжбрлейді деп ойлайды. Бл жерде психикалы серді маызы зор. оама ауіпті салдарды болжап білу арам ниетті интеллектуальды кезеіні екінші белгісі болады, ол орытып алушылыты материалды рамдарына тн.
Бл крсетілген болжау салдарыны наты фактілік жаын да, осы рекет шеберіндегі оама ауіпті сипатты да амтиды.
Арам ниетті таы бір белгісі- тілеу, мтылу ыты дебиеттерде р трлі тсіндіріледі. Кейбір авторларды ойынша ол белгілі бір оама ауіпті салдара мтылу, аыры масата жету амалы.
Баса авторларды пікірінше, тілек адамны алдын ала болжаан болмай оймайтын оамды ауіпті салдара атынасы. Бізді ойымызша, бірінші пікір дрыс сияты. Психологиялы трыдан «тілеу - масата баытталан мтылыс» /23/. Сол себепті екінші пікірмен келісуге болмайды.
Адам зіні оама ауіпті мінез-лыны ішкі трткісін алай тсіндіргендігі емес, сондай рекет-ылыа не себеп боландыы маызды деп, Б.С. Волков дрыс айтады. Мотив-мінез-лыты себебін, адам белсенділігіні бастауын тсіндіреді /24/.
Адам ылмыс жасаанда, оан белгілі бір нрсе трткі болады, зіні жігерін андайда бір нтиже-масата жетуге баыттайды. Адамны психалы атынасыны сипаты андай да бір мотивтермен, масатпен айшыталатын боландытан, оларды анытамай кінні шын мазмнын дрыс баалау ммкін емес. ылмыс жасауды себебіне орысты крнекті криминалистері И.Я. Фойницкий /25/, М.П. Чубинский мотивті ылмысты кзі деп сипаттаан, соттын талылауына жататын наты факт деп есептеген /26/
Крнекті орыс алымы Л.Е. Владимиров былай деп жазады: «кзі ашы сот ылмысты мотивін ашпаан тергеуге анаат білдірмейді. рекетті тсіну шін ішкі трткіні тере психологиялы мні бар, ол осы ылмысты неге жасалынандыын тсіндіреді, егер сотталушыны кіл-кйі кдік тудыратын болса, даулы мселені дрігер-психиатрды ортындысына алдырады.
Мінез-лытыты мотиві, адам санасында алыптасып оны еркіне ыпал жасайды, оны оама ауіпті рекетіне тиісті баыт береді. ылмысты саралау шін де мотивті айындауды маызы зор. «Мотивті білмей адамны баса масата емес, неге осы масата мтыландыын тсіну ммкін емес, жне де оны рекетіні шын мнін де тсіне алмайсы-дейді Б.М. Теплов /27/.
«Мотив адамны санасын жайлап алып оны ылмыс жасауа итермелейді». «ылмысты себебі, адамны зіні леуметтік рылымыны санадаы шаылысыны, айнасыны нтижесі болып туындайды»,- дейді В.А. Владимиров /28/.
ылмысты мотиві масатпен тыыз байланыста болады. «Масат жасалатын ндылыты адам санасындаы идеалды образы». Б.В. Харазишвилиді пікірінше, мотив - адамды не итермелейді, ал масат - адам рекеті айда баытталан деген сраа жауап береді /29/.
Талан-тараж жасаанда адамда андай да бір масатты боландыын анытауды маыздылыы даусыз, ол ылмысты за теориясында, сондай-а ы орау органдарыны практикасында кмн туындырмайды. Сонымен атар, рлы жасаудаы масатты мазмнын революцияа дейінгі де, азіргі де криминалистер рилы анытайды.
И.Я. Фойницкийді пікірінше, талан-тараж болуы шін арнайы тілек немесе рекет масаты ажетті шарт болуы керек. Бл шарттар криминалистер тарапынан ртрлі тсініледі деп есептейді ол: «Не пайдаорлы масат деп, не засыз басып алу ниеті деп,не жбірленушіні еркінсіз жне келісімсіз бтенні млкін иемдену ниеті деп. Брінен брын. -дейді ол, -талан-тараждау дегеніміз жбірленушіні еркінсіз жне келісімсіз бтенні млкін иемдену масатын кздейді. Бл - ылмыскер бтенні млкін иемдену масатын кздейді. Бл дегеніміз - ылмыскер бтенні млкін тек зіне ана аратып, меншік иесі ретінде оан зі билік жасау ниетін басшылыа алады деген сз» /30/.
Баса орыс криминалисі С.В. Позднышевті пікірінше, талан-тараждаудаы масат - За бойынша меншік иесі ана ие билікке ол жеткізу ниеті, сондай-а меншік иесін сол мліктен бір жолата айыру ниеті /31/.
Кеес кезеіндегі за дебиеттерінде талан-тараждауды мотиві мен масатына атысты р трлі пікірлер бар. Біреулері тек пайдаорлы ана сипат бар дейді. Ал біреулері пайдаорлы талан-таражды субъективтік жаыны міндетті белгісі емес деп ойлайды. Ал, Б.С. Никифоров, «пайдаорлы - масатты талан-тараждауды ажетті белгісі деп араудан толы бас тарту ажеттігіні сынады /32/.
Пайдаорлы дегенді алай тсінеміз? ртрлі сздіктерде бл тсінікке «баюа мтылу», «материалды пайда», «иемденуге, баюа штарлы» деп анытама береді (тржіме бізден - Е.А. ).
ылмысты за бойынша пайдаорлы дегеніміз кез келген формада: не материалды игіліктер алу арылы, не материалды шыындардан тылу арылы материалды пайда тсіру. Сондытан да, мысалы, орыту арылы арызын айтарып алу ыынан бас тартуды талап ету - орытып алушылыа жатады.
С.А. Елисеевті пікірінше, пайдаорлы ылмыс - жасалу трткісі ылмыскерді материалды пайданы оамны, баса адамдарды есебінен алуа мтылатындыын корсететін ылмыс /33/.
орытып алушылы жасаандаы ылмыскерді тпкі масаты - млікті иемдену, оны тегін з пайдасына жарату, яни пайдаорлы ниетін жзеге асыруа.
Сонымен атар, пайдаорлы трткіден баса бзаылы, кек алу, ызаныш ниеттері болуы ммкін. Біра, кейінгілер осалы рл атарып оларды болмауы бл ол сушылыты мазмнын згерте алмаса, рекет пайдаорлы ылмыс ретінде саралануа тиіс. Мысалы, «Арканы директоры В.- а бір топ адам келіп 40000 доллар талап еткен. Бл ашаны олар директорды орынбасары «Марикты жмыстан засыз тсіргені шін тленетін тлемаы деп тсіндірген, соны атынан келген. Директор оны зады шыарыланы айтып, аша беруден бас тартан. Келген адамдар оны кзіне пластырь жапсырып, оны белгісіз птерге алып кеткен. Ол жерде оны таяа жыып, барлы ойан шарттарына келісім алып, босатан.
Баса бір жадайда орытып аушыларды 20 жасар студент ыз Н. Ларисаныда жолы болмаан. Полиция формасын киіп алан олар, ызды «Планета» коммерциялы фирмасыны офисіне алып келіп, олына кісен салып, кзіне пластырь жапсырып, ваннада ш кн стаан. Егер миллион теге тлесе ана жібереміз деген. Мнша ашаны Лариса оларды басшысы А-дан арыза алан, ол ашаа оан птер, мшине, киім-кешек алып берген, университетке тсірген. Ал Лариса А-ны кейін тастап кеткен, оны «намысын» аяа басаны шін арымтасына осылай жасаан.
Ретін тауып ыз амаудан ашып шыып, полицияа хабарлаан. Дереу келіп тінту жасаанда полиция екі автомат, мылты, пистолеттер, рация, тнде кретін прибор жне 200 мы теге аша тапан.
«Дкен жанындаы еменні уысына 4 мы доллар кеп салмаса кйеуіді крмейсі, ал полицияа хабарласа балаларынан айырыласы - деп біреу хат кеп тастаан. Кейін сталанда орытып алушыларды біреуі сол кйеуді зі болып шыан. Досымен ептеп ара ішкен. Жаластырана аша болмаан. Содан со осындай айлаа кшкен. Олара керегі 40 мы теге екен, біра ауыз татырлы болсын деп досы таы да нл осып ойан”.
Бл орытып алушы кйеуге атысты тртіп сашыларыны абылдаан шешімі адам ктпейтіндей жне те жмса еді - жазады йеліні берсін деп жібере салан.
Келтірілген жадайларда пайдаорлытан баса да мотивтер «бсекелестікте» болан. Біра, басты масат пайдаорлы, сондытан да жасалан рекет орытып алушылы ретінде саралануы тиіс. Пайдаорлы ылмыс жасаанда адам бтенні млкін з меншігі сияты ттыну немесе басадай пайдалану не оан билік жасау арылы баюа мтылады. Мндай ылмысты масаты - млікті иемдену. Біра масатты салдармен тедестіруге болмайды. Масат нтижені алдын алады, ол ой процесіні элементі болып табылады, ал салдар - ол жеткен нтиже.
Пайдаорлы емес масаттаы, мысалы бзаылыпен немесе кек алу шін жасалан ылмыстарда да млікті иемден у масаты болуы.
Бл жадайда рекет орытып алушылы деп саралануа тиіс емес. Сонымен, ылмысты субъективтік жаы пайдаорлы мотивті жне млікті иемммдену масатыны осындысымен сипатталанда ана рекем К 181-бабы бойынша саралануа жатады.
Яни, орытып алушылыты субъективтык жаы асаана кінмен, пайдаорлы мотивпен жне млікті иемдену масатымен сипатталады. Осы элементтерді біреуі болмаса рекет орытып алушылы ретінде саралануа тиіс емес.
Атылатын аруды, о-дрілерді немесе опарыш заттарды не опарыш рылыларды (К 255-бабы), радиоактивтік материалдарды (К 248-бап), есіркті заттарды немесе психотропты заттарды (260-бап) орытып алушы засыз иемдерген жадайда мселе біршама басаша болады. ылмыты бл рамдарыны болуы шін арам ниетті боландыы жеткілікті. Пайдаорлы масат бл жадайда факультативтік сипат алан. Аталан заттарды рлаанда оны болмауы да ммкін.
Пайдаорлы ниетпен емес, баса себептермен (бзаылы, кек алу, баса ылмыс шін, т.б. ) жоарыда крсетілген заттарды орытып алып иемденсе, ол орытып алушылы ретінде саралануы тиіс.
Баса ылмыс жасау масаты аныталан жадайда рекет сол ылмыса дайынды ретінде жиынтыталып саралануы тиіс.
Тергеу-сот практикасына жгізілген талдаулара араанда орытып алушылыты субъективтік жаын бааламау немесе елемеу ылмысты саралаанда елеулі ателіктерге кеп сотырады.
Бл ателіктер ылмыспен креске, азаматтарды ытары мен зады мдделерін орау ісіне зор нсан келтіреді, заа, ділдікке сенімді азайтады.