Сатарды леуметтік рылымы мен оамды атынасы

 

Таулы Алтайдаы ерте са есткеркіштерініні ерекшеліктеріне орандарды тізбектеле микротізбекте орналасуы тн болса, Пазыры уаытында лкен орымдарды тізбек пен топтара блінуі тн. (Башадар, Тяты, Берел). р тізбекте салыстырмалы трде орандарды аз болуын (16 ймеге шейін) топшылай отырып, лкен леуметтік рылымдар туралы сз озау жн емес (ауым, ру). орандарды микротізбекте орналасуы, отбасылы жерлеулермен байланысты болуы ммкін. орандар саны кбірек кездесетін орымдар бірнеше туыс отбасылар мен рулара тисілі болуы ажап емес. Пазыры мдениетіндегі орандар тізбегіні туысты атынасы туралы болжамды алашыларды бірі болып С.И. Руденко айтан болатын [38, 102 б. ]. орымда орналасан орандар мен оларды ішкі рылысы, шынайы мірде болан трын ймен, оныстарды наты жоспарлануымен байланысты. Осыан байланысты орандар тізбегі кнеде шынайы мірмен о дниедегі туыстарды атары деп абылданан. Осындай ойа ортаасырлы материалдар негізінде И.Л. Кызыласов келген болатын: «...орымдаы тізбектерді орналасуы рпа бойынша йлерді орналасуына сйкес келеді. Осындайды этнографияда хаккас оныстарындаы – аилдардан круге болады» – дейді [39, 96 б]. Мндай мліметтреді аза, башрт этнографиясынан да байауа болады. азастан мен Таулы Алтайдаы ерте кшпелілер орандарыны орналасуы кейінгі кшпелілерді жне аза рулы топтарыны йлеріні жоспарларымен сас. Блай жоспарлану бір жаынан дстр болса, екіншіден шаруашылы жаынан тиімді. Отанды археология ылымыны кш бастаушысы .Х. Марланны жазуынша «...азаты жайлауда отыран ауылына арасаыз мынадай крініс байалады: жарты ай трізді дгелене тра а аздай киіз йлерді желден ы жаында ру асаалыны йі елден ерекше, бозарып тр. Ал орта тста кешкілік тлді амайтын оршаулар бар» [40, 239 б].

Таы айта кететін жайт олда бар мліметтерге сйене отырып, жеткілікті дрежедегі тізбекті зындыы, бір жаня мшелеріні рет бойынша жерленуін крсетпейді. Мнда барлыы дерлік баытталуы менен оран аралы интервалды айырмашылыымен ерекшеленетін микротізбектерден трады. Кбінесе орым (тізбек) жат жерлеулер мен микротізбектердіден трады. Осы арада айтайы дегеніміз оран тізбектері о дниеде шынайы оныстар немесе шартты туыстарды мір сретіндігі туралы идеяны елестетеді. Сонымен атар тізбекте ретімен трызылан орандар, зіндік бір отбасыны, руды, кейде тіптен ол адамдара атысы жо кейінгі рпаты ткен тарихынан сыр шертетін монументалды шешіре есткерткіш іспетті.

Алтайдаы са заманыны леуметтік мірінні атада беті болып, йелді леуметтік жне культты мірде аншалыты орын аландыы. Зерттеушілерді біразы са оамында йел адамны оамды орны ерімен салыстыранда азана тмен болды дейді. Оан йелді мал шарауашылыты жргізудегі белсенділігі длел бола алады. Аталмыш ойды дрыстыына йел адамды жерлеу шін жеке оранны трызылуы, ер адамды жерлеу орымдарындаы секілді йел адамды жерлегенде жылыны оса жерленуі жне инвентарды молдыынынан кріуге болады. йел адамны туелді боландыын айатайтын тек бір ана дерек бар, ол Таулы Алтай перифериясында ерте са орымында табылан йел адамны мрдесі.

А.А. Гаврилованы пазыры оранында мидия ханшайымы жерленген деген пікірі «патшалы» обаларда жеке колодаларда кдерін жерледі деген пікірі сынды ойлары реалистік трыдан шындыа жанаспайды [41, 89-101 б]. Алтайдаы са орандарындаы жерлеу рыптарын анализдап кретін болса, йел адамдардан кнен грі ел басшыны жарын крген жн (жеке колодаа жерлеу, инвентарьды молдыы, тадамалы киімдер, ауыр жмысты білмеген ктім крген олдар). А-алаха орымыны 1 оранынын табылан йел aдамны мрдесіні жанынан табылан ару жара лгілері ал, сндік белдік пен тек «салт атты жауынгер ана киетін» киіз бас киім пазыры оамына бірегей [42, 107-111 б]. Жерлеу камерасыны кп уаыт бойы ашы трып, сан мрте пайдаланандыыны ытималдыы «жарыны» жерленуі бір уаытта оса жерленбей артынан уаыт те жерленгендігін білдіреді. [37, 8 б].

Пазырытытардаы абыздар мселесін арастыранда еуразия кеістігінде ерте темір дуірінде мекендеген са-скиф тайпаларындаы абыздар мселесіні контекстысында сіресе савроматтарды атыстыра арастыран жн. Пазыры оамында йед адам мен абыз йелді жай ан орын алып ана оймай, белгілі бір дрежеде оамды леуметтік сатыда орын аландыын байауа болады. Алашыларын отбасылы абірлерге жерлесе (Пазыры, Башадар, Тяты), ал А-алаха ІІІ орымыны 1 оранындаы йел адамны мрдесі абыз йелдікі болан сыайлы. Жалыз тран оран пазыры оамында жерлеу рсімдерінде алыптасан туысты белгілері бойынша жерлеу рпын дрекі трде бзады. оранны А-алаха зеніні орталы аарында трызылуы, йел адамны осылайша осы аарда жерленген бтін пазырытытара жататын ру, тайпалара орта болан сыайлы.

Пазыры оамындаы леуметтік рылыс ерте са заманымен салыстыранда те дамыан болып, мліктік дифференциация пайда болуымен (инвентарды молдыы; жерлеу камерасына жылыларды 0-22 жерленуі). Бізді ойымызша Таулы Алтай халытарыны ерте темір дуірі ішіндегі эволюциясы, леуметтік атынастарды крделендіріп ана оймай, оамны милитаризациялануына кеп тіреді. Яни бл кезеде Д.В. Черемисинні айтуы бойынша пазыры оамы бірыай ндылытар жйесін арда ттты, ол соыс, оны е ірі мраттары оамдаы р трлі топтаы леуметтік бхараны санасына сіірілді [43, 30-31 б].

Алашыыларды бірі болып археологиялы материалдар негізінде Саян-Алтай аймаыны ерте темір дуіріні леметтік рылымын алпына келтіруге тырысан А.Д. Грач болатын, зіні «Древние кочевники в Центре Азии» атты монграфиясында жерлеу-рыпты кешендерін анализдау арылы Саян-Алтайдаы са орандарын: 1) патшалы; 2) асйек; 3) тменгі тап кілдері (ара сйектер) деп бле отырып, асйектерді бірнеше тобы боландыын атап теді. А.С. Суразаков осы критерилер негізінде, схеманы жаартып, тртінші топ шыарады; 1) атардаы кшпелілер, 2) отбасылы-туысты топтарды ксемдері, 3) рулы асйектер, 4) тайпа ксемдері. Сл кейінрек В.Д. Кубарев пазыры оамында те ылы еместер мшелері боландыын длелдеді.

Бндай бліністі ытай жазба деректері де уаттай тседі, Ян-Шу-да мліметінде келтірілгендей, Хань династиясыны дет-рып заы бойынша биіктігі 12,8 метрден аса оран йіндісі тек император улетіні мшелеріне ана лайыты. Жоары асйектер ораныны биіктігі 12,8 метрге дейін болса, ал жоары мртебелілер оран рылысыны биіктігі 4,8 метрге дейін болан екен [44, 45 б].

В.А. Кочеев жерлеу инвентарын саралай отырып, пазырытытарда кптеген блігі жауынгерлерден тратын орта тап кілдері басты рдл атарды дейді. алым кшпенділер оамында, ксіби скерилер тобы алыптасып, солардан пазыры оамынындаы ксемдерді скери жасаы шыады [45, 112-114 б].

1989 жылы Кемерово аласында бкіл одаты конференцияда кптеген маалалар негізінен пазырытытарды леуметтік жне саяси даму аспектілеріне байланысты болды. Аталмыш конференция 1960-1980 жж. аралыында кшпелілер оамыны леуметтік рылысын зерттеудегі жмыстарды орытындысы іспеттес еді. Осы кезені негізгі нтижесі ерте жне ортаасырлы кшпелілерді леуметтік рлысыны бірдей боландыын мойындау, археологиялы мліметтер негізінде кшпелілерді леуметтік рылсын алпына келтіру жне жаа зерттеу дістемелерін жасауда болды. Сондай-а жерлеуді леуметтік-типологиялы классификациясын жасау, кшпелітануды теориялы негізі мен леуметтік терминдеріне згеріс енгізу еді [46, 23 б]. Міне осы баытта ламалаларды негізгі ойлары рбіді. 1980 жылдарды аяы мен 1990 жылдарды басында кшпелілер оамына жааша кзарастар алыптаса бастады, осындай кзарас пазыры мдениетін зерттеушілерде де, алыптасты. Енді пазыры оамы крделі леуметтік жйесі бар, бірнеше рылымдар ызмет еткен, жынысты, кмелеттік, отбасылы, ксіби, мліктік, дегейлік, діни жаынан зерттеу арастырылды [47, 85-96 б]. Міне осы мселерлер бойынша бірнеше конференциялар тті. («Социально-экономические структуры древних обществ Западной Сибири» жне халыаралы «Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий» атты конференция 1997-1999 жж.) жне бірнеше авторларды ылыми ебектерінде осы мселелер ктерілді [48; 49; 45;50; 51 жне т.б]. Ерте кшпелілерді леуметтік атынасын зерттеу, оларды оамды рылыстарын зерттеумен тыыз байланысты. С.С. Черников кшпелілер оамыны даму жолына арай отырып, «скери демократия» дстрін шыаран еді (б.з.д VII-IV .), осыан таау кзарасты В.М. Массон станан еді. Л.С. Ельницкийді пікірінше са заманындаы мемлеккеттік патриархалды-л иеленушілік сипатта болан [46].

М.И. Артомоновты пікірінше кшпелілерде шектеулі скери демократия болан [52, 37-47 б], осы пікірді Н.А. Боковенко да олдаан болатын. Оны пікірінше, кшпелілермен жартылай кшпелілерде экономикалы жйе керітартпа болан [53, 50-53 б]. Осы уаытта бір топ алымдар кшпелілерде, соларды ішінде пазырытытарда ерте тапты (алашы мемлекеттік) оам болан деп крсетті [54; 55; 56; 57 жне т.б.].

Берел орандарынан шыан ндылытарды негізінде ежелгі кшпенділерді тарихы мен мдениеті, шарушылы жйесі, олнері жне таы баса зекті мселелерді шешуге болатынын кезінде пазыры обаларын алашы зерттеушілер айындап кеткен болатын [86, 41-85; 27 б].

Дегенмен, жерлеу, рбанды шалу ескерткіштері андай да болмасын этникалы ттастыты бкіл мдени жйені бір ана элементі екендігін естен шыармау керек, оларды негізінде барлы проблемаларды амтып шешу ммкін емес, сондытан да ала ойылан ылыми мселелерді жан-жаты зерделеу шін натылы мдени ттастыты баса да компонеттерін (оныстар, тау-кен орындары, жартас суреттері, технологиялы талдаулар, жазбаша деректер, т.б.) ммкіндігінше кешенді трде пайдалану міндет.

рине, бл халытарды шаруашылы-мдени жйесін, ндіргіш кштеріні негізін зерттеу шін оларды оныстарын, ндіріс ошатарын, тау-кен орындарын анытау керек. Соларды жне ртрлі клемдегі жерлеу орындарын зерттеу негізінде саяси жне леуметтік рылымдары мен этномдени арым-атынастары туралы малматтар аламыз.

Берел обалары Еуразия кеістігіндегі аса ірі жне ерекше рылымды ескерткіштерді бірі. Оларды сол замандаы кшпелілер оамыны лы айраткерлеріне арнап салан. Мндай жерлеу рылысын іске асыру шін оамны лкен ресурстарын жмылдыру, оларды жйелі трде йлестіру жне таы баса шараларды жзеге асыру керек, яни бл мселелерді зерттеу кшпелі халытарды оамындаы алыптасан тарихи-леуметтік жйелер мен дірістерді зерттеуге жаа трыдан арастыруды ажет етеді.

Осылайша бгінгі тада пазыры оамыны леуметтік рылыс, жерлеу рсімдеріні элементтерін кешендік анализдау негізінде жасы зерттелінген. оамны леуметтік сатыларын анытауды критерилары жасалынан. Пазыры оамында шешілмеген мселелер атарына абызды мселесі жатады. Келесі шешімін ктіп тран мселелер санатына наты орымдар бойынша палеодемографиялы анализдар жасау жне пазыры оамыны саяси тарихын сол замандаы наты тарихи-мдени жадайында арастыру.