То басан» обалардаы жерлеу рсімдеріндегі жылы
Ерте кшпелілер дниетанымындаы жылы бейнесі мен семантикасы. Соы ола асыры мен ерте темір дуіріні соында, яни б. з. б. ІІ мыжылдыты аяында Еуразияны далалы айматарында тарих сахнасында жаа мдени-леуметтік кшпелі оам пайда болды. Кшпелілікті негізгі белгісі- далалы айматарда кшіп- ону. Сондытан да, кшпелілер мірінде негізгі клік міндетін атарып, атыыстарда басымдылыты айындататын жылыны орны ерекше. рине, жылы бейнесі де зінше бір крделі тсінікті нышандарын береді. Еуразия даласында жылыны антропоморфты бейнеленуі ке тараан. Осыдан ерте кшпелілерді идеологиялы тсініктеріні жаын екенін ааруа болады. нерде жылы бейнесіні семантикасын айындау шін сатарды мифологиясы мен космогониясындаы жылыны алатын орнын анытау ажет.
Ерте кшпелілердегі жылыны рлі туралы мліметтер алаш рет антикалы деректерден белгілі. Оны ішінде б. з. б. V . Геродотты скифтерді шыу тегі туралы этногенетикалы аызында зен дайы Борисфена Гераклды аттарын крсетпей тыып ойаныайтылады. Бдан біз ерте кшпелілерді зен-анамен байланысын креміз. Сонымен атар, Геродот скифтерді жеті дайы – Гестия-Табити, Зевс-Папай, Гея-Апи, Апполон- Гойтосира, Афродита-Аргимпаспы, Геракл, сіресе, Аресті мейрамдарында рбандыа кбінесе жылы шалынатынын жазан. Патша айтыс боланда жылыны рбандыа шалу жне мйітпен бірге ою ерекше орын алады. Ал патшаны бір жылдан соеске алу кезінде таы елужылыны рбан етеді.
Ал сатар мен баса да Орта Азиялы тайпалара байланысты жазба деректер жоты асы. Геродотты массагеттер туралы жазбаларында: «Оларды табынатын дайлары біреу ана, олкн. Кнге олар е жйрік тіршілік иесін рбандыа шалады» [97, 71, 72 б].
азіргі кездегі жылыны рметтеу дстрі сонау ерте кшпелілерден бастау алады. Кшпелі оамыны р кезеінде мал шаруашылыы лкен рл атарды. Тіршілікке ажетті заттарды барлыын малдан ндіріп алатындытан, оларды байлытары мал басымен, оны ішінде жылы басымен есептелген. Сатарды дниетанымын, бейнелеу нері мен салт-дстрлерін де малмен байланыстырамыз [66, 44- 78 б].
Н.Е. Никонов: «Жылы кшпелілерде киелі жануар болып саналан. Сондытан сатар жылыны суретін олнер бйымдарында бейнелеген. Чертомылы обасынан табылан алтын жалатан кміс мырада жайылып жрген жылылар, сол сияты асау атты мойнына ры салып, аран тартан ш са бейнесі ойылып тсірілген. Ол сюжетке осымша атты тізесіне бктіріп жаттытырушы сатарды да суреті берілген»- дейді. Чертомылы оранында табылан адам мен жануарларды суреттерін скифтерді шынайы міріне атысты деп арауа болады. ытай деректерінде лтіруші жазаны атты санымен тейді (Юань Кэ., 1965). йлену кезінде азатар мен ырыздарды салты бойынша, алы малды жылы басымен теген. Жылы, тйе кшпелілерді е киелі жануарлары [99]. Сатарды трмыс- тіршілігі, салт- дстрлері мен шаруашылыы Еуропалы жне Орта Азиялы сатара (скиф) орта болды.
Жабайы жануарларды ола йрету мал шаруашылыы мен жылы шаруашылыын йымдастыру халыты дамуыны крінісі. Ф. Энгельсті пайымдауынша байыры заманда жануарларды ола йретуде бірнеше орталытар болан- ды. Кейіннен сол орталытар малшаруашылыыны дамыан айматарына айналан.
«йірлерді алыптасуы, – Энгельс бойынша зіндік жер ерекшелігіне байланысты алыптасан: семиттерде – шп жамылысы алы Евфрат пен Тигр жазытары, арийліктерде – нді жерінде, Амудария мен Сырдария, Дон мен Днепр жазытарында. Сйкесінше, алашы жануарларды ола йрету осы жазытарды шекараларында іске асан».
Алашы жылдардаы зоотехникалы дебиеттерде Орта Азиялы мдениеттегі азіргі кездегі ола йретілген жануарларды алашы ола йрету мселелері айтылады. Бір аймата ана жануарлар ола йретіліп, кейіннен Азияны, Еуропаны баса да айматарына тараан деген пікір ылыми трыда з негізін таппады.
Енді ерте кшпелілерде здеріні ксемдерімен аттарды бірге осып жерлеуі не себепті деген сра тууы ммкін? Себебі, б. д. б. І мыжылдыты ортасындаы Алтай халытарыны атпен жерлеу рсіміні «о дние» табалдырыына иналмай жетуіне кмегін тигізеді жне сонымен бірге, о дниені зінде де жауларымен шайастарда желеп-жебейді деген діни- мифологиялы тсініктері болан. Маскасында тау текені мйізі бар Берел аты з ксемін «аспан лемімен» байланыстырып трандай тсінікті де береді. Аттарды жерлеу маскалары киізден жне алтын апликациялармен апталан быларыдан, сонымен бірге, ааштан ойылып жасалан таутеке мйіздерімен жиірек шекейленіп отырылан. абірге текана жирен аттарды осып жерлеуді зі де кнге табынушылыты жне сатарды космосты тсініктеріні молдыын крсетеді. Таы бір айта кететін жайт, рбір жануарды са тайпаларыны конфедерациясы рамына кіретін трлі рулар тарапынан рбанды шін келінген аттар деп пайымдауа болады. Сонымен атар, кшпелі мір срген сатарды негізгі ксібі мал шаруашылыы, соны ішінде жылы малыны орны ерекше болан.
Кшпелі оамны р кезеінде мал шаруашылыы лкен рл атарды. Тіршілікке ажетті заттарды барлыын малдан ндіріп алатындытан, оларды байлытары мал басымен, оны ішінде жылы басымен есептелген. Сатарды дниетанымын бейнелеу нері мен салт-дстрлерін де малмен байланыстырамыз.
Сатар мыдаан жылыларын арашылытан сатап алу шін арнайы салт атты жауынгерлер жасаталан. Сонымен атар, сатар кшіп- ону шін е олайлы жануарларды бірі жылыны пір ттан. Ал алтайлытар болса, тек айырды мініп, олар ешашан да бие мен тайларды ерттемеген. Жылыны еті мен ымызы са кезедерінен бері кшпелілерді дстрлі таамы болып есептеледі. Бие стіні асазан ауруларына, ал оны еті атресклероз, рак ауруларына арсы шипалы асиеті бар екені ылымда длелденді. алым- аптекарь И. Сиверс: «Кшпелілер жылы стінен ымыз ашытып, шипа ретінде олданады. зіні Алтай ірінде ымыз ішіп кптеген аурулардан жазыланын айта келе, тері ауруы, жпалы ауру, туберкулез ауруларыны кшпелілерді млдем кездеспейді» – дейді. Ата-бабамызды дстрі бгінгі кнге дейін з зектілігін жоалтан жо. Кзге таман жыл сайын жылы сойып одан дстрлі таамдар жасап, ымызын шипа ретінде олданады.
Енді айтадан са орандарындаы жерлеу рсімдеріні ерекшеліктеріне тоталайы. Сатар мір срген территорияда табылан орандарды жерлеу рсімі барлы са тайпаларына орта боланымен, сондай- а айматы ерекшеліктер де кездеседі. Оны Таулы Алтай неріндегі ксемдерді рсімдерінен байаймыз. Мндаы басты ерекшелік мйітпен бірге жылыларды кмілуі. Келесі ерекшелік оранны ішіндегі трт абыраа кілем, тскиіз ілініп, еденге киіз тселуі. Мйіт салынан саркофакты (ааш табыт) «а мнеріндегі» элементтермен шекейленіп, ааштан ойып кркемдеп жасалан. абыраа киіз бйымдар іліп безендіру тек алтайлытара ана тн дстр. Жылыны безендіруге арналан шекей заттар былары, айыны абыынан ойылан немесе алтын аылтырмен апталан. Алтайлытар мйітпен бірге абірге кркемделген ат-бзелдермен атты шекейлеп бірге жерлеген. орандарда жерленген аттарды саны біркелкі емес. Бл аттарды сандары 7-13, тіпті Орал орандарында 400 жылы жерленгені археологтарды деректерінен белгілі болды. Мйітпен бірге жерленген жылыларды саны мен табылан жылыларды ендеріні р трлі болуыны арасында бір байланыс жатандай.
алым М.П. Грязнов І Пазыры оранынан табылан аттарды еніне арап, оларды р трлі екенін длелдейді. М.П. Грязновты пайымдауынша, «скиф орандарында жерленген аттар тайпалы рылымны, тайпалы одаты боланын дделдей тседі» – дейді. оранда кмілген аттарды одатас тайпаларды сыйы ретінде арастыру керек. Жерленген ксемні арауындаы одаа болжаммен анша тайпаны кіргенін ендері аралы анытауа болады. оранда жерленген аттарды р трлі табасы р тайпаны меншігінде боланын длелдейді [86, 85 б].
Трт тлік мала ен салу ежелден бері келе жатан дстр екенін орандарда жерленген жылыларды енінен круге болады. Кшпелілерді з меншігіндегі мала ен салу дстрі бгін де аза арасында саталан. Мала салынан ен мал араласын кететін жадайда немесе арашылар рлап кеткен малдарын айтарып алуа ен табалар лкен септігін тигізген.
орандарда табылан жылыларды р трлі ендеріне арап алымдар екі трлі пікір айтады. Біріншісі, аза халында бгінгі кнге дейін саталан, адам айтыс болан йге кмек крсету, мал беру рпы, яни сый арылы келген мал. Ал екіншісі, айтыс болан адама барымта жолмен келген малды болуы да ммкін дейді. Одатас тайпаларды келген аттарды мйітпен бірге салу, Таулы алтайлытарды жергілікті дстріне айналан деп болжауа болады. Егер рулы одаты боланын есепке алатын болса, онда жерленген жылылар айтыс болан адама дстрлі сый арылы келген.
Жерлеу рсіміне атысты Таулы алтайлытарды таы бір зіндік ерекшелігі жылылара кркемделген ат-бзелдерімен сн-салтанатты трде шекейлеген. Салтанатты шекейленген жылылара жегілген ааш арбаны стіне мйітті отырызып ел аралаан. Мндай айы аашынан жасалан ааш арбаны нсасы Пазыры оранынан табылды. оранда трт ат жегілген ааш арба жерленген. Бл ат арбаны дгелегіне дейін айы аашынан жасалан.
Таулы Алтай, Минусинскі, сарматтарды мдениетінде орта мнермен атар, айырмашылытар да кездеседі. Алтыннан, оладан жасалан бйымдарды шекейлеуде «а мнері», киім лгілеріні састыы. Орта дстр мен олнерді састыына арамастан, р тайпаны зіндік ерекше тстары бар. орандарда жерленген жылыларды бріні жалы мен йрыы ырылан. Атты жалындаы ылыны зындыын 25 см. алдыран. Алтайлытарда жерленген жылыларды йрытарыны тйіп байлаан немесе брым ылып ру дстрі болан. Пазыры орандарында жерленген аттарды жартысыны йрытары бір рет байланып, аландарыны йрытары брым болып рілген [86]. Бл рып алтайлытара ана тн. Мндай рыпты біз Берел орымындаы №10, №11 орандардан табылан жылылар арылы да длелдеуімізге болады. Осы орандаы аттарды жалдары демілеп ырылып (кзеліп), араларынан 3- 4 шоша алтырып оны демілеп буып ойып отыран, ал йрытары брымдалып рілген. Моол жеріндегі Ноин-Ула оранында брымдарын блек кесіп, мйітпен бірге жерлеген. Бл рсім баса са тайпаларында кездеспейді. Мндай дстрді айматы, рулы ерекшеліктерге жатызамыз [93].
Жалпы аланда, соы кездегі археологиялы азба жмыстарыны нтижесінде Берел орымынан 70-ке жуы ат мрделері табылды.
Берел орымындаы ірі орандарды бірі №11 орандаы аттарды салтанатты трде ерттеген жне бастары маскамен безендірілген (3 ат). Ат бзелдері барельеф техникасымен трлі тсілдерді олдана отырып, сатарды ады стильінде ааштан жасалан ат бзелдері, одан баса бйымдар: таутекелер, арарлар, блан жне с грифондары кптеп табылды. Осы табылан бкіл заттарды беткі бліктерін алтын фольга жне алайымен шекейлеген.
Ксем аттарыны тауешкі мйізі сипатында ааш мсін мен салтанатты маскамен безендірілуі те тере тсінікті береді. Ат маскалары жне ааштан жасалан тауешкі мйіздері ш атты зіні ерекше снділігімен, безендірілуімен баса аттардан ерекше бліп тр. Ксемні ш атыны маскамен безендіріліп тран таутекені мйізі ксемні асиетті адам екенін, тадаулы билеуші жне оны ата-бабаларыны рухы мекендейтін аспан лемімен байланыстырылып транымен тсіндіріледі. Дл осындай жерлеу рсімдеріндегі аттар ксемні «о дние» табалдырыына иналмай жетуіне кмегін тигізеді жне сонымен бірге о дниені зінде де жауларымен шайаста желеп- жебейді деген діни-мифологиялы тсініктерді алыптастыран [16]. абірге тек жирен аттарды жерленуіні зі де кнге табынушылыты жне сатарды космосты тсінігіні молдыын крсетеді. рбір атты са тайпаларыны конфедерациясына кіретін трлі рулар тарапынан рбанды шін келінген аттар деп пайымдауа болады. Сатарды дниетанымын, бейнелеу нері мен салт-дстрлерін де атпен байланыстырамыз.
Жылыкшпелілерді ертеден келе жатан пір ттатын тлікті бірі болып табылады. Кшпелілерді немі кшіп- онуында клікті негізгі трі, зара тайпалар арасында соысты жиі болып труы атты скер рліні жоарыекенінбайатады. Азы ретінде ет-стін пайдаланан. Сондытан да, жылымен жерлеу зінше бір мифологиялы сипатты береді. Жерленген адамны жанына зіні атыны бас сйегін темір шотпен рып лтіріп, оса жерлеген. Жерлеу рсімдеріндегі жылыны саны жерленген адамны сол оамдаы алан рлін, дрежесін айындатады. Жерленген адамны шекейлерін немесе ару- жараын, кнделікті пайдаланатын заттарын жанына ойан. Кшпелілер мдениеті зіне тн болын отыран археологиялы ескерткіштері арылы зіні ерекшелігімен, пиялыымен лемді ызытыру стінде.
Са-скифтерді бейнелеу нерінде жылымен байланысан бірнеше композициялар бар. Жылы, жылыны басын, жылыны тяын біз Амудария, Катанды, Салы-Бажы, Берел ескерткіштеріндегі белдікті шекейі мен атты бзелдерінде, бас киімінде т.б. заттарда кездестіреміз. Савроматтарды нерінде кбінесе жылыны басы, тяы белдік пен ат бзелді шекейлерін кркемдеуде олданылады. Осындай шекейлерді элементі скифияда ке тараан. Мысалы Аржан-2 орымынан адамны бас киіміні шекейі ретінде жатан жылыны крінісін берген [83, 38- 40 б].
Жоарыда келтірілген деректен ерте кшпелілерді мдениетіні баса да территориялара тарап, мдени састытарды пайда болып отырандыын байаймыз. Сонымен бірге, ертеден жылыны дріптеп, кнге рбанды ретінде шалып отыран. Бл жазбалара длел ретінде Берелдегі он ш жылыны жирен (кн тсті) болуыны кн культіні крінісі [58, 2- 7 б].
Аттар Алтайдаы са-скиф дуірінде, жерлеу рпында траты блшек сипатында болан. Оан длел, Алтайдаы осы дуірді амтыан зерттелген барлы обалардан аттарды мрделері табылды [118, 192 б].
Жерлеу рсіміне атысты Таулы Алтайлытарды таы бір зіндік ерекшелігі жылылара кркемделген ат-бзелдердермен Кнге табынып рбандыа жылыны шалуы ерте кшпелілерді арасында ке тарап, дниетанымыны бір блшегін айындатады. Жылыны рбандыа шалу рдісі Отстік- Батыс Алтайда атты бас сйегін темір шотпен (чекан) рып, адаммен бірге жерлеген. Бан длел Берелдегі табылан аттарды бас сйектерінде темір шотты ізі бар. Бл рдіс зінше бір крделі жне діни зарас сипатын алады. Лабораториялы-тжірибелік ылыми зерттеуді нтижесінде шотпен ру дісінде атты аны ішінде алып ояды. ан мірді кзі екені брімізге белгілі. Кшпелілерді тсінігінде атты толытай, яни анын ткпей рбандыа шалуы, сол кездегі кнге деген сенімні берік боланын креміз. Ал азіргі кездегі тсініктер арабтарды дстріні блшегі ретінде арауымыз ажет.
Жылы малыны аза дниетанымында да алатын орны ерекше. Оны біз жыр-аыз, ертегілерден-а круімізге болады. Бл орайда жылы малын тіршілік тынысыны бір тірегі еткен рісі кшпелілерді, берісі аза халыны да жылы тлігі туралы асырлар сынынан ткен зіндік талам-танымы бар. Аанны лагерін шаппай танитын атбегі Кребайды крегедігі та алдырады. Тіптен, «Шопардай кекілі бар, амыс ла» сынды леді дниеге келтірген Абайды, «лагерді» жазан Ілиясты да талампаз сыншы боланы кмн тудырмайды. Сондытан да, жылы малы «трт тлікті патшасы» деп аталуы бекер емес. Длел ретінде аза дниетанымында кптеген наным-сенімдер, салт-дстрлер жылымен байланысты. аза халында ас беру дстрі жасы саталан. Адам айтыс боланнан кейін жыл ткен со, адамды рметтеп о дниеге шыарып салады. Ал сол адамны тлданан атыны жал-йраан кзеп жібереді. Тлданан атты кзелуі соым малын кзеуге сас. Айырмашылыы, тлданан атты кекілін жоары ктеріп, тбесіне мытап тйеді де, шын бірлестіре шырпиды. Тлданан атты стіне адам отырмайды. Жылымен байланысан дстрлер адам баласы дниеге келгеннен-а басталады. Анасы баласын дниеге келуін жеілдету масатымен жылыны йге кіргізіп, ананы кеудесін иіскетеді. Сонда анасы жеіл, рі тез босанады. Одан кейін ауру адамды емдеуде басылар даларын оып, кк (а) жылыны шаырады, жылы келіп ауруды басын иіскеп кетеді екен [105, 4- 5 б].
Міне, осы келтірілген деректерден жылыны ерте кшпелілер дниетанымында алатын орнын круге болады. Бл деректер, рине, жеткіліксіз. Жылыны са-скифтерді дріптеуі Бактрия мен ежелгі ахеменидтік Иран жерінде де кездеседі. Бл жадайданирандытар мен сатарды этно-мдени байланысын круге болады. нділер мен ирандытарда жылымен байланысты мифологиялы тсініктерді сас екенін жылыларды атауларынан, поэтикада олданылатын эпитеттер мен салыстырулардан, мифологиясы мен космогониясыны негізгі тсініктерінен ааруа болады [96, 37- 45 б].
Кшпелілерді зіндік дниетанымы боланы аны. Дниетаным, оны ішінде діні, рыптары мен наным- сенімдері осы тайпаларды тарихында лкен орын алан. Ежелгі діни-мифологиялы жйені басты элементтеріні бірі жне ерте заманнан бастап кні бгінге дейін саталан рсім- рбанды шалу. Соан лайы жне е жоары рбанды- адам боланы белгілі. Алайда, уаыт те келе, адамдарды орнына жабайы жануарлар мен й жануарлары келді. рбір діни-мифологиялы жйедегі рбанды шалу рсімі зіндік талаптарын ата сатап, рбанды малы ерекше бір иерархия сатысын раандай. Мысалы, ежелгі нді брахманды мтіндерде рбандыты иерархиялы сатысы берілген: адам- жылы- ба- ошар- тау ешкі [3, 84- 95 б].
Жылыны рметтеу, дріптеу ерте кшпелілерді діні мен мифологиясында маыздылыымен жне крделілігімен ерекшеленеді. Жылы малына негізделген рыптар Грек, Парсы жазба деректерінде кптеп кездеседі. Алайда, бл деректер толытыруды ажет еткендіктен, біз археологиялы деректерге сйене сйлеуді жн крдік.
Кп жылды зерттеулер нтижесінде, Таулы Алтайдаы ерте кшпелілер орандарынан кптеген а мнерінде жоары шеберлікпен жасалан заттар табылды. ландыры, А-Алаха, кек, Юстыд, Барбразы, Берел орандарында заттарды жоары дегейде саталуы жне оларды орналасуына байланысты сол затты функциясын айындап, мазмныны ашылуына лкен септігін тигізді.
Табылан заттарды кп блігін крделі мнерде ааштан жасалан бы, жылы, тау ешкі мен с бейнелері рап, жерленген мйітті сакральді бас киімін шекейлеп тран. Негізгі айта кететін мселе, бас киімде шекейленіп берілген бейнелерді формасы мен трлері, мйітті жынысы мен жасын ерекшелеп, арнайы рыпты киімні зіндік бір блігі ретінде арастырылады. Быларыдан, киіз жне айы абыынан тігілген бас киімдерді алдытары сараптама негізінде аныталуы нтижесінде алтайлы бас киімдерден айырмашылыы кп емес [27, 112-114 б]. Таулы Алтайда бл уаытта бас киімні екі трі тараан. Оларды бірі екіншісіне араанда ке тарап, конус формасы тріздес жне шы шкірленіп келген. Мйітті желкесі мен лаын жауып трады. Бл ерлерді бас киімі іспетті. Ал екіншісі, «кепеш» (балалар алпаы) трізді, яни ла пен желкені жауып, йелдер мен балалар жерлеуінде кптеп кездеседі [3, 49- 50 б]. Біра бл бас киімні екі трлілігіне арамастан, екеуінде де ааш немесе быларыдан жасалан, кптеген трлі- тсті аппликациялар, тігілген алтын тоалар зооморфты бейнелермен шекейленген. Кей жадайларда шаш ою лгілірі де осылып, крделі бір рылысты керемет йлескен трін береді [27, кесте. ХХVІ, 2 б]. Бл рыпты бас киімдерді биіктігі атардаы кшпелілерде 40- 50 см, ал беделді адамны жерлеулерінде 60-65см. жеткен [3, 84- 95 б]. Мысалы, Пазырытаы №5 ораннан табылан ос жылы бейнесін атап айтуа болады.
Алтайлытарды бас киіміндегі кптеген зооморфты бейнелерді ішінде негізгі орынды бы мен ос жылы бейнесі алан. Осындай ос бейнелер бас киімдерде сакральді (асиетті, киелі) нышанны кптеп кездесіп, айталанып отыруы ерте кшпелілерді дниетанымындаы жерлеу рпына атысты зіндік тсінікті айнасы болып табылады. Киелі бейнелер мен мифологиялы жануарларды пайда болу рдісі атардаы рсімдер, тыйымдар мен белгілі шектеулермен байланысты. Алтай неріні кпжылды рдісін жаластырушы жне жасаушы, сол саламен айналысатын шеберлер болан-ды. Бы мен жылы мсіндері біркелкі клемде жне пропорциядасипатталып, ал мсінні функциясы оны формасын белгілі дрежеде бейнелейді. Алтайлытарды аашты деу нері зіндік бірнеше кезедерден теді. деу барысында ткір жзді, бір ырлы жне шы шкір пыша олданылан:
1. аашты тадап алып, мсінні негізгі пластикалы пішініні контурын шыару;
2. аашты негізгі пошымын шыару, яни дене мшелерін айындау:кздерін, ауызын, тятарын ою, шекейлеп бояу. Осы ретте, орнатылатын лаы, мйізі, йрыы шін аашты бізбен (колизвар) тесу;
3. мсінді деп, жа алтынмен аптау жне са шекейлік, сндік блшектермен толытыру.
Бл ретте, ежелгі алтайлытарды мсінді жасау шін бірнеше материал олдануы тн. Саталан жылы мсініні фрагменттеріне арап, мсінді жа былары жне алтынмен апталан быны немесе тау ешкіні мйізін шекелейді [3, 84- 95 б]. Белгілі жылыларды бейнелері р трлі боланымен, кей жадайда шеберді жылыларды бірдей, яни симметриялы етіп бейнелегісі келгені сезіледі. Алайда, жылылар бір бірінен клемімен, алпымен, е бастысы, жынысымен ерекшеленеді. Жылы мсіндеріні клемі: е лкендеріні биіктігі 7- 8 см, ал е кішілері- 2,5- 4 см. Бл жерде, лкендері тек ересек мйіттерде болса, кішілері, рине, балалар жерлеулерінде табылады [3, 84- 95 б].
аза Алтайындаы Берел орымындаы №10 ораннан табылан жылы мсінін жоары шеберлікпен жасаандыын атап айтуа болады.
М.П. Грязновты, С. И. Руденконы, К.А. Аышевты ебектерінде бас киімні шекейі ретінде ос жылы сндік симметрия белгісі деп арастырылады [86, 341; 13, 276- 277; 100, 45 б]. Алайда, ос жылы сакральді (асиетті, киелі) бас киімні симметриясы ана шін емес, осы жадайда, бізді пайымдауымызша, ос бейнелі композиция зіндік ішкі мазмнын сатаандай. Кейбір ос жылы бейнелерінде жынысына байланысты айыр, ал кезектегі екінші жылы, кішіректеу келіп, бие немесе лын белгілерін сатаан. Осыны негізге ала, ежелгі алтайлытарды дниетанымы бойынша, ос жылы айтыс болан адамды о дниеге шыарып салушы жне “мгілік жайылымда” жайылып, иесіне жаа жылыларды дниеге келіп, баидаы жылыларын кбейте тседі. Бл ос жыныстылы нышан хаында сипатталып, белгілері сонау Сібір неолитінде пайда болан [106, 305- 306 б]. Ал З.С. Самашевты пайымдауынша, крделі ос жылы композициясы семантикалы арама- айшылыты осарлы (бинарлы) принциптерімен, екі жаты (дуальды) космогониялы тсініктермен жне егіздер культімен байланысан. Ежелгі нділік егіз дайы ашвин («жылылар иесі» немесе «жылыдан туан»), кей жадайда ос жылы бейнесіне енетін, сонымен бірге, лем бйтерегімен тыыз байланысты ашваттхамен сабатасады. Яни, оларды бейнесінде ежелгі нді еуропалы егіздер культіні ізі крінеді. Сонымен оса, Отстік Сібір петроглифтерінде ке тараан адам, блан, бы, жылы жне таы баса ос жынысты жануарлар бейнеленген. Мысал ретінде, Моолиядаы Хавцгайт жартастарындаы ос жылы бейнесін алуа болады. Таы бір крініс, ос айырды бейнеленуі шайас, арпалысты білдіреді, яни оны кшпелілер дниетанымында екі дниені бір-бірімен кресі деп арастыруа болады [107, 22 б].
Баса жадайда, ос жылы бейнесі бір типті болып келіп, бны егіздер культімен байланыстыруа болады. Аыз бойынша, ндіиранды егіздер культінде Ашвинні лдары адамдара байлы пен жаа рпа келеді. Ал, Ригведада аталан егіздер бірде ос жылы жегілген кймедегі жас балалар, бірде ос жылы бейнесіне енген. Е.Е. Кузьминаны пайымдауынша, дл осы мифологиялы бейне, яни ос жылы бейнесі Тгіскендегі №55 оранда табылан [96, 106-107 б]. Ммкін, тгіскендік ос жылыларды аналогы ретінде Есіктегі анатты ос жылы жне алтайлы ос жылылар тобын жатызуа болады. Ежелгі ытай мифологиясындаы Фэйту жне Цзюэти сиырлы ос жылылары жалпы ндіеуропалы шебердегі «лемні аспан аттарыны» длелі сынды (Юань Кэ. 1965, 246 б). Мемлекетімізді ел табасында берілген ос жылы бейнесі де бекер емес.
Егіздер культіні кріністеріні бірі- егіз лын туса, лындарды рбандыа шалатын рыпты айта кеткен жн. Алайда, ислам дініні келіп, тірлік дінді ауыстыруы бл рыпты негізгі семантикасы мен мазмнын млдем згерткендей [110, 116 б]. ос жылыны басы бейнеленген егіздер культіні крінісі Еуразия территориясында зіндік сипата еніп, кшпелілер мірінде, дниетанымы мен философиясында, діні мен дстрі, рыпты рсімдерінде ерекше мнге ие.
азіргі уаытта, бір ауызды шешім абылданбаан, кн символы болып табылатын- жылыны Еуразия аймаында ке тараан, кн символын білдіретін бы бейнесі ауыстырды ма, лде, бы бейнесі мен жылы бейнесі атар мір срді ме? деген сратар лі шешімін толытай таппай отыр. Ал бізді ойымызша, кн бейнесіне енген жылы культі бы бейнесінен кейін пайда болды. йткені, скиф-сібір мдениетіні айнар бастауы Еуразия кеістігінде, яни Тува, азастан жерінде табылан ждігерлерді б. з. б. VІІІ-VІІ . деп, кейін б.з.б. ІХ- VІІ . мерзімдейді. Оны біз скиф- сібір а мнерінде жасалан заттардан баса Моолия, Ресейлік Алтай, аза Алтайы, ытай Алтайыны айматарында табылан кптеген бы тастар, жартас суреттері жне Ордостан кездейсо табылан ола заттар арылы білеміз. Аржан оранынан табылан бы таста цилиндр формасындаы кн бейнесі бейнеленген. оранда, кейінірек пайда болан, кн нышанындаыбы бейнелері де бар [83, 41- 43 б]. Дл сондай кн нышанындаы ш цилиндр бейнесі Шыыс азастандаы Майемер орымында да кезігеді. Жалпы бытастар- Орталы Азияны ола дуіріні соы кезеімен одан ерте темір дуіріне ауысан тпелі кезеіндегі (шамамен б.з.б. ХІІІ-VІІ .) кшпелі тайпалар мдениетіні бір ырын айатайтын ерекше трпаттаы ждігерлерді бірі. Бытастар лы даланы барлы аймаынан шыраса бермейді, олар Еуразияны ошау-ошау, яни жекелеген ірлерінде, атап айтанда бір-біріне тйісіп жатан Моолияны солтстік-батыс ірінде, Ресейге туелді Тыва республикасы мен Таулы Алтай лкесінде, аза Алтайы мен ытай Алтайында кездеседі.
ірлерде шоырлана орналасан бытастар Алтайды мекен еткен сатарды белгілі бір тайпасыны діни-рыпты, тотемдік дниетанымында жер-суа, кк пен тірге, ата-бабаларына сыйынып, табынатын діни-рыпты рсім ткізетін киелі орындары болуы ммкін. Алтай скифтері нерінде екі немесе ос басты жылылар бейнесі ер-трманны шекейлерінде ойылып жасалан [27]. Екі басты бейне ртрлі халытарда, р уаытта мірді илы сттеріндегі тіл-кзден сатаушы жне ораушы ызметін атаран.
Жоарыда келтірілген деректерді негізге алса, кндік нышандаы бытастар ертеректе пайда болып, кейіннен оны бы бейнеленген бытастарауыстырса, жылы, ос жылы бейнелері бы бейнесінен кейінірек пайда болан деп пайымдауа болады. асиетті Авеста гимндерінде кнді «жйрік жылылы» деп атайды, соан сйкес, соы ола асырында, кн культімен байланысан, Орта Азиядаы былы тастар мен керексурларды атауа болады. Ал кнге рмет ретінде рбандыа жылы шалынан [106, 215- 216 б]. Еуразия далалы айматарында мір срген кшпелі массагеттер кнні рметіне жылыны рбандыа шалан [97, 79 б].
арастырылан жылы, ос жылы бейнелері арылы ерте кшпелілерді дниетанымын айындауа болады. Крделі ос жылы бейнесі семантикалы арама- айшылыты осарлы принциптерімен, екі жаты космогониялы тсініктермен жне егіздер культімен байланысан. Сонымен оса, жылы ерте кшпелілерді ымында осы дние мен баилы арасындаы байланыс буыны ретінде есептелген. Бізді ойымызша, ос жылы бейнесі ерте кшпелілерді рметтеп пір ттатын дайы болуы ммкін.
Таы бір айта кетерлік мселе, «бй» сзіні маынасы, яни «бйтерек», «бйге». «лем бйтерегі» з алдына бір мселе. Ал «бйге» сзіне тоталса. Сатар кнге, яни дайа е жйрік тіршілік иесін рбандыа шалады [97]. Ал е жйрік тіршілікті жарыстырмаса, немесе «бйгеге» оспаса, айдан білген? Сонымен, «бйге» сзі- «бйге», я «кнге», «дайа» дегенді білдіреді деп пайымдауа болады.
Осыдан, ерте кшпелілерде жылы культі болып, зіндік бір ерекшелігімен сипатталып, жалпы кшпелілер дниетанымында маызды орынды алан.
орытындылай келе, жылы ерте кшпелілер мірінде маызды орынды алды. азіргі кездегі жылыны рметтеу, дрптеу тарих сахнасына ерте кшпелілерді келуімен тыыз байланысты. Сонымен, ежелгі жне орта асырлардыы жылымен байланысты трлі идеологиялы тсініктер орасан зор лкен территорияны амтыды. Осыдан біз трлі этникалы топтарды арасынан негізгі састытарды іздеуге тырысты. Еуразия даласында мекен еткен кшпелі тайпалар арасында жылы малыны культі полисемантикалы екенін длелдеуге тырысты.
Ертедегі мдениетімізді алдытары тарих сахнасында з нын жоалтпас деп ойлаймыз.
ОРЫТЫНДЫ
Шыыс азастан мен Таулы Алтайдаы ерте темір дуіріні то басан ескерткіштері са-скиф заманыны жарын да жоары мдениетіні зіндік кусі іспеттес.
Алтай тауларын мекендеген ерте кшпенділерді негізгі шаруашылы – жартылай кшпелі мал шаруашылыы болып табылып, оны басты екі баыты жылы жне ой шаруашылыы екені аныталды.
Темір дуіріне дейінгі алашы ауымды шаруашылыты кші болып табылатын отырышы баташылы жне малшылы кн крістен жартылай кшпелі мал шаруашылыына ту тайпаларды мірі мен тіршілігіндегі ірі экономикалы рлеу болып табылады.
Скиф-са заманындаы тайпаларды иын да крделі рылыс техникасын мегергенін то басан орандардан табылан жерлеу камераларындаы има таандар длелдейді. Жарлытай кшпелілікті мегерген адамдарды ыстауларыны болуын оларды жылда кшіп келіп отыратын тратарыны орындарынан білеміз. Сондай-а, трмыстаы тіршілік еткен тратарыны баса трі трт немесе бес дгелекті, сырты айы абыымен, киізбен жабылан шатырлы арбаларды боланынан азба жмыстары барысында табылан арба алдытары айын крсетеді.
Баспананы эволюциясыны келесі сатысы келе-келе кшпелі мдениетті аса нды деректеріні біріне айналан азаты киіз йіне келді. Жерлеу рылыстары, има таандарды рылымдары, кне заманы архитектура азіргі кезде аза халыны этнографиясы мен архитектуралы дамуында з жаласын тапты.
Ескерткіштерден табылан трмыста олнанылан ола, темір заттар мыс орыту, темір балыту ісіні маызды боланын, рі оны орасан лкен ролі боланын айындайды.
Мыс, алайы, алтыннан йылан заттарды табылуы Алтай тауларыны кен байытуды орталыы саналандыын кулндырады.
Берел ескерткіші табии ауа райыны ерекшеліктеріне бейімделе ірі тастардан трызылан лкен орандар астындаы абірлерде тоазу линзасын райтын белгілі бір жадайлар жасала трызылан. Онда кшпелі асйектерге мгілік мекенінде ажетті заттары бірге кмілген. Мгілік тоны арасында киімдері, ат бзелдері, ааш бйымдар, ертоым, маталар мен киізден жасалан ттыну бйымдары сол алпында саталып жеткен. Бл ескерткішті «Алтай кереметі» деп аталуы да сондытан.
Мгілік томен атар жасанды то алыптастыру технология арасында «мгілік дниеге» затылан ксемдер мен асйектерді жерлеу ескерткіштерінен осы кнге дейін бастапы алпында саталан артефактара арап кшпелі мдениетті жоары дегейде дамыанына кз жеткіземіз.
Алтайлытарды нерінде мнді болып келетін жабайы адарды, грифондарды жануарлара атылып жатан суреттері кп кездеседі. Ммкін бл оларды немі кршілерімен соыс жргізіп отырандыыны белгісі шыар.
Алтайдаы то басан орандарда жргізілген археологиялы зерттеулерді орыта келіп соы бірнеше онжылдыта са-скиф кезеіні те бай археологиялы материалдары жиналан деп айта аламыз. Осы деректерді алпына келтіру, мражай орларына тапсыру, ылыми ебектер ретінде жариялау, мектеп оулытарына жеке параграф етіп енгізу болашаты ісі. Олай ету азір егеменді ел боланда, ткендегі мдени мраларымызды тгендеп, соларды еске тсіріп, алыпа келтіріп жатан кезде, бгінгі жне келешек рпатарды жадына таы бір айталап жеткізіп ою шін аса ажет.
Берел кезеіндегі са мдениетіне тн басты белгілер: орандар тастардан йіліп, абір шырда ааш бренелерден има-табыт орналасады жне мрделермен бірге дейі лтірілген жылылар да жерленді. Бтырма зеніні о жаасындаы биік таулы аарда орналасан Берел орымындаы лкен Берел, № 10, 11 жне № 18 орандарды тайпа немесе тайпалы одаты басшылары мен оны туысандары, ал баса бір-екі жылы жерленген орандарда жаня басшылары немесе жауынгерлер жерленуі ммкін. Берелдегі мгілік то басан «патша орандарында» атып мумияланан адамдарды табу нтижесінде жаратылыстану ылымдарыны азіргі жетістіктерін пайдалана отырып адам мрдесіні жасы саталуына байланысты бабаларымызды этникалы кескін-келбеті мен генетикалы кодын анытауа ммкіндік туды. Сондай-а сол уаыт трындарыны материалды жне рухани мдениетін, Алтайды ежелгі фаунасы мен флорасын, крші халытармен этномдени байланыстарын айындауа алашы адам жасалды. орандардан табылан ат бзелдеріндегі ааштан ойылып, сыртын алтын-кміспен аптаан, сондай-а мйізден ойылып боялан ртрлі «а стиліндегі» мсіндер мен оюлы шекейлер са-скиф леміні озы туындылары болып есептеледі.
2003 ж. тарихи нды ескерткіштер мен туризм баытына арналан « Мдени мра» бадарламасына сай бліну дегейінде тран жне жоалып бара жатан ескерткіштерді айта жаырту жмыстары арастырылып отыран ірге де з серін тигізді. Оан длел ретінде 2003 ж. бері Шыыс азастан ірінде жргізіліп келе жатан археологиялы азбаларды атап туімізге болады. Оны ішінде З.С. Самашевті басаруындаы археологиялы экспедицияны майемер мдениетіне, берел кезеіне жататын орандардаы зерттеулерін, орымындаы азбаларын ерекше айтуа болады.