Ойды биологиялы жне шаруашылы ерекшеліктері.

ГОС ой шаруашылыы

Р типті жн талшыыны гистологиялы рылысыны сипаттамасы.

Жн талшыыны гистологиялы рылысы 3 абаттан трады: эпидермис (абыршаты), ортаы (ыртысты), зек.

Эпидермис (абыршаты) абаты 1 абатты эпителий жасушаларынан ралан. Осы батты сырты пішіні балыа сас боландытан абыршаты деп, ал жеке жасушалары - абырша д.а. абырша жасушаларды пішіні р трлі: сопаша, кп ырлы, шиыршы т.б. болып келеді. Оларды клемі де р трлі, кейбір абыршатары лкен, ал кейбіреуі те сатанып кетеді.

Профессор А. И. Николаевты зерттеулеріне араанда, жн талшыы сапасына арай абырша саны р трлі болатыны аныталан. Мысалы, ылшы, жн тбітіні бір миллиметрінде 65-тен 80-ге дейін, ал ылында 45-тен 60-а дейін абырша болатыны байалан.

Биязы жнді ойды жн талшытарында шиыршы пішінді абырша кп кездеседі. Шиыршы деп, саусаа кигізілетін саина трізді болып келген абыршатарды айтады. Саина трізді абыршатар е жіішке жн талшытарыны, яни, биязы жн мен тбітті сырты абатын райды. абыша абат талшыты сырты рекеттерден орайды, сондытан да жнді иіріп, ршыа тккен кезде оны маызы зор. Саина трізді абыршатар бір-біріне абыса бітеді, яни бір абыршаты шетін екінші абырша басып жатады. Талшы сырты осылай кетікше, бжырлау болып келуінен жн тез йысады, мны зі киіз басуа ыайлы келеді. Осындай ретпен орналасан абыршатар здеріне тскен кн сулесін жн талшыыны клемді аумаына шашырата таратады, сондытан да мндай жнні жылтырлыы, ажары тмендеп, кгірттеу болып кетеді. Керісінше, абыршатары бір жазытыта орналасан сапасы тмен (жуандау келген) жн талшытары талшы бетіні бір блігіне кн сулесін шаанда молынан шаылыстырады, сондытан олар мейлінше ажарлы, жылтыр болады.

Ортаы ыртысты абат. абыша абатты астында жн талшыыны негізі болан ыртысты абаты жатады. Бл абат бір-біріне тыыз жанаса бітіп, жн талшыын бойлай орналасан ршы трізді абыы атты жасушалардан трады.

Жн талшыына ажетті негізгі заттарды басым кпшілігі осы абатта жинаталан, сондытан да бл абат жнні негізгі сапасына (беріктігі, созылыштыы, ширатылыштыы, серпімділігі т.б.) игі серін тигізетін болса керек. Жнні тсіне сер ететін бояуыш асиеті бар пигмент те осы абатты жасушаларында орналасан.

зек - жн талшыыны на ортасынан орын алып, зынынан созылып жатады. зек жн талшытарыны барлы трінде кездесе бермейді, биязы мен ылшы жнді ойды тбітінде зек болмайды. Аралы жн талшытарында ана болады, біра ол біркелкі емес, зілмелі келеді, яни бір жерінде болса, екінші жерінде болмайды.

зек, зара бос байланысан жасушалар мен ауа тйіршіктерінен трады. Уаыт ткен сайын зектегі жасушалар кеуіп, бкіл жылаа кп млшерде ауа толады. Жн талшыында зекті ойдаыдай жетілуі биологиялы жаынан маызды былыс. зегі жасы жетіліп, ауамен толан жн талшытары, біріншіден, мал организмінен жылуды шыуына кедергі жасайды, себебі ауа мен абыты заттар жылуды нашар ткізеді. Екіншіден, жазда айнаан ысты кезде мндай жн талшытары мал организмін атты ызудан сатайды. Республикамызды ке байта даласында сірілетін р трлі азаы ойларды ылшы жнінде міне осындай асиеттер бар. Біра зекті тым жетілуі жнні физикалы-техникалы асиетіне кері серін тигізеді. зек жетілген сайын жн талшыыны беріктілігі тмендеп, сыныш келеді, жнні иірілгіш сапасы жне созылыштыы кемиді. Керісінше, ортаы абатты жетіліп, зекті азаюы жн талшыыны беріктілігін арттыра тседі.

 

ойды биологиялы жне шаруашылы ерекшеліктері.

Биологиялы ерекшеліктері. ойды баса мала араанда биологиялы ерекшеліктеріні бірі – бас сйегіні бейнесі мен жаратылысы. ойды басы сйір, жа сйектері зын, тмсыы шкір, еріндері те икемді, тез имылдаыш, тістері ткір жне зын болады. Бл асиеттер ойды жайылым малы екенін анытайды. Зерттеуші алымдарды тжырымына араанда ой басыны мндай згеруі, зіні даму эволюциясында мыдаан жылдар бойы табиатты иын, азысыз-шпсіз, тапшылы жадайларына бейімделуінен, тама іздеуінен болан. ой баса й жануарларына араанда табиатта сетін шптерді брін жеп орытуа зіні денесін, азаларын бейімдеген. Осыны арасында ой сіп тран сімдікті жеумен атар, гітіліп жерге тсіп алан шп иымдарын жеп азы ете алады. ойды шпті зіп жейтін астыы жаында 8-крек тісі жне кйіс айыратын 24 азу тісі болады.

алымдарды зерттеулеріні нтижесінде ой баса шаруаа ажеті тмен, нашар, ащы арам шптерді 600%-нан 570%-ын жейтін болса, жылы соны 82%, ірі ара 56% ана жейтіндігі аныталан.

Ас орытатын азалар жйесі кп камералы арындардан басталып, зын ішектермен жаласады. ойды ішектеріні зындыы 30 есе зын болса, ірі арада 26 есе, шошада 12 есе, жылыда 15 есе зын болады. Осындай жасы дамыан ас орыту жйесі ойды ірі азыты пайдалы заттарын барынша тгел орытып оны сііруге ммкіндік жасайды. Осыны нтижесінде, ылыми зерттеулер длелдегендей, ой 1 кг осымша салмаа 8 кг ра азы жмсаса, ірі ара 12 кг жмсайды.

ойды кп тымдары жеген азыыны нарыны 75% (ал етті баыттаы, етті-майлы баыттаы ойлар одан да жоары блігін) денесінде ет, сйек, май рауа, немесе еттілігін арттыруа жмсайды. Осындай жасы су, азыты жоары німге пайдалану ой малыны бір жасында жоары болады. Сондытан, ойды, сіресе, ет шін семіртіп, союа пайдалану да тиімді болады.

ой малыны биологиялы ерекшеліктеріні бірі - ол малды сімталдыымен тез жетілуі. ой 100 саулытан 130-150, кейбір тымдары 200-250 озыа дейін береді. ойды азалары тез жетіледі, 4 айда жетіліп, 6-7 айда рытанып, бір жасында тл де бере алады. Технология жетіліп, баып–ктуі жасарса, ой жылына 2 немесе 2 жылда ш рет тл бере алады. Мндай жаа технология Франция, Германия, лыбританияда олданылады. ойды озысы 3-4 айлыында етке олдануа жарайды, ал аракл елтірісі туан озыны 2-3 кндігінде те нды да сапалы болады. ойды ендігі бір ерекшелігі – оны кп трлі нім беретіндігі: ет, ст, жн, тері, елтірі т.б.

ойды табиат былысына бейімді екенін жоарыда айтылады. ой шл даланы, ратыты жасы сезінеді, ал сыз жне сазды жерді жатырмайды, ондай жадайда ртрлі аурулара тап болады.

Шаруашылыты ерекшеліктері. Адама аса ажетті кптеген азы-тліктер атап айтанда ет, май, ст, жн, быларылы, тонды терілер мен елтірі сияты нерксіптік заттарды береді. ой сойанда алды ретінде жиналатын ішек, мйіз, сйек сияты заттар да деген со з орнын табатын байлытар. Олардан желім, тйме, мала берілетін ан-сйек ны, минералды азытар жне дрі рамына кіретін заттар жасалады. ойды и-тезегіне дейін береке; зіне ыста-тсеніш, жыртынды жер мен жайылымда тыайтыш, малшы-шопан, барлы ауыл адамдары шін ысы-жазы отын.

ой малы адама осындай аса ажетті кп трлі нім діретіндігі мен андай да табиат былысына жне биологиялы асиетіне байланысты дние жзіні барлы континенттерінде жне елдерінде сіріледі. азіргі кезде де ой малы аламшарымызда е кп тараан, кп сірілетін й малдарыны атарына жатады. Дние жзіні елдерінде шінші мыжылдыты басында 620-дан астам ой тымдары, 1.300 ой малы сіріледі. Мысалы, сапалы, німділігі жоары ой шаруашылыы Австралияда (169 млн.), Жаа Зеландияда (62 млн.), лыбританияда (30 млн.) алыптасан, дегенмен соы он-он бес жылды басынан е алдыы атара ытай (200 млн.), ндістан (165 млн.), Аргентина, Отстік Африка Республикасы, Тркия (50 млн.) шыып келеді.

ой шаруашылыыны аса маызды басты німіні бірі - жн. ойдан баса да жн беретін малдар, адар жне жануарлар бар. Мысалы, тйе, ешкі, сиыр, жылы, оян т.б. Біра барлы ндірілетін жнні 85-90%-ы ойдан ндіріледі. Сондытан, ша – мата жеіл нерксібі шін ой жніні маызы зор.

Тоыма нерксібінде кездеме – мата тоу шін, ой жнінен баса шикізаттар да пайдаланылады: мысалы кендір, зыыр, жібек, мата т.б. Соы жылдары химия ндірісіні дамуына байланысты жасанды жне синтетикалы талшытар кптеп ндіріліп, олардан тоылатын кездеме – маталар да кбейді. Бл талшытарды ндіру рі арзан, рі оларды кейбір ажеттері табии талшытан арты та жадайлары бар.

Дегенмен, тоыма нерксібіне ажетті баса шикізаттармен салыстыранда ой жніні бірнеше арты асиеттері бар:

- жн мейілінше берік болады. Оны беріктігін зіні жіішкелігіндей сым темірді беріктігімен салыстыруа болады;

- жн жылылыты жасы сатайды;

- жнні салмаы те жеіл;

- жн созылыш, жннен жасалан киім йыспайды жне иленбейді;

- жнге бояу жасы сіеді жне бояуы кетпейді;

- жн денеге те жаымды, тігілген бйым кзге тартымды келеді.

ой жнінен кездемеден баса да трлі заттар жасалады. Кейбір ой тымдарыны жнінен кілем, алаша, гобелен, олап, байпа, фетр сияты ажетті заттар тоылып жасалады. Киіз басуа тек ой жні ана жарайды.

Сондытан, ой жні халы шаруашылыында кеінен олданылып, жоары бааланады. 2009 жылы дние жзінде таза талшы есебімен 1239,0 мы тонна ой жні ндірілді. Соны ішінде: Австралияда 512,0 мы тонна, ТМД елдерінде 140,0; Жаа Зеландияда 213,0; ытайда 162,0; Аргентинада 48,0; азастанда тек 34,3 мы тонна ндірілді.

Ал дние жзінде ет ндіруде сиыр, шоша, с еттерімен атар ой етіні де з орны бар. 2008 жылы ой еті дние жзінде ндірілген етті шамамен 5%, яни 14 млн. тоннаа жеткен. ой етіні ара салмаы сіресе Азия елдерінде (Иран, Ауанстан, Пакистан, Тркия жне Орталы Азия мемлекеттерінде) лкен лес алып (30-40%) райды. ойды етімен майы те сапалы жоары калориялы тама.

Сонымен атар, ой стініде адам тама нерксібі шін маызы те зор, ол ою жне майлы болады. Дние жзінде 6,0 млн. тоннадан астам ой сті ндіріледі. Одан жергілікті халы сыр, брынза, айран, сзбе, рт, ірімшік ндіріп, халыа пайдаланылады. ой сті сіресе Тркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде кптеп ндіріледі. Бл мемлекеттерде дние жзіндегі ой стіні райсысында 5-6%-дан 15-16%-а дейінгі лестері ндіріледі. Олар тамаша, ататы Рокфор, Пекарин, Какавал сияты сырлар дайындалып, халыаралы дегейде саудаа тараан.

ой терісінен тонды, быларылы бйымдар жасалады. демілігі жаынан а терілерінен алыспайды, ал тзімділігі жнінен олардан асып тседі. ой терісінен жасалан былары бйымдар да халыты сранысына кеінен ие. аракл озыларыны елтірілері ішік, бас киім, йел тондары сияты сан алуан киімдер мен бйымдар шін жмсалады.