Ой шаруашылыындаы селекциялы - асылдандыру жмысын йымдастыру.

Мал шаруашылыыны дамуын йымдастыру мен жоспарлау мемлекеттерді жне лемдік нарыты керекті сападаы ауыл шаруашылы німдерін пайдалануынан туындайды. Селекциялы-асылдандыру жмыстарды аулыларын йымдастыру мен жоспарлау сратары бойынша жалпы басшылыты ауылшаруашылы Министрлігі, облыстарды ауыл шаруашылы басармалары, оны мал шаруашылыындаы тымды жмыстарды баылау жне адаалау блімі, Казагроинновация А басаруымен мамандалан ылыми-зерттеу институттары, тжірибелі станциялар, аграрлы баыттаы жоары оу орындары.

Мал шаруашылыындаы асылдандыру жмыстарды йымдастыру мен жоспарлау жануарларды тымдары туралы сратарымен байланысты. Онда кіретіндер: тымдарды шаруашылы баалылытарыны, р трлі зоналара биологиялы бейімділіктеріні объективтік анытамаларына негізделген мемлекет аумаына тымдарды жоспарлы трде орналастыру; рбір тым алу шін асыл тымды аталы жеткілікті мал саны бар мамандалан тымды шаруашылытар жйесін ру; рбір тым немесе ауыл шаруашылы бірлестікте селекциялы жмыстарды жоспарлы трде жргізілуі; е жасы зауытты аталы із, тым аталытарын жне аналы яларын рациональді олдану.

Зоналар, аудандар жне облыстар бойынша р трлі тымдарды орналастыру – тымды жмыстар бойынша маызды мемлекеттік шара жоспарлы трде жргізіледі. Белгілі бір аудандара жоспара сйкес жоарылататын тымдарды тадау кезінде осы крсеткіштерді ескеру ажет: жобаланатын тымдар жануарларыны німділігін, оларды тез жетілуін, аудандара бейімділігін. Тымды аудандастыруды жергілікті аз німді жануарларды жоары німді тымны кілдерімен шаылыстыру арылы сапалы жасарту ралы ретінде де арастыру керек.

Жоары баалы тым кілдеріні аз болуы кезінде ауыл шаруашылы жануарларыны сапалы жасартылуы белгілі бір жйелілікті жне олмен рытандыруды олдана отырып, тымды аталытарды рациональді пайдалануды талап етеді.

Асыл тымды мал шаруашылыын жоспарлауда мемлекетке ажет рбір трдегі жануарлар тымдарыны саны туралы мселе туындайды. Ол, мемлекет аумаыны лшемдерімен жне оны табии-климатты жне шаруашылы жадайларыны р трлілігімен; берілген трді жануарынан р трлі нім алуды керектілігімен (ойлардан – биязы, жартылай биязы, жартылай ылшы жне ылшы жн, ет, тері; ірі ара малдан – ст жне ет, т.б.); мал шаруашылыында арапайым ндірістік жне ауыспалы шаылыстыруды олдану клемімен аныталады. Бізді трлі климатты жне экономикалы жадайларымен, ке байта жерімізді территориясына ндірістік жне ауыспалы шаылыстыруды ке олдану кезінде берілген трді тымдары кбірек ажет; ал арама-арсы жадайда – азыра.

Тымды сынау. Тымды сынауды басты масаты - зіні німдік-биологиялы ерекшеліктері бойынша, табии-экономикалы жадайлара, сіруді ндірістік технологияларына бейімділігі бойынша андай тым екенін анытау. рбір зонаны зіндік климатты, азыты жне баса да жадайларын ескере отырып, тым сынауды, аыры андай шаруашылыта алатынын йарып, сол аймата ткізу керек.

Сынауа, зоналарды барлы немесе кптеген шаруашылытарына сйкес болатын, жануарларды азытандыру мен бау жадайлары жасалынан, зоотехникалы есебі жасы реттелген лкен айма тадалу керек. Мндай шаруашылытара тадалан жануарларды жас кезінде келіп, барлы сыналатын топтара оптимальді жне бірдей сіру жадайын жасау керек. р тымны тлі (70-100 бас) мият тадалынып, барлы тым малдары шін типтік болу ажет.

Тымды сынау шін жануарлар топтарын алыптастыру е жасы тымды шаруашылытарды тлдерін баалау мен іріктеу арылы жзеге асырылады.

азастан жадайында ойларды тымдарын баалаудаы аса маызды паратиптік фактор оларды жайылым жадайларына «аза реакциясыны шамасы» болып табылады. ойларды тымдарын сынау жмыстары отстік-шыыс азастанны таулы зонасында (1946-1949 жж.) жне Орталы азастанны шлді зонасында (148-1952 жж.) белгілі алым профессор М.А. Ермеков басшылы еткен лкен ылыми ызметкерлерді тобымен жргізілді.

Алматы облысыны таулы зоналар жадайында ткізілген ндірістік зерттеуде ойларды келесі тымдары атысты: биязы жнді – азаи арар-меринос, азаи биязы жнді, прекос; биязылау жнді – азаи етті-жнді, дегерес; ылшы жнді – еділбай, аракл жне оны будандары. Барлы зерттелетін тымдарды ойлары, маусым жайылымдарын олданумен, жыл бойы жайылымда баылу кезінде бірдей жадайда болды. Ерте кктемде, кзде жне ыста шл жайылымдары, ал жазы кезеде таулы айматарды жайылымдары олданылды.

Жазда, таулы жадайларда барлы тымдарды ойлары 4-17% салма осты, ылшы жнді азаи ойлар мен аракл ойлары тек 1-3% ана. Ал баса жадайларда баылан биязы жнді ойларды жадайы згермейді немесе тмендейді.

Жазы кезеде ойлы айматарда еділбай (21,2%), араралы (16,4%), аракл ойлары (10,3%) салма осты. Биязылау жнді дегерес йрыты ойлары да салмаын жоарылатты (5,7%).

Крсетілген мліметтер жалпы еділбай жне аракл тымдарыны ойлары жазы-кзгі кезеде шпті шлейт жайылымдарын олдана алу асиетіне ие екенін крсетеді. Бл оларды тарихи алыптасан биологиялы ерекшеліктеріне байланысты. аракл жне йрыты тымдарды ойларын аудандастыру оларды биологиялы ерекшеліктерімен аныталу керек: ысы жадайлары олайлы, отстік типті шл жадайларында аракл ойларыны тиімділігі жоарыра болады, йрыты ойлара - ысы атты, барлы шлейт жне шл аудандар.

Мал шаруашылыындаы жаа селекциялы жетістіктерді тым сынамасы. Бізді елімізде соы 50 жылда р трлі жануар трлеріні жоары німді зауытты тымдары кптеп шыарылды. Тым шыару рдісі тотаан жо. Жаа тымдарды, тым топтарын, тымішілік (зоналы) жне зауытты трлерін шыару нарыты экономика жадайындаы мал шаруашылыыны интенсификациясы шін те маызды. Пайда болан жануарларды жаа тымдары тымаралы шаылыстыруды трлі нсаларын жзеге асыруа ммкіндік береді. Тымаралы шаылыстырулар жне шаылыстыруды трлі нсалары бар тымдарды жетілдіру шін жне жаа тымдар мен жануар трлерін шыару шін маызды трткі ретінде ызмет етеді. Тымдаы мамандалан типтерді жануарларды тым ішілік іріктеу мен тадау арылы да, егізілген шаылыстырулар арылы да шыарады.

Селекциялы жетістіктерді орытындылау шін негіз болуы ммкін:

а) рпаына траты беріліп отыратын экстерьері жне конституциясы, німділігіні сипаты мен дегейі жне баса да крсеткіштері бойынша сас, кп бас жануарларды болуы;

б) сыналатын тымдарды, тымды топтарды, аталы іздерді жне т.б. ауыл шаруашылы жануарларын сіру бойынша меншікті тріне арамастан асыл тымды шаруашылытарды жне фермалардан жеткілікті мал саныны болуы;

в) дл тым сынау стіне оан сынылатын селекциялы жетістіктердегі рылымды бірліктерді жеткілікті болуы;

г) сыналатын тымны немесе оны рылымды бірлігіні малдарда, сол зонада сірілетін тымдарынан, тымды топтарынан, типтерінен, аталы іздерінен асатын німдік, экстерьерлік, биологиялы, шаруашылы жне т.б. асиеттеріні болуы жне оны зоотехникалы жаттар бойынша расталуы;

д) жануарларды тегін, німділік дегейін жне тымды сапасын, тымны жаа трін шыару немесе оны жасартатын дістерді длелдейтін, жне де тымды жмыстарды жне тымдармен жмыс істеу дістемелігіні жоспарыны белгіленген ретімен бекітілген зоотехникалы жаттарыны болуы;

ж) айта рылан немесе німділігі жетілдірілген тымдарды жоары экономикалы тиімділігі.

М е м л е к е т т і к т ы м д ы к і т а п т а р (МТК). Ауыл шаруашылы жануарларыны тымды кітаптарыны немі басылып шыуы лкен маызды шара болып табылады. азіргі кезде Республикада басылатын тымды кітаптар мемлекеттік болып саналады. Олар бізде сірілетін барлы малдарды тымдары бойынша шыарылады. Оларды масаты – жоары німді малдарды шыару жне тіркеу; оларды тегі туралы, німділігі жне тымды асиеттері туралы млімет басып шыару. МТК-ны материалдары бойынша асылдандыру жмыстарды баыттары жне жалпы тымды жетілдіру туралы, тымда шыарылан аталы іздер мен аналы я ндылыы туралы пікірлер айтуа болады.

МТК-а енгізу шін жануарларды іріктеу жмысы арнайы жеке карточкаларды толтырумен бірге бонитировканы берілгендері бойынша жргізіледі. Ондай жазбаларды жиналуына байланысты оларды хаттап, МТК-ны келесі томын шыарады. Тымды кітаптара жануар туралы келесі ысаша мліметтерді жазады: лаап аты немесе нмірі, жынысы, жануарды туан кні мен туан жері, андай шаруашылыа жатады, 2-3 атар ата тегі, жануарды жасымен бірге німділік асиеттеріні дегейі (тірі салмаы, сттілігі, жн ырымы жне жніні зындыы, стіні майлылыы жне т.б.), бонитировка класы, экстерьерді баасы жне негізгі лшемдер. МТК-да жазылан нмірі мгіге саталады.

МТК мамандара тымны ерекшеліктерінде дрыс хабардар болуа, оны тымды ресурстарын жасыра білуге, келесі жануарларды іріктеу тжірибесін шыаруа жне дрыс олдануа кмектеседі. Осы кітаптарды материалдарын тымды жмыстарды йымдастыру кезінде, болаша жоспарларды ранда жне тымды жетілдіру бойынша баса шараларды жасаанда ке трде пайдаланады.

Крмелер мен байаулар. Мал шаруашылыыны жемісті дамуына жне тымды істерді жасаруына себеп болатын йымдастыру шараларына шыарулар мен крмелер кіреді. Олар маызды жарнамалы фактор ызметін атарады жне жеке шаруашылытарды, аудандарды, облыстарды, ылыми мекемелерді, тымды ызмет мшелеріні жетістіктерін тсінікті трде крсетеді.

Крмелер мен байаулар арнайы ауыл шаруашылы мшелерімен рылан комиссия йымдастырып, ткізеді.

Крмелерді мынадай масатта йымдастырады: е жасы малдарды крсету; крсетілетін нтижелерге андай жолмен жеткенін айту; аудандарда, облыстарда, республикада селекциялы жмыстарды жргізілуіні дрыстыын жйелі тексеру жне баалау; мал шаруашылы мселелеріне кпті назарын аударту жне т.б. Крмелерді жмыстары кезінде схбаттар, консультациялар ткізіледі, басшыларды жне е жасы шаруашылытарды мамандарыны жмыс тжірибелері туралы есептері, алымдарды дрістері оылады, ылыми жне документальді фильмдер крсетіледі.

Крмелер зіні сипаты мен мазмны бойынша, ауыл шаруашылыыны барлы салалары крсетілген, малдарды бірнеше трлері атысатын немесе малды бір трі бойынша болуы ммкін. зіні клемі мен территорияны амтуына байланысты крмелер республикалы, облысты, зоналы, ауданаралы, ауданды болу ммкін.

Байаулар – бл ыса мерзімді тар мамандалан крмелер. Оларды аудандар клемінде, ірі тымды шаруашылытар зоналарында ткізеді. Байаулар жануарды бір трді жне белгілі бір категорияны (тл, аталытар, рашылар) жануарын крсетеді. Мнда р трлі шараларды ткізілу эффектісін жне асылдандыру жмыстарды трлі дістерін олдануын баалап, салыстыруа болады.

Байаулар бір кн бойы ткізіледі.

Т ы м д а р к е е с і. Бір тымны малдарын сіретін шаруашылытарды жмыстарын йлестіріп, бірлестіру шін бізді елімізде жеке тымдармен жмыстар бойынша кеестер рылды. Олар келісімді трде ылыми ызметкерлерден, асыл тымды шаруашылытар басшылары жне станциялар малдарынан алыптасады. Кеестер жалпы жне жеке йірлер, зауытты аталы із бойынша тымны жадайын зерттейді; тымды рі арай жасартуа шаралар жасайды; тыммен жмыстарды болаша жоспарларын райды (10-15 жыла). Олар тымды жмыстармен дістемелік басшылыын жзеге асырады жне тымды зауыттарды, тымды шаруашылытарды, мемлекеттік тымды станцияларды жмыскерлеріне жеке табындармен, зауытты аталы іздермен, аналы ялармен жне асыл тымды жануарларды баса да топтарымен селекциялы-асылдандыру жмыстарды реттеуде жне жргізуде тжірибелік кмек крсетеді.

Тым мен асылдандыру жмыстарыны жоспары. Бл жмысты негізгі масаты – асылдандыру жмысыны баытыны йлесімдігі жне тымды ресурстарды жоспарлы трде пайдалану. Соы жылдары бізді елімізде ауыл шаруашылы жануарларыны трлері бойынша барлы басты тымдармен асылдандыру жмыстарды болаша жоспарлары рылды. Ондай жоспарлар за уаытты райды (10-15 жыл). Кез келген табынды, сіресе, асыл тымды, жасартуды болаша жоспарын жасау- шыармашылы рі иын рдіс.

Асылдандыру жмыс жоспарын растыру дістемесі екі блімді арастырады. Бірінші блім тымды шыаруды тарихи шолуынан жне негізгі зоналарда сірудегі оны жадайын талдауынан трады. Бл блімні мні – болашаа жасалынатын шараларды дйектемесі болып ызмет етуінде. Екінші негізгі блім тымны німдік жне тымды асиеттерін жасарту жолдары мен дістерін анытауа арналан. Тымдарды ареалына байланысты асылдандыру жмыстарды жоспарында онымен бірге жеке блімдер аныыра жетілдіріледі.

Географиялы ке таралан тымдар бойынша рылан жоспарларда р трлі зоналарда асылдандыру жмыстарды жргізуді ерекшеліктері арастырылады, тымаралы зоналы типтерді ерекшеліктерін зерттеп, анытайды. р трлі зоналардаы асылдандыру жмыстарды баытын дйектеу жне жеке, бір-бірінен алша жатан тым зауыттарындаы жне баса асылтымды шаруашылытарындаы нды туыстас топтарды жне ерекше жануарларды тымдары шін е жасы трде олдану ерекше маызды.

Тым мен асылдандыру жмыстарыны жоспарын тым бойынша басты алымдар, тым зауыттарыны мамандары, мемлекетті ауыл шаруашылы министрлігі растырады.