Адамны зін зі орау ыы маызды соттан тыс орау механизмі 1 страница
Егер жоарыда арастырылан жадайлар соттан тыс орау механизміні мемлекеттік органдар сияты блігіне атысты болса, осы механизміні райтын субъектілерді екінші блігі адам ытарын орауды мемлекеттік емес нысандарына сйенеді.
Р Конституциясыны 13 бабына сйкес рбір адамны з ытары мен бостандытарын, ажетті оранысты оса аланда, заа айшы келмейтін барлы тсілдермен орауа ы бар. Тла ытарын орауды мемлекеттік емес нысандары арасынан адамны зін зі орау ыы маызды орын алады. Бл ыты рамына олданыстаы занамаа сйкес келесі ытарды жатызуа болады:
1) ажетті ораныс пен аса ажеттілікті оса аланда адамны зін зі орау ыы (Конституцияны 13 бабына сйенеді);
2) адамны ереуіл жасау ыын оса аланда, замен белгіленген тсілдерді олдана отырып, жеке жне жымды ебек дауларын шешу ыы (Конституцияны 24 бабыны 3 тармаы);
3) Рсы азаматтарыны бейбіт рі арусыз жиналуа, жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер ткізуге жне тосауылдара тру ыы (Конституцияны 32 бабы);
4) Рсы азаматтарыны мемлекеттік органдар мен жергілікті зінзі басару органдарына тікелей зі жгінуге, сондайа жеке жне жымды тініштер жолдауа ыы (Конституцияны 33 бабыны 1 тармаы).
Келтірілген тізімде кзге тсетіні ажетті ораныс, аса ажеттілік жне ереуіл жасау ытарыны кез келген адама тиесілі болатындай тжырымдалуы. Ал жымды жиындар ткізу ыы (митингілер, шерулер жне т.с.с.) мен мемлекеттік органдара тікелей жгіну лде жеке не жымды тініш жолдау ыыны тек Р азаматтарына ана атысты тжырымдалан.
Бізді ойымызша, кейбір жадайларда шетелдік азаматтарды да жиындар ткізу жне мемлекеттік органдара жгіну ыы болуы тиіс. Бан длел 2006 жылы Ресейді кптеген алаларында оып жатан шетелдік студенттерді ресейлік лтшыл жасспірімдерді (скинхедтерді) лтіруі жне артына тсуі. Осыан байланысты кейбір ресейлік алаларда шетелдік студенттер митингілер тікізіп, ала басшыларына здеріні тініштерін жолдаан болатын. Мндай рекеттер елді Конституциясында бекітілмесе, рине засыз рекет ретінде дрежеленуі ммкін. Сондытан, Конституцияда болмаса да, салалалы занамада бл ытарды кейбір жадайларда шетелдіктерге де берілу ммкіндігін арастыру керек (мысалы, мірі мен денсаулыына тікелей зиян келтірілу ауіпі туындаан жадайларда).
Сонымен ажетті ораныс пен аса ажеттілік институттарынан бастаан жн болар.
Бізді ойымызша соттан тыс орау механизмі шеберінде зінзі орауды маызды блігін ылмысты ыты «ажетті орану» институты райды. ажетті орану Рсы Конституциясыны 13 бабында былай деп белгіленген (1-ші тарма): «ркімні ы субъектісі ретінде танылуына ыы бар жне зіні ытары мен бостандытарын, ажетті оранысты оса аланда, заа айшы келмейтін барлы тсілдермен орауа хаылы».
Конституцияны тсінігінде ажетті ораныс ыыны рбір адамда болуы жне ол оама ауіпті олсушылытан ашып тылу не баса адамдара лде мемлекеттік органдардан кмек срауа байланысты емес екендігі айтылан [75, 65 б.].
ажетті орану институтыны мазмны Р К 32-ші бабында баянды етілген: «ажетті орану жадайында ол сушы адама зиян келтіру, яни оранушыны немесе зге бір адамны жеке басын, трын йін, меншігін, жер учаскесін жне баса да ытарын, оамны немесе мемлекетті замен оралатын мдделерін оамды ауіпті ол сушылытан ол сушыа зиян келтіру жолымен орау кезінде, егер бл орайда ажетті орану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол ылмыс болып табылмайды» (1-ші тарма). Р Жоары Соты Пленумыны 1994-ші жылы аулысыны 20 тармаында ажетті орану ыы азаматтарды міріне, денсаулыына, адірасиетіне, арнамысына оамды ауіпті олсушылытардан орану, сондайа млкін орау конституциялы ыын жзеге асыру кепілдіктеріні бірі болып табылады жне заа сйкес ашып тылу не басыншылытан бас тартуды зге тсілдерін олдану ммкіндігіні болуына арамастан азаматтар оама ауіпті ол сушылытан ол сушыа зиян келтіру арылы орану бойынша белсенді рекеттер олдануа ылы делінген. Мндай жадайда азаматтар ол сушыа зиян келтіргені шін жауап бермейді [76].
Р К тсінігінде ажетті орану ылмыспен кресуде маызды жне тиімді дістерді бірі болып отыр, ол азаматтарды конституциялы ыы бола отырып, азаматтарды ытары мен бостандытарыны кепілі, оама пайдалы рекет ретінде, ылмысты болдырмауын ескерту немесе ылмыспен кресуде белсенділікті арттырады, рбір адамны зады жне замен ктермеленетін рекеті болып табылады, йткені орану иянат жасауды тыюды, оан тойтарыс беруді белсенді нысаны ретінде шабуыл жасаушыа арсы істелген рекет болып саналады делінген [77, 65 б.].
Р К тсінігінде анытауды талап ететін де жері бар. Тсінікті авторлары былай дейді: «кптеген азаматтар шін ажетті орануды олдану оларды жеке ыы болып табылады» [77, 66 б.]. Бл сйлемге атысты бізді екі ескертпеміз бар: 1) жоарыда келтірілген Р Конституциясыны 13-ші бабына сйенсек ажетті орану ыы «кптеген азаматтарды ...жеке ыы» емес, кез келген азаматты ыы болып табылады; 2) ажетті орану институты тек азастан азаматтарына ана емес, кез келген адама, мейлі ол шетелдік азамат не азаматтыы жо тла болсын, тиесілі.
Осы ескертпелерді басшылыа алса, Р К ажетті орануа атысты тсінігіне кейбір згерістерді керек екендігі айын.
ажетті орануды жзеге асыруды біратар жайлары бар, атап айтса олар:
1) иянат оама ауіпті болуы керек (адам міріне жасалан иянат заа арсы болары сзсіз). Бл жерде адама жасалатын иянат абайсыздыта не асаана жасаланы есепке алынбауы тиіс, йткені міріне ауіп тнген адам шін ол маызды емес. Сол сияты ажетті орану мндай иянат келтіруші адамны кім екендігіне байланысты болмауы керек (оны жынысына, жасына, аылыны дрыстыына жне т.с.с.). Ал иянатты оамды ауіптілігі оны жасалан жадайына, иянат жасаушыларды санына, жасына, аружараты болуына жне т.с.с. жадайлара байланысты;
2) ол сушылыты наты орын алуы, яни, адам міріне зиян келтіруді бастаалы жатан немесе кіріскен рекетті осындай сипаты болады (осыан атысты арастырып отыран Р К тсінігінде Атырау облысы аудандарыны бірінде болан екі милиция ызметкеріні біреуін соымен жыып, екінші милиция ызметкеріні бірнеше рет жоарыа о атанына ла аспай, жыылан адамды сом темірмен рмашы болып олын сермей бастаан иянат келтірушіні атып тастау фактісі келтіріледі [77, 66 б.]. Бл жадайда ол сушылы бітіп кетсе, оан ажетті ораныс олдануа болмайды);
3) жалан оранысты болмауы, яни оама ауіпті ол сушылы шын мнінде, айын орын алуы тиіс;
4) иянатты аупі мен сипатына орануды крінеу сйкес келмеуі орын алмауы тиіс, яни ажетті оранысты шегінен шыуа болмайды (рыпсоуа оталан адамды лтіріп тастау ажетті ораныс шегінен шыу болып есептеледі жне ылмысты жауаптылыа алып келеді, ал адам лтіруге оталан кісіні лтіру ажетті ораныса жатады).
Р К ажетті орануа атысты бір ана жадайда ылмысты жауапкершілік кзделген, ол ажетті орану шегінен шыу, яни «нтижесінде ол сушыа аны шектен тыс, жадай мжбр етпейтін зиян келтірілетін, ол сушылыты сипаты мен оамды ауіптілігі дрежесіне орануды крінеу сай келмеуі» (Р К 32-ші бабыны 3-ші тармаы). Біра бл жадайды зінде шектен шыу тек асаана зиян келтірілген жадайларда ана ылмысты жауаптылыа кеп сотырады.
Бл институт адамны зінзі орау бойынша табии ыы болса да, мемлекетпен кепілдендірілген жадайда ана ыа сай іске асырылатын ммкіндік. Яни, мемлекет адамны ажетті орану ммкіндігін ы арылы шектейтін болса, ол шін жауапа тартса, индивидті ауіпті жадайларда зін зі орай алмай алатыны сзсіз. Жалпы аланда ажетті орануа атысты Жоары Сот Пленумыны 1994-ші жылы аулысы ескірді, йткені ол Р брыы К негізінде абылданан болатын, сондытан бл мселе бойынша 1997-ші жылы К пен жаа тжірибені ескеретін жаа нормативтік аулы абылдау ажеттігі туындады. Осыан байланысты 2007 жылы 11 мамырда Р Жоары Сотыны «ажетті орану жніндегі задарды олдану туралы» №2 нормативтік аулысы абылданды [78]. Осы аулыны тсіндіре отырып Жоары сот судьясы Ж.Бйішев «аулыда рбір адамны ажетті орануа табии ыы адамны ксіби немесе баса арнаулы даярлыына, ызметтік жадайына, жынысына, жасына жне баса да мнжайлара арамастан бекітіледі», дейді [79].
Сйтіп жоарыда крсетілген е лкен кемшілік, яни ажетті орану институтын тек Рсы азаматтарыны ыы ретінде тану мселесі осы жаа нормативтік аулы ретінде з шешімін тауып отыр. Ендігі жерде ажетті орану институтыны кез келген адам баласына тиесілі екендігі де крсетілген.
Адамны зін зі орау ыына атысты келесі маызды институт аса ажеттілік институты. Аса ажеттілік адам ытарына атер тндіретін ауіпті жою шін зиян келтіру, егер бл ауіпті баса амалдармен жою ммкін болмаса жне бл орайда аса ажеттілік шегінен шыып кетушілікке жол берілмесе, ылмыс болып табылмайды (Р К 34-ші бабы). Бл жадайда келтірілген зиянны млшері тойтарылан зиян млшерінен кем болуы керек. Аса ажеттілікті ажетті орануа састыы боланымен айырмашылыы да бар: ажетті орануда иянат жасаушыа келтірілген зиян, тойтарылан зияннан кп болуы ммкін, ал аса ажеттікте тойтарылан зиян болызбаан немесе орын алан зияннан грі кбірек боланда ана ол зады болып саналады. Сонымен атар, ажетті орану кезінде оранушыны баса амал арылы иянаттан тылып кету ммкіндіктері болса, аса ажеттілік жадайында зиян келтірген рекеттен баса амал болмауы тиіс [77, 71 б.]. Демек, аса ажеттілікті шегінен шыушылы тек асаана зиян келтірілген жадайларда ана жауаптылыа келіп соады.
зін зі орауды келесі нысаны Рсы Конституциясыны 24 бабыны 3 тармаында баянды етілген, ол - адамны ереуіл жасау ыын оса аланда, замен белгіленген тсілдерді олдана отырып, жеке жне жымды ебек дауларын шешу ыы.
Бл нормада екі субъективтік ы белгіленгені байалады. Біріншісі жеке жне жымды ебек дауларын шешу ыы. Бл ы леуметтікэкономикалы ытар тобына жатады [80, 166 б.] жне кптеген елдерді конституцияларында кездеседі [81, 23 б.].
Кеестік кезеде бл субъективтік ы азаматтар ытарыны атарына осылмайтын, тіпті крсетілмейтін де [82, 245-258 бб.]. Крнекті отанды загералым .С. Сапаралиев айтатындай «ебек адамдары здеріні экономикалы ытарын орау масатында йымдасып бой крсету ыынан айырылан болатын» [83, 85 б.].
Р Конституциясыны тсіндірме сздігінде бл ы туралы былай делінген: «жеке жне жымды дауларды шешу ыы рбір адамны немесе адамдар бірлестігіні ебек жадайын арап, зада баянды етілген тсілдермен оны шешу жнінде жмыс берушілермен арадаы здеріні келіспеушіліктерін сыну ммкіндігі. Ебек жадайы бл жерде ебекті жзеге асырылуына йыты болатын: жмыс уаыты, норма, сыйаы млшері жне т.б. тсініктерді береді» [18, 92 б.].
Р Конституциясыны тсінігінде жеке жне жымды ебек дауларын шешу ыы бізді елімізде алаш рет белгіленіп отыр, брыы кезде ебек занамасы тек жеке ебек дауларын шешу ыын арастыран болатын деп айтылан. азіргі олданыстаы Конституцияны абылдануына дейін жымды даулара ксіпорынны, мекемені, йымны ксіподаы мен кімдік арасындаы ебек жадайларын орнату не згерту туралы мселелер бойынша келіспеушіліктерді арастыру жатызылатын, ал баса ебек даулары жеке даулар болып табылатын [75, 146-147 бб.].
Бгінгі кні жеке жне жымды ебек даулары Р 2015 жылы 23 арашада абылданан жаа Ебек кодексімен (ЕК) реттеледі [84]. Кодексті 1-ші бабыны 16-шы тармашасы бойынша «ебек дауы - азастан Республикасыны ебек занамасын олдану, келісімдерді, ебек жне (немесе) жымды шарттарды, жмыс беруші актілеріні талаптарын орындау немесе згерту мселелері бойынша жмыскер (жмыскерлер) мен жмыс берушіні (жмыс берушілерді) арасындаы келіспеушіліктер» ретінде аныталан.
Рсы ЕК 15 тарауы толыымен жеке ебек дауларын шешу мселесіне арналан (159-161 баптар). Сонымен жеке ебек дауларын арау жніндегі органдар атарына келісім комиссиялары мен соттар жатызылан. Жеке ебек дауларын ебек дауы тараптарыны тініші бойынша келісім комиссиясы арай алады. Сонымен атар, ебек шартыны тараптары жеке ебек дауын шешу шін з алауы бойынша тікелей сота жгіне алады.
Жеке ебек дауларын арау жніндегі органдара жгіну шін мынадай мерзімдер белгіленеді:
1) жмыса айта алу туралы даулар бойынша - жмыс берушіні ебек шартын бзу туралы актісіні кшірмесі табыс етілген кннен бастап бір ай;
2) баса ебек даулары бойынша - ызметкер немесе жмыс беруші з ыыны бзыланы туралы білген немесе білуге тиісті кннен бастап бір жыл.
Келісу комиссиясы, ЕКде жне Р зге де задарында арауды згеше тртібі белгіленген дауларды оспаанда, йымдарда туындайтын ебек дауларын арау жніндегі орган болып табылады. Егер ызметкер келіспеушіліктерді жмыс берушімен арадаы зі немесе з кілі атысатын тікелей келіссздер барысында реттемеген болса, ебек дауын келісу комиссиясы арайды.
жымды ебек дауларын реттеуге ЕК 16 тарауы толыымен арналан (162-178). жымды ебек дауы азастан Республикасыны ебек занамасын олдану, келісімдерді, ебек жне (немесе) жымды шарттарды, жмыс беруші актілеріні талаптарын орындау немесе згерту мселелері бойынша жмыс берушіні жазбаша хабардар еткен кннен бастап туындаан деп есептеледі.
Жмыс беруші жмыскерлерді ойан талаптарын - оларды алан кннен бастап ш жмыс кнінен кешіктірмей, жмыс берушілер бірлестігі бес жмыс кнінен кешіктірмей арауа жне оларды шешу шін шаралар абылдауа, ал крсетілген мерзімде шешу ммкін болмаан кезде, туындаан келіспеушіліктерді одан рі арау шін з кілдерін крсете отырып, здеріні шешімдері мен сыныстарын жмыскерлерге жазбаша трде жеткізуге міндетті.
жымды ебек даулары мынадай реттілікпен шешіледі: жмыс беруші (жмыс берушілер бірлестігі), шешу ммкін болмаан жадайда - татуластыру комиссиясы, онда келісімге ол жеткізілмеген кезде - ебек трелігі, ол реттемеген мселелер бойынша - соттар арайды.
Жмыскерлерді азастан Республикасыны ебек занамасын олдану, жмыскерлер мен жмыс беруші, жмыс берушілер бірлестігі арасындаы келісімдерді, жымды жне (немесе) ебек шарттарыны, жмыс беруші актілеріні талаптарын орындау немесе згерту мселелері бойынша талаптары жмыскерлерді жалпы жиналысында (конференциясында) алыптастырылады жне бекітіледі.
Жмыскерлерді кілдері жмыс берушімен жмыскерлер жиналыстарын (конференцияларын) ткізу регламентін, орнын, уаытын, жиналыса (конференцияа) атысушыларды санын келіседі.
Жмыскерлерді талаптары жазбаша нысанда жазылады жне жмыс берушіге, жмыс берушілер бірлестіктеріне жиналыс (конференция) ткізілген кннен бастап кнтізбелік ш кн мерзімде жіберіледі.
Татуластыру комиссиясында келiсiмге ол жеткiзiлмеген кезде оны жмысы тотатылады, ал дауды шешу шін ебек трелігі рылады.
Ебек трелігін жымды ебек дауыны тараптары татуластыру комиссиясыны жмысы тотатылан кннен бастап бес жмыс кні ішінде рады.
Ебек трелігіні шешімі белгіленген мерзімде орындалмаан жадайда, тараптарды дауды шешуді сот тртібімен жзеге асыруа ыы бар.
жымды ебек дауын делдалды атысуымен арау тртібі жымды ебек дауы тараптарыны келісуі бойынша айындалады.
Тараптар делдал ретінде здеріне атысты туелсіз йымдар мен тлаларды айындайды. леуметтік-ебек атынастарын реттеу жніндегі республикалы, салалы, ірлік комиссиялар жымды ебек дауы тараптарыны келісімімен жымды ебек дауларын реттеу жніндегі жмыса орталы жне жергілікті атарушы органдарды, ауымдастытарды жне баса да оамды бірлестіктерді басшылары мен жмыскерлерін, жмыс берушілерді, сондай-а туелсіз сарапшыларды тарта алады.
Делдалдарды тарту жадайларыны брінде олардан делдалды етуге жазбаша келісім алынуа тиіс.
Крсетілген рсімдерді нтижелерімен келіспеген жадайда, ызметкерлер з мдделерін орауды зада кзделген, ереуіл ткізуге дейінгі зге де барлы тсілдерін пайдалануа ылы.
Сонымен жеке жне жымды ебек дауларын шешуді крсетілген тртібі ЕКде егжейтегжейлі реттелген жне Рсы Конституциясыны 24 бабыны 3 тармаындаы конституциялы ыты жзеге асырады.
Н.З. Сеитованы айтуынша «ебек дауларын арастыру органы бола трып ...келісім комиссиясы дербес шешім абылдай алатын жне оларды тиісті орындалуын баылай алатын туелсіз орган болып табылады» [85, 18 б.]. Бл пікірмен біз де келісеміз.
Сонымен, азастан занамасында ереуіл ткізу ыы танылса да, бл ы кптеген ыты шектеулер мен кедергілерден бос емес. Засыз ереуілге атысаны шін жмысшыны жмыстан шыаруа заи трде рсат етілмеген, біра мндай шараа тыйым да салынбаан. Іс жзінде ереуілді йымдастыратын жмысшылар ксіпорынны кімдігімен трлі себептерге байланысты жмыстан шыарылады.
зін зі орау ыыны келесі ыры Р азаматтарыны бейбіт рі арусыз жиналуа, жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер ткізуге жне тосауылдара тру ыы (Конституцияны 32 бабы). Азаматтарды бл субъективтік ыы бгінгі кні арнайы замен реттеледі [86]. «азастан Республикасында бейбiт жиналыстар, митингiлер, шерулер, пикеттер жне демонстрациялар йымдастыру мен ткiзу тртiбi туралы» 1995 жылы 17 наурыздаы За бойынша «жиналыстар, митингiлер, шерулер жне демонстрациялар деп аталатын оамды, топты жне жеке мдделер мен арсылы бiлдiрудi нысандары ретiнде, сонымен атар оамды орындарда ашты жариялауды, киiз йлер, шатырлар, зге де рылыстар трызуды жне пикет оюды тсiну керек». Жиналыс, митинг, шеру, пикет немесе демонстрация ткiзу туралы республикалы маызы бар аланы, астананы, ауданны (облысты маызы бар аланы) жергiлiктi атарушы органына тiнiш берiледi. Мндай тiнiштердi ебек жымдарыны, оамды бiрлестiктердi немесе Р азаматтарыны жекелеген топтарыны он сегiз жаса толан укiлдерi бередi. тiнiш жиын ткiзудi белгiленген датасынан кемiнде он кн брын жазбаша нысанда берiледi. тiнiште шараны ткiзу масаты, нысаны, ткiзiлетiн жерi немесе озалыс маршруттары, оны басталатын жне аяталатын уаыты, атысушыларды ытимал саны, укiлдердi (йымдастырушыларды) жне оамды тртiптi саталуына жауапты адамдарды тегi, аты, кесiнi аты, оларды тратын жне жмыс iстейтiн (оитын) жерi, тiнiштi берiлген датасы крсетiледi. тiнiштi берiлген мерзiмi оны республикалы маызы бар аланы, астананы, ауданны (облысты маызы бар аланы) жергiлiктi атарушы органында тiркелген кнiнен бастап есептеледi.