Адамны зін зі орау ыы маызды соттан тыс орау механизмі 3 страница
10) жеке жне зады тлаларды тініштерін, олардаы сын ескертпелерді талдауа жне орытуа, жмысты жетілдіру рі жеке жне зады тлаларды шаымдарын туызатын себептерді жою масатында оамды пікірді зерделеуге;
11) жеке жне зады тлаларды тініштерін арау жніндегі жмысты жай-кйін жйелі трде тексеруге;
12) ыты статистика жне арнайы есепке алу саласында з зыреті шегінде статистикалы ызметті жзеге асыратын мемлекеттік орган белгілеген мерзім мен клемде келіп тскен, аралан тініштерді саны мен оларды арауды нтижелері туралы мемлекеттік ыты статистикалы апаратты беруге міндетті.
Жеке жне зады тлаларды тініштері бойынша іс жргізу Р занамасында белгіленген тртіппен ic жргізуді баса трлерінен блек жргізіледі.
Жеке жне зады тлаларды тініштерін арау тртібі туралы Р занамасын бзу Р задарына сйкес жауаптылыа кеп соады.
азіргі тада азаматтарды ытары мен зады мдделерін оларды тініштерін арау арылы орау мселесі 2000 жылды 27-ші арашасында абылданан кімшілік процедуралар туралы Р Заымен де реттеледі [91]. рине, бл за актісі е алдымен кімшілік ы саласына жататыны тсінікті, біра С.С. Шишимбаеваны Германия тжірибесін зерттеу нтижесінде айтан сзін келтірсек «кімшілік ы – бл натыланан конституциялы ы» [34, 130 б.].
кімшілік процедуралар туралы Р Заы бойынша кімшілік процедуралар деген ым трт элементтен трады:
1) мемлекеттік органдармен жне лауазымды адамдармен мемлекеттік функциялар мен ызмет бабындаы кілеттіктерді жзеге асыру кезінде шешімдерді абылдау жне орындау тртібі мен оларды ресімдеу;
2) мемлекеттік апппарат жмысын йымдастыру процедурасы;
3) азаматтарды ытарын жзеге асыру бойынша оларды жолдауларын арастыру процедуралары, сондай-а азаматтарды ытары мен зады мдделерін кімшілік орау процедуралары;
4) экономика саласындаы шешімдер абылдау процедураларыны негізгі бастамалары.
Бл жерде бізді е алдымен ызытыратын азаматтарды ытарын жзеге асыру бойынша оларды жолдауларын арастыру процедуралары, сондай-а азаматтарды ытары мен зады мдделерін кімшілік орау процедуралары. Баса процедураларды да азаматтарды ытарын амтамасыз ету жне орау жаынан маызы зор екендігіне кмн келтіре алмаймыз, біра азастандаы адам жне азамат ытарын кімшілік орау тртібі андай екендігі біз шін маыздыра болма.
Сонымен, жоарыда крсетілген заны 15-20 баптары біз атаан мселелерге тікелей арналып отыр. Заны рекет ету аясына келсек бл мселе 2-ші бапта арастырылан. Бл бап бойынша арастырылып отыран кімшілік процедуралар за актілерімен реттелмеген блігі жаынан келесі органдарды ызметінде олданылады:
1) Р Президентіні ызметін амтамасыз ететін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды, Президентке тікелей баынышты жне есеп беретін мемлекеттік органдарды ызметінде;
2) Р Парламент палаталарыны, Р Орталы сайлау комиссиясыны аппараттарыны ызметінде;
3) Р Конституциялы кеесіні, Р Жоары сотыны жне Р зге де соттар аппараттарыны ызметінде;
4) кіметті, Премьер-Министр кесесіні, Рсы орталы атарушы органдарыны ызметінде;
5) Р жергілікті кіл етуші органдары аппаратыны ызметінде;
6) Р жергілікті атарушы органдары ызметінде.
Сонымен атар, арастырып отыран кімшілік процедуралар келесі жадайларда олданылмайды:
1) арастыру тртібі кімшілік ы бзушылытар туралы задармен, сондай-а ылмысты-процессуалды жне азаматты-процессуалды задармен белгіленген азаматтарды жолдауларын жне зге де істерді арастыруа атысты жадайларда;
2) даярлау процедурасы баса за актілерімен белгіленген нормативтік-ыты актілерді дайындауа атысты жадайларда;
3) жзеге асу тртібі арнайы задармен белгіленетін жоспарлауды стратегиялы, бюджеттік жне индикативтік трлеріне атысты жадайларда.
Ерекше тотала кететін жай - кімшілік процедураларды белгілеу аидалары, олар:
1) задылы;
2) тмендегі мемлекеттік органдар мен лауазымды адамадарды жоарыда трандарына баынышты болуы;
3) барлыыны за мен сот алдында те болуы;
4) азаматтарды ытары мен бостандытарыны басым болуы, азаматтар мен йымдарды жолдауларын арастыру кезінде бюрократиялы кріністерге жне істі созуа жол берілмеуі;
5) барлы азаматтара, йымдар мен лауазымды адамдара кімшілік процедуралармен кзделген іс-рекеттер мен актілерді міндетті болуы;
6) тланы, оам мен мемлекетті зара жауаптылыы жне мдделеріні балансы;
7) мемлекеттік пиялар мен зге де замен оралатын пия туралы задарды атал сатау арылы оамды пікір мен жариялылыты ескеру;
8) мемлекеттік билікті беделін сатау жне Р-н абыройын тгетін жне мемлекеттік ызметті мдделеріне айшы келетін рекеттерге жол бермеу, оны ішінде жеморлы кріністеріне арсы болу, мемлекеттік ызметкерлерге задармен белгіленген тыйымдар мен шектеулерді атал сатау;
9) кімшілік процедуралар талаптарыны барлы дегейдегі мемлекеттік органдар шін бірдей болуы;
10) барлы мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазымды адамдар зыреттеріні наты блінуі жне келісімді трде рекет етуі;
11) немділік жне тиімділік.
Демек, За барлы кімшілік процедураларды белгілі бір шеберден шыып кетпеуіне жадай жасаан.
Азаматтарды ытарын жзеге асыру процедуралары келесі талаптарды кздеуі тиіс:
1) мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдара берілуге тиісті ыты маызы бар фактілерді растайтын жаттарды нерлым аз тізімін кздейтін ытарды жзеге асыру тртібі;
2) азаматтарды ытарын жзеге асыратын жне зады мдделерін амтамасыз ететін е аз мерзім;
3) азаматтарды ытарын жзеге асыру бойынша шешімні жобасын келісімге келтіретін инстанцияларды е аз саны;
4) тиісті тламен не органмен істі арастыратын жері мен уаыты туралы азаматтара алдын-ала хабарлау;
5) азаматты жолдауын арастыруа байланысты іс материалдарымен танысу ммкіндігі, азаматты жолдауы бойынша арастыруа азаматты жеке атысу ммкіндігі;
6) азаматты жолдауына атысты іс материалдарын негізсіз баса лауазымды тлаа тапсыруа жол берілмейтіндей оны бір лауазымды адамны арастыруы;
7) мселені объективті трде шешілуіне мдделі емес деген негіз туызатын тлаа азаматты жолдауын арастыруа тапсырылатын жадайлара жол бермеу.
Сонымен атар, азаматтарды ытарын жзеге асыру процедуралары:
1) арызды берген азамата осы арыздан зиян шектіруге;
2) іс-рекеттері арызды туызып отыран лауазымды тлаа азаматты жолдауын арастыру шін беруге;
3) азаматтарды келісімісіз оларды жеке мірі туралы, жеке жне жан-я пиясы туралы мліметтерді жария етуге;
4) жолдауа атысы жо азаматты тласы туралы мліметтерді алуа жол бермеуі тиіс.
Азаматтарды жолдауларын беру, оларды тіркеу тртібі, оларды мемлекеттік органдармен арастыру мерзімдері Р- задарымен белгіленеді. Яни, бл мселелер арастырып отыран замен реттелмейді.
Істі арастыру кезінде:
1) мемлекеттік орган не лауазымды адам жолдауа атысты фактіні жадайларын белгілейді жне тексереді, жолдау бойынша шешім абылдау кезінде олданылатын ы нормаларын айындайды, жне ажет болан жадайда шешім абылдау шін керекті жаттар мен материалдарды белгіленген тртіп бойынша сратады жне ола тсіреді;
2) жолдауын арастыратын лауазымды адама азамат з длелдерін жеке тсіндіруге, сондай-а з жолдауыны негізділігін растайтын осымша материалдарды беруге ылы.
арастырылу шін мемлекеттік органны блімшелеріне жіберілген азаматтарды жолдауларыны арастырылу барысына осы блімшелерді басшылары баылау жасайды. Жолдауларды арастыру нтижелері жнінде укіл етілген мемлекеттік орган не лауазымды адам арыз берген азамата жазбаша трде негізделген жауап беруге тиісті. Арызда крсетілген мселелер арастырылан жадайда, ол бойынша тиісті шаралар абылданып арыз берген азамата белгіленген тртіп бойынша жауап берілгеннен кейін ана азаматтарды жолдаулары шешілді деп есептеледі. Бл те маызды ереже, мны тіпті азаматтар арыздарыны тиісті трде арастырылуыны кепілдігі ретінде абылдауа болады.
Егер мселені шешілуі за мерзімге созылатын болса, арыз толы шешілгенше осымша баылауа алынады.
Брын арастырып кеткен арыз бойынша жаа длелдемелер не жадайлар пайда болса арыз берген азамат айта жолдау жасауа ылы. Мндай жадайлар болмаса арыз айта арастырылмайды.
Арыз бойынша ндірісті тотатылуы жне істі баылаудан алынуы туралы шешімді мемлекеттік органны басшысы не оны орынбасары абылдайды. Баылаудан алынуды негізі – тексеру материалдары осылан арызды арастыруды нтижелері туралы белгіленген нысандаы жат (анытама, ызмет хаты) не мемлекеттік органны толы жауабы болып табылады.
Жолдау бойынша абылданан шешімге арыз берген азамат жоарыда орналасан органа (не лауазымды адама) немесе сота шаымдануа ылы. Мндай ыты іске асырылуына ш ай мерзім берілген жне бл мерзімні басы абылданан шешім не жасалынан рекет туралы азамата белгілі болан сттен есептеледі. Бл мерзімні тіп кетуі арызды абылдамау шін негіз бола алмайды. Арыз абылдануа тиіс, біра мерзімні тіп кету себептері туралы мселе тексеріліп, ол арызды анааттандырудан бас тарту шін негіз болуы ммкін.
Шетелдік жне азаматтыы жо тлаларды да арыздары осы тртіп бойынша арастырылады. Жалыз ерекшелік – егер халыаралы шартпен баса тртіп бегліленбеген болса.
Мемлекеттік органдарды бірінші басшылары жне оларды орынбасарлары айына кем дегенде бір рет азаматтарды, оны ішінде осы органдарды ызметкерлерін, жеке абылдауа міндетті. Мндай абылдау арнайы белгіленген кндері жне уаытта жзеге асырылады. Егер арызды не жолдауды жеке абылдау кезінде шешу ммкін болмаса, олар жазбаша жолдау ретінде абылданады. Бл жнінде «азастан Республикасыны орталы жне жергілікті атарушы органдарында азаматтарды абылдануын йымдастыру туралы» Рсы кіметіні 4 ыркйек 2002 ж. абылданан аулысы бар [92].
Таы бір маызды жадай – азаматтарды арыздары бойынша іс-ааздарын жргізу тртібі баса іс-ааздарын жргізуден блек жзеге асырылуы тиіс. Азаматтарды жолдауларымен жмыс жасауды йымдастыру шін жне іс-ааздарыны жадайы шін мемлекеттік органдарды басшылары жеке жауапкершілікке ие.
Сонымен, кімшілік процедуралар туралы Заны арастырылан ережелері азаматтара арыздарын беру арылы бзылан ытарын орауа толы ммкіндік туызады. Арыз беру арылы ытарын ораудан баса сотты механизміні бар екендігін ескерсек азастандаы адам ытарын орау ісі дрыс жола ойылып келе жатанын байаймыз. Бл баытта адам ытарын орауды сотты жне сотты емес ралдары бірігіп олданылуы тиіс.
Дегенменде, арастырып ткен соы екі заны бірін бірі айталып отыратын тстары бар сияты. рине кімшілік процедуралар туралы заны реттеу аясы кедеу, йткені ол тек азаматтарды шаымдарын ана емес, мемлекеттік аппарат ызметін йымдастыруды да амтиды. Біра азаматтарды тініштерін арауа арналан заны да аясы тек жеке тлалар емес, зады тлалара да таратылады. Бл да ерекшелік, біра индивидтерді тініштерін арауды реттеуге арналан екі за актісіні де сас ережелеріні болуы ешбір кмн туызбайды. Осыан орай за шыарушыны мндай «дубляж» жасауын тсіну иындау.
Адамны зін зі орауа атысты таы бір ыын атап туіміз керек ол оамды бірлестіктер ру ыы. Б.Б. Мусинаны сзі бойынша «азаматты оамны рылуы жалпы аланда мемлекет пен оамды йымдар арасындаы арым-атынастара да туелді болатын ыты мемлекет жадайында оамды йымдарды ролі едуір жоарлады. ... Тап осы атынастар азастан Республикасындаы мемлекеттік билікті жзеге асырылуына негізделген демократия аидаларын кеейтіп, тередетеді» [93, 68 б.].
азастанды алымдар, мемлекетімізді барлы азаматтарды, оларды лтына, леуметтік жадайына жне зге де с.с. белгілеріне арамастан, ресми саяси бірлестігі болып табылатынына, оамды йымдарды конституциялы идеяларды жзеге асыруа атыса алатынына ерекше назар аударады [94, 260-261 б.]. Ал Р Президенті Н.. Назарбаев бл мселе жнінде былай дейді: «лтты-мемлекеттік идеяны тоталитарлы міндетті идеологиядан айырмашылыы оны жоарыдан енгізілуінде емес, оамны наты дамуынан туындайтынында. Бл лтты-мемлекеттік идея басты саяси ндылы тірегінде - лтына арамастан барлы азастандытарды Отаны болып табылатын бірыай, аумаы бірттас жне туелсіз азастан тірегінде алыптасады» [95, 187 б.].
Демек, мемлекеттік идеологияны алыптасуы мен дамуына оамды бірлестіктерді ыпалын ескеру керек. Бл жнінде А.Б. Шагирова оамдаы келісімділікке тек мемлекетті іс-рекеттері арылы ана емес, оамды йымдарды да серімен ол жеткізіледі дейді. Мселен, 1997 жылды жалпы лтты келісімділік пен саяси уын-сргін рбандарыны жылы, ал 1999 жылды лтты ттасты пен рпатарды жаласуы жылы деп шешім абылдаан кезде оамды йымдарды пікірі ескерілді [96, 136 б.].
Сол сияты бл автор оамды йымдарды еліміздегі басару процестеріне жасайтын жаымды серін біратар салалара атысты крсетеді. Осы салалар ішінде ксіподатар, ксіпкерлер (жмыс берушілер) жне мемлекет рылымдары арасындаы леуметтік серіктестік институты ерекше маыздылыа ие. Сйтіп оамды бірлестіктер арылы азаматтар з ытарын орай алады. Бл мселе 1996 жылы 31 мамырдаы «оамды бірлестіктер туралы» №3-I Заымен реттеледі [98]. За бойынша Рда саяси партиялар, ксіптік одатар жне азаматтарды орта масаттара жету шiн ерiктi негiзде рылан, задара айшы келмейтiн баса да бiрлестiктерi оамды бiрлестiктер деп танылады. оамды бiрлестiктер коммерциялы емес йымдар болып табылады. Заны кшi азаматтарды бастамасымен рылан барлы оамды бiрлестiктерге олданылады, бан діни бірлестіктер, рылу тртiбi мен ызметi зге за актiлерiмен белгiленетiн ауматы зiн-зi басару органдары мен оамды ынталы органдар кiрмейдi.
Саяси партияларды, ксiподатарды жне баса да жекелеген оамды бiрлестiктер трлерiнi рылуына, ызметiне, айта йымдастырылуына жне таратылуына байланысты ерекшелiктер зге за актiлерiмен реттелуi ммкiн. Аталан оамды бiрлестiктердi зге за актiлерiмен реттелмеген ызметi жоарыдаы Замен реттеледi.
Мемлекет оамды бiрлестiктердi ытары мен зады мдделерiнi саталуын амтамасыз етедi. оамды жне мемлекеттiк институттарды осылуына, мемлекеттi оамды бiрлестiктер iстерiне жне оамды бiрлестiктердi мемлекет iстерiне засыз араласуына, оамды бiрлестiктерге мемлекеттiк органдарды мiндеттерiн жктеуге жне оамды бiрлестiктердi мемлекеттi аржыландыруына жол берiлмейдi.
оамды бiрлестiктер мемлекеттiк органдармен ынтыматасуы жне зара iс-имыл етуi, олармен келiсiмдер жасасуы ммкiн, мемлекеттiк органдармен шарттар бойынша олар шiн задарда кзделген белгiлi бiр жмыстар орындауы ммкiн. За актiлерiнде кзделген жадайларда оамды бiрлестiктердi мдделерiн озайтын мселелердi оамды бiрлестiктермен келiсе отырып, мемлекеттiк органдар шешуi ммкiн.
оамды бiрлестiктер азаматтарды саяси, экономикалы, леуметтiк жне мдени ытары мен бостандытарын iске асыру мен орау, белсендiлiгi мен ынталылыын дамыту; ксiби жне уесойлы мдделерiн анааттандыру, ылыми, техникалы жне кркем шыармашылыын дамыту, адамдарды мiрi мен денсаулыын сатау, оршаан табии ортаны орау; айырымдылы ызметке атысу; мдениет-аарту, спорт-сауытыру жмыстарын жргiзу; тарих жне мдениет ескерткiштерiн орау; патриотты жне адамгершiлiк трбие беру; халыаралы ынтыматасты кеейту жне ныайту; Р задарында тыйым салынбаан зге де ызметтi жзеге асыру масаттарында рылып, жмыс iстейдi.
Азаматты оамды бiрлестiк ызметiне атысуы немесе атыспауы оны ытары мен бостандытарын шектеу шiн негiз бола алмайды. Ресми жаттарда оамды бiрлестiкке мшелiк (атысу) туралы крсетудi талап етуге жол берiлмейдi.
Р азаматты ыа атысты занамасында оамды йымдар екі трлі атаумен белгілі: «коммерциялы емес йым» (оларды кейде «кіметтік емес йым» деп те атайды) жне «коммерциялы емес зады тла». Отанды зерттеуші С.А. Ынтымаовты айтуынша йымдарды аталан екі трін дрежесі те, мні мен мазмны бір біріне сай ыты категория деп арастыруа болмайды, себебі кез келген «йым» ыты маынадаы «зады тла» деген ымды білдіре алмайды. «Коммерциялы емес йым» деген ым за дегейінде арнайы ресми танылмаан, сондытанда бл ыты категория сипатына ие бола алмайды дейді алым. Айталы, - дейді С.А. Ынтымаов – мемлекеттік тіркеуден тпеген осыан сйкес ресми трыдан зады тла болып танылмайтын, біра «йым» болып табылатын рылымдар кнделікті тжірибеде кп кездесіп жататыны белгілі, мысалы, мемлекеттік тіркеу бл йымдар шін міндетті болып табылмайтын ртрлі оамды, діни йымдар, т.б. айтуа болады. Осыан байланысты, алым Р АК 34 бабыны 1 тармаына жне де «Коммерциялы емес йымдар туралы» заны 2 бабына «йым» деген ымны орнына «зады тла» деген ымды енгізу арылы згеріс енгізу керек деп есептейді [98, 263-264 б.].
Бізді ойымызша занамадан «йым» деген ымды толыымен алып тастау дрыс болмайды, йткені ол конституциялы категория, оны есесіне азаматты занамаа тиісті згерістер енгізген жн.
оамды бірлестіктерді ызметіне арай оларды екі топа блуге болады: 1) баса мселелер арасында ыты кмек крсетумен айналысатын бірлестіктер; 2) азаматтарды белгілі бір топтарына кмек крсетуді масат ететін оамды йымдар оларды ы ораушы йымдар деп те атайды (мгедектерді, йелдерді, ардагерлерді жне т.с.с. йымдары).
Еліміздегі демократия замен белгіленген адам ытары мен бостандытарын еркін трде жзеге асыру арылы дамиды. Осындай ытарды атарына азаматтарды жне зге де ыты атынастар субъектілеріні мдделерін оамны саяси мірінде кіл ететін саяси партияларды ру ыы болып табылады [99, 108-109 б.].
Саяси партиялар оамды бірлестіктерді бір трі боландыымен, оларды ыты мртебесі арнайы замен реттеледі, - ол 2002 жылды 15 шілдесінде абылданан «Саяси партиялар туралы» Р заы [100]. Осы За бойынша саяси партия деп мемлекеттік билікті, жергілікті зін зі басаруды кілеттік жне атарушы органдарында азаматтарды жне леуметтік топтарды саяси еркін білдіру шін жне оларды мдделерін кіл ету шін, сондай-а осы органдарды рылуына атысу шін рылан азаматтарды ерікті бірлестігі болып тсініледі. Саяси партияларды ызметі з еріктілігі, те ытылы, зін зі басару, задылы жне жариялылы аидаттарына негізделеді. Осы аидаларды ішінен тжірибеде саяси партиялар з мшелеріні санын арттыру масатында еріктілік аидасын жиі бзады [100, 109 б.].
Саяси партиялар ызметінде соы жылдары адам ытарын орау баыты жасы даму алып келе жатыр. сіресе, бл «Нр Отан» халыты демократиялы партиясына атысты. Бл партия бгінгі кні барлы облыстарда здеріні оамды абылдау блімшелерін ашып, азаматтарды шаымдарын арастырып, оларды тиісті мемлекеттік органдармен шешілуін партиялы баылауа алып отырады. «Нр Отан» Президентпен басарылатын билікке тікелей атысты партия боландытан оны араласуы кп жадайларда азаматтарды арыздарын тиімді жне тез шешуге кмектеседі. Мндай ызметті баса партиялар да басшылыа алатын болып отыр, йткені ол ертегі сайлаушыларды дауыстарын жинауа кмектесетіні сзсіз. Осыан байланысты, бізді ойымызша, саяси партиялар ызметіні осы баыты лі де з дамуын алады.