Адамны зін зі орау ыы ­ маызды соттан тыс орау механизмі 4 страница

оамды бірлестіктер арасынан ерекше блінетіні ­ ксіптік одатар. Оларды ызметіні негізгі масаты ­ мшелеріне ебек ытарын орау жаынан кмектесу болып табылады.

За ксіподатарды з ызметін сырттан араласпау арылы жзеге асыру ыын орайды. Біра, іс жзінде ш тарапты келіссздер жргізу кезінде (яни, жмыс берушілер, жмысшылар жне мемлекет кілдері арасында) билік тарапынан ксіподатарды кілдеріне ысым крсету фактілері орын алуда. За бойынша жымды келіссздер жргізуге жне жымды шарттар жасасуа рсат етілген. Ксіподатар жне оларды бірлестіктері мндай шарттарды жасасу жнінде келіссздер жргізіп келе жатыр [13].

Бгінгі кні азастанда леуметтік-ебек атынастарын реттеуді трт дегейлі жйесі рылып, іске осылан, атап айтатын болса ол келесі дегейлер:

1. кімет, республикалы ксіподатар жне жмыс берушілер бірлестіктері арасында жасалатын Бас Келісім.

2. Салалы (тарифтік) келісімдер. Бл келісімдер министрліктер, концерндер, ассоциациялар мен зге де мемлекеттік ксіпорындарды бірлестіктері сияты меншік иесіні (жмыс берушіні) мдделерін кіл ететін мемлекеттік салалы басару органдары, жмыс берушілер одатары (азастанны нерксіпшілері мен ксіпкерлері одаы, азастанны ксіпкерлері Форумы, Шаруалар одаы, азастан Республикасы жмыс берушілеріні Конфедерациясы, Мнай жне Биржалы одатар жне т.б.) жне салалы ксіпода йымдары немесе жмысшыларды зге де кіл етуші йымдары арасында жасалып отырады.

3. Ауматы ксіподатарды, жмыс берушілер ауматы одатарыны жне атарушы билікті айматы органдары кілдері арасында жасалатын айматы (облысты, алалы, ауданды) келісімдер.

4. Жмыс беруші немесе бірнеше жмыс берушілер (оларды кілдері) мен бір лде бірнеше ксіпода лде ксіподаты мшесі болып табылмайтын жне келіссздер жргізу шін з йымын ран жмысшылар арасында жасалатын жымды шарттар [101, 188-189 б.].

Брыны ебек занамасы бл жымды шарттарды (келісімдерді) «ыты актілер» деп баалаан еді, ал 1998 жылы абылданан «Нормативтік ыты актілер туралы» Р Заы «ыты акт» деген санатты тіптен олданбайды жне оны орнына «нормативтік ыты акт» немесе «нормативтік акт» деген ымдарды енгізген. Демек, жымды келісімдер елімізді ыты рісінен тыс алан. Сондытан да, осыан байланысты ебек ыы саласындаы азастанды алымдарды сынып отыран жымды шарттарды (келісімдерді) ыты тиісті нысаны ретінде баалайтын арнайы «жымды келісімдер мен шарттар туралы» заны абылдану ажетілігін біз де птаймыз [101, 195 б.].

Жалпы аланда зін зі орау ыына атысты ытарды зін екіге бліп арастыруа болады:

­ адамны жеке рекеттері арылы орау (мысалы, ебек дауларын шешу бойынша келісім комиссиясы);

­ жымды негіздегі орау (мысалы, ереуілге шыу ыы мен оамды бірлестік арылы ытарын орау).

 

 

Адам ытарын халыаралы ы арылы орау – соттан тыс орау механизміні блігі

 

Кеестік кезді зінде белгілі ытанушы-алым В.А. Карташкин «адам ытарын реттеуді халыаралы ыты ырларын зерттеуді теориялы жне тжірибелік маынасы осы саладаы халыаралы келісімдерді лкен жйесіні болуымен, ...адамны негізгі ытары мен бостандытарыны жаппай жне рескел бзылуыны ке таралуымен... аныталады», - деп айтан сздері бар. Сонымен атар, бл зерттеушіні пікірі бойынша «адам ытарыны проблемасы лкен, крделі жне кп ырлы», оны «халыаралы, саяси, экономикалы, леуметтік, ыты жне зге де ырлары бар». Бан оса, «адам ытарыны бір атар ырларын арастыру кезінде ыты баса салаларына «кіріп кетуден» бас тарту ммкін емес» [102, 7 б.].

Осы айтылан пікірді толы олдай отырып, адам ытары мселесіні крделілігі бл объектіні зерттеу кезінде ртрлі ы салаларына кіл блу ажеттілігін таы да басып крсеткіміз келеді. Шыныменде, осы тарау шеберінде адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орау мселесін біз де айналып тіп кете алмай отырмыз. Бл мселені халыаралы лшемін крсетпесек ебегіміз толы болмайтыны тсінікті.

Адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орау механизмін бізді таырыбымыза атысты зерттеуді андай ажеттілігі бар деген сауал туындауы ммкін. Бл сауалды жауабын Р Конституциясыны нормаларынан табуа болады. Мысалы, Конституцияны 4-ші бабыны 1-ші тармаында азастан Республикасында олданылатын ыты рамына ішкі задармен бірге «Республиканы халыаралы шартты жне зге де міндеттемелері жатызылан».

Сол сияты осы бапты 3-ші тармаында «Республика бекіткен халыаралы шарттарды республика задарынан басымдыы болады жне халыаралы шарт бойынша оны олдану шін за шыару талап етілетін жадайдан баса реттерде, тікелей олданылады», - делінген.

Конституцияны 4-ші бабыны 4-ші тармаында барлы задармен атар «Республика атысушы болып табылатын халыаралы шарттар жарияланады. Азаматтарды ытарына, бостандытары мен міндеттеріне атысты нормативтік-ыты актілерді ресми трде жариялау оларды олдануды міндетті шарты болып табылады», - деген норма бекітілген. Ал Конституцияны 8-ші бабында мемлекетіміз халыаралы ыты прициптері мен нормаларын рметтейді делінген.

Демек, азастанны аумаында задармен атар Республика тарапынан ресми танылан халыаралы шарттар, сондай-а халыаралы ыты жалпы танылан принциптері мен нормалары олданылуы тиіс. Олай болса адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орауа атысты халыаралы шарттар да еліміз шін міндетті болады. Яни, азастан азаматтары жне елімізді аумаындаы баса да азаматтар (шетелдіктер мен азаматтыы жо тлалар) азастанны атысып отыран халыаралы шарттарына сйеніп халыаралы дегейде здеріні бзылан ытарыны оралуын талап етуі ммкін. Сондытанда, адам ытары мен бостандытарын халыаралы ытаы механизмдер арылы орау мселесін біз айналып те алмаймыз.

ылыми дебиеттерде адам ытары мен бостандытарын орауды халыаралы механизмі алуан трлі жне бл механизмні йлестіруші орталыы ретінде Б жйесі жне адам ытары бойынша Б- Жоары комиссары болып табылады, ал оны жекелеген баылау функцияларын Б мен оны мамандандырылан мекемелері (ХЕ/МОТ, ДСД/ВОЗ, ЮНЕСКО жне т.б.), комитеттер мен комиссиялар (мысалы, адам ытары бойынша, орлыа арсы, нсілдік кемсітушілікті жою бойынша, бала ытары бойынша комитеттер; йелдер жадайы бойынша, леуметтік даму комиссиялары, адам ытары бойынша Б Комиссиясы жне т.б.), Б- Халыаралы соты, Адам ытары бойынша Еуропалы сот, ызыл Крестті Халыаралы Комитеті жне т.б. атарады, - дейді [103, 203 б.].

Адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орауды бір ерекшелігі - бл жйені зін, бізді ойымызша, екі топа бліп арастыруа болады:

1) адам ытары мен бостандытарын халыаралы дегейде халыаралы сотты механизм арылы орау (оны мысалы - Адам ытары бойынша Еуропалы сот немесе Адам ытары жніндегі Америкааралы соты);

2) адам ытары мен бостандытарын халыаралы дегейде сотты емес механизмдер арылы орау (ртрлі халыаралы комиссиялар мен комитеттер арылы).

Адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орау жйесін осы трыдан арастыранда бірнеше сауалдар пайда болады. Оларды ішіндегі е маыздысы – адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орауды ішкі ы бойынша орау механизмдерімен байланысы. Сонымен бірге адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орау механизмдерін алайша сыныптауа болады, мндай сыныптауды негізіне андай белгі жатызылуы тиіс жне т.с.с.

Айтып кететін жайт – халыаралы ы бойынша дебиеттерде біз келтірген сыныптау (яни халыаралы орау механизмдерін сотты жне сотты емес деп блу) кездеспейді, біра бл сыныптауды да мір сруіне толы ы бар.

Халыаралы ы бойынша дебиеттерде жиі кездесетін сыныптау бойынша адам ытары мен бостандытарын орауды халыаралы механизмі екі топа блінеді, олар:

1) адам ытарын орауды халыаралы институциялы механизмі (яни, адам ытарын халыаралы йымдар жне мемлекеттерді зге де бірлестіктері арылы орау);

2) адам ытарын орауды халыаралы шартты (конвенциялы) механизмдері.

Мндай сыныптауды, мысалы, Т.Б. Бекназар-Юзбашевті ебегінен байауа болады [104, 52-80 бб.].

Бізді ойымызша, бл сыныптау толы емес. Мысалы, Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар бойынша Комитет 1966-шы жылы абылданан Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы Халыаралы Пактіні негізінде рылан орган [23]. Демек, бл орган конвенциялы (шартты) болып табылады. Сондытанда, бізді ойымызша, бл сыныптау толы емес, ал оны толытыру шін біз адам ытары мен бостандытарын орау механизмдеріні шінші тобын сынар едік. Яни, шінші топты адам ытары мен бостандытарын халыаралы орауды аралас механизмі деп атаан жн кріп отырмыз. Оны себебі – бл топ конвенциялы белгіге де, институциялы белгіге де сай келетін халыаралы рылымдарды амти алады. Мысалы, жоарыда аталан Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар бойынша Б комитетін осы шінші топа орналастыруа толы ммкіндік бар жне болашата да осындай аралас сипаттаы органдар пайда болса оларды осы шінші топа орналастыран дрыс болар еді.

орытынды трде бізді толытыруымызды ескере отырып бл сыныптауды келесі нысанда сынуа болады:

1) адам ытарын орауды халыаралы институциялы механизмі (яни, адам ытарын халыаралы йымдар жне мемлекеттерді зге де бірлестіктері арылы орау);

2) адам ытарын орауды халыаралы шартты (конвенциялы) механизмдері;

3) адам ытарын халыаралы орауды аралас механизмі (институциялы механизм + конвенциялы механизм).

Сонымен атар, ыты дебиеттерде ке таралан таы бір сыныптауды атап туіміз керек. Бл сыныптау бойынша да адам ытарын орауды халыаралы механизмі екі топа блініп арастырылады, олар:

1) адам ытары мен бостандытарыны халыаралы мбебапты дегейде оралуы (бл жадайда мбебапты механизміні институциялы не конвенциялы болуы есепке алынбайды);

2) адам ытары мен бостандытарыны халыаралы айматы дегейде оралуы (кбінесе айматы халыаралы йымдар шеберінде).

Мндай сыныптау Е.А.Лукашеваны редакциясымен шыан «Адам ытары» деген жымды ебекте орын алан [98, 495-522 бб.]. азастанды алымдарды шыаран «Адам ытары» деген оу ралында, кінішке орай, оу материалыны белгілі бір сыныптау негізінде орналасанын кре алмады [105]. Ол орынды да шыар, йткені оны авторлары халыаралы дегейдегі адам ытары мселесімен ана шектелмей, жалпы адам ытары сауалдарына кіл аударан.

Жоарыда крсетілген екі сыныптауды да з орны бар. Оларды негізгі айырмашылыы – сыныптау негізі ретінде ртрлі белгілерді олданудан крініс табады. Егер бірінші сыныптау бойынша басшылыа алынан белгі халыаралы орауды ыты табиатына сйенген ыты нысан (форма) болса, екінші жадайда сыныптауды негізі ретінде географиялы белгі болып отыраны аны крінеді.

Біз келтірген сыныптауды негізіне халыаралы ыты орауды жзеге асыратын наты органдар жатызылан, яни андай орган орауды жзеге асырса, соан байланысты мндай орауды тиісті сыныпа жатызамыз. Бл да, бізді ойымызша, ыайлы жне теориялы та, тжірибелік жаынан да кп иынды туызбайтын сыныптау. Бл сыныптауды таы бір артышылыы – ол мемлекет ішіндегі сотты емес орау механизмдері мен халыаралы сотты емес орау механизмдерді байланысын табуа жасы ммкіндік береді. Сондытан да, халыаралы механизмдерді арастыру кезінде біз зіміз келтірген сыныптауа кбірек сйенгіміз келіп отыр.

Сонымен атар таы бір нрсені ескерген жн. Келтіріліп отыран сыныптаулар тек ылыми не оыту масатында оларды ерекшеліктеріні тсінілуі ыайлы болсын деп жасалады, ал тжірибеде бл механизмдер блінбейді. Ол мселені бір ыры болса, екінші жаынан бір механизміні зі екі не, тіпті ш сыныптау бойынша да жіктелуге келе береді. Мысалы, Адам ытары бойынша Еуропалы ауымдасты Сотын бізді сыныптауымыз бойынша халыаралы сотты механизмге жатызар едік, ал бірінші келтірілген сыныптау бойынша ол конвенциялы (шартты) механизм ретінде танылар еді. Екінші сыныптау бойынша бл органды айматы механизмдерге жатызан дрыс болар еді. Демек, аталан халыаралы сот органы сотты, конвенциялы (шартты) жне айматы механизм болып табылады. Кріп отыранымыздай аталмыш органды жіктейтін ш сыныптау да бір-біріне айшы келмейді, керісінше, бірін бірі толытырып отырады. Мндай жадай, бізді ойымызша, сыныптау жйелеріні дрыстыын, негізіділігін, шынайылыын байатады.

азастанды загер-алымдарыны ішінен адам ытарын халыаралы ы арылы орау мселесін тере зертеп шыан Д.И.Нурумов. Осы баыттаы оны ылыми ебегі Ресейде олдауын тапты [106]. Бл алымны пікірі бойынша азіргі кезде халыаралы ыты рамында «адам ытарыны халыаралы ыы» деген сала пайда болып даму стінде. Бл саланы пайда болуы екі шты. Бір жаынан, адам ытарыны идеясы мемлекеттерді ішкі ыы саласынан енген болса, екінші жаынан ол мемлекеттерді зара арым-атынастарыны тікелей німі. Мны алым Еуропадаы мемлекеттілік руды тікелей нтижесі болып табылатын шетелдік азаматтарды дипломатиялы орау институтын талдай келе, лтты азшылытар ытарыны пайда болуын жне гуманитарлы интервенция прецеденттерін арастыра отырып тжырымдайды [106, 11 б.]. Ал азіргі кезде адам ытарыны халыаралы ыы халыаралы ыты блігі ретінде жне оны алыптасуыны ерекше белгісі ретінде рекет етеді. Адам ытары мбебапты, айматы жне лтты ы кеістігі шін мононормалы сипата ие екені танылып келеді. Демек, кез келген ыты кеістік тек адам ытарыны саталуы жадайында ана ыты сипата ие болады, - дейді алым. Баса жаынан араанда адам ытарыны арасында ы кеістігі белгілі бір ттастыа ие болады жне мны ртрлі ыты жйелерін штастыратын ыты айрыша саласы ретіндегі адам ытарыны халыаралы ыыны пайда болуыны себебі деп тсінуге болатын шыар, - деп орытындылайды бл мселені Д.И.Нурумов [106, 14 б.].

Адам ытары мен бостандытарын халыаралы орау ымына кптеген дебиеттерде анытама берілмеген. Бл жаынан отанды ылымымызда Т.К.Ерджановты «Халыаралы жария ы» атты орыс тілінде шыарылан оулыы ерекшеленеді. Бл басылымда «адам ытарын халыаралы орау – тланы ыты мртебесіні мбебапты стандарттарын орнату, сондай-а оны жзеге асыру механизмдеріні рылуы жне рекет етуі бойынша мемлекеттер арасындаы арым-атынастарды реттейтін нормалар мен аидаларды жиынтыы», - деген анытама берілген [107, 482-483 бб.]. з пікірін тсіндіре отырып Т.К.Ерджанов халыаралы ыты бл саласыны реттеу пніне атысты бірегей кзарас алыптаспаанын айтады. Бір жаынан, - дейді алым, - адам ытары саласындаы стандарттара атысты нормалар мен аидалар арулы атыыстар рбандарын орау туралы ережелермен байланыстырылып, «халыаралы гуманитарлы ы» деген орта ым арылы біріктіріледі. Біз осыан атысты Ресейде орыс тілінде шыан профессор О.И.Тиуновты «Халыаралы гуманитарлы ы» деген оулыын крсетіп кетсек болады [108]. Екінші жаынан, кейбір алымдар бл саланы реттеу пніне азаматты мселелеріне, шетелдіктер мен халыты зге категорияларыны ыты жадайына атысты арым-атынастарды жатызады. Мны длелі ретінде Т.К.Ерджанов ресейлік алым К.А.Бекяшевті редакциясымен орыс тілінде шыан «Халыаралы жария ы» оулыын келтіреді [107, 181-213 бб.].

Сонымен атар, Т.К.Ерджановты айтуы бойынша, адам ытарын халыаралы орау, тланы ытары мен бостандытарын сатау бойынша мемлекеттерді абылдаан міндеттемелерінен туындайтын мемлекетаралы арым-атынастара ана таратылады. Жоарыда келтірілген пікірлерді ескеретін болса, бл саланы аталуына байланысты терминологиялы бірегейлікті болмауы тсінікті. Бл саланы «Адам ытарын халыаралы орау», «Адам ытарын халыаралы реттеу», «Халыаралы ытаы адам ытары», «Адам ытарыны халыаралы ыы» жне т.б. атайды [99, 482 б.].

Т.К.Ерджановты арастырып отыран салаа атысты таы бір пікірін келтіргенді дрыс кріп отырмыз. алымны кзарасы бойынша адам ытарыны халыаралы оралуын ыты реттеу пнін анытау мселесіні біратар иындытары индивидтерді халыаралы ы бойынша субъектілігі мселесіне байланысты, йткені халыаралы рылымдар арылы белгілі бір тланы ытарын орау ммкіндігі халыаралы ыты кейбір кілдеріне жеке тлалар мен мемлекет жне жеке тлалар мен халыаралы сот органдары арасындаы арым-атынастарды халыаралы ыпен реттелетін салаа жатызу шін ммкіндік береді. Теориялы трыдан мндай кзарас халыаралы-ыты реттеу аясын мемлекет ішіндегі кейбір арым-атынастара таратуа алып келуі ммкін, мны мысалы ретінде белгілі бір мемлекетті халыаралы шарттарымен кзделген тланы ытары мен бостандытарыны саталуы жніндегі жеке тла мен мемлекет арасындаы арым-атынастар келтірілуі ммкін. Біра, зірше, индивидтер мртебесі халыаралы ыпен реттеледі деп айтуа негіздер жеткіліксіз жне осыан байланысты адам ытарын халыаралы орау мселесі жариялы сипаттаы халыаралы арым-атынастарды ана реттейді, - деп орытындылайды зерттеуші [99, 482 б.].

Баса авторларды ебектіріне араанда Т.К.Ерджановты ебегінде адам ытарыны халыаралы оралуы туралы теориялы трыдан кптеген мліметтер берілген. Адам ытарыны халыаралы оралуы туралы сз болан кезде, - дейді ол, - мемлекеттер мен халыаралы йымдар ызметіні кем дегенде екі баытын атап туге болады: