Кмелеттік жаса толмаандарды азаматты- ыты жауапкершілігіні ерекшеліктері 1 страница

Зада 18 жаса дейінгілерді кмелеттік жаса толмаандар деп атайды. 14—18 жас аралыындаыллр жартылай немесе ішінара рекетке абілетті болыи табылады. Осыан орай бл жас аралыындаыларды азаматты-ыты жауапкершілікке тартуды да ерекшелігі болатындыы зінен-зі тсінікті.

Осы крсетілген жас аралыындаылар белгілі зиян келтіретін болса, онда здеріні жас шамаларына арай р трі азаматты-ыты жауапкершілікке тартылаы 14 жаса дейінгілер біреуді млкіне зиян келтіретін болш егер келтірген зиян здеріні кінсінен болмаандыы длелдемесе, (здеріні кінлі еместігін длелдей алмім онда келтірген зиян шін ата-анасы, асырап алушыллр немесе аморшылары жауап береді. азастан Республикасыны Азаматты кодексі ата-аналар мен т. б, адамдарды кінсі ретінде баланы тиісті дрежеде, трбиелемеу жн баыламау карастырылан.

11 жасар бала аулада доп ойнап жр делік, ал оны кі сол аулада зіні танысымен шахмат ойнап отыр. Жааы дол жрген бала ойын барысында кршілерді біреуіні терезесін сындырып алды. Осы жадайда кім жауап береді? рине оны ата-анасы, себебі бала доп ойнап жргенде оны тиісті дрежеде адаалап отыруы керек еді. Оны шахмат ойынына берілген кесі мытып кетті немесе кіл блмеді.

Таы да мынадай жадайды алайы, бзаылыпен айналысып жрген (оан дейін де бзаы екендігі белгілі) 12 жасар бала дкенні терезесін сындырып ішінен бір кассета рлап алады. Бл жерде баланы ата-анасыны кінсі бар ма? рине бл жадайда да баланы ата-анасы кінелі болады. йткені олар балаа тиісті дрежеде трбие бермеген, яни баланы дрыс трбиелеуге атысты міндетін тиісінше атармаан.

Егер кмелеттік жаса толмаан ораншылыа мтаж жас бала тиісті трбиелеу, емдеу мекемесінде халыты леуметтік орау мекемесінде немесе заа орай зіні ораншысы болып табылатын осы сияты баса мекемеде болса жне зиян зіні кінсінен болмаанын длелеомесе, жас балаа келтірген зиянды сол мекеме теуге міндетті.Сонммен , азаматты-ыты жауапкершілік — шартта немесе зыда крсетілген реттерде жктелген міндеттемені бзан субъектіге олданылатын млікті ндіру шін немесе мліктік сама салу трінде болып келетін жауапкершілікті бір трі. азаматты-ыты жауапкершілікті негіздеріне сол жауапкершілікті тудыратын жадайлар шартта немесе зада крсетіліген ытарды бзу жатады.

 

АЗАМАТТЫ ЫТЫ ПРИНЦИПТЕРІ (АИДАТТАРЫ)

АЗАМАТТЫ ЫТЫ ПРИНЦИПТЕРІ (АИДАТТАРЫ)
1. "Принцип" (аидат) термині латынны сзі — бастау, негіз дегенді бідціреді. Азаматгы принщштері (каидаттары) — ол нормативтік сипаты бар, оамды атынастарды азаматтык-ыты реттеу бастамасын басшылыа алатын негіз. Ол азастан Республикасы азаматгы заыны мейлінше маыз-ды тстарын крсетеді. Демек азамаггы зады тсіну мен оны олдану азаматты ыты тек жалпы принциптері (аидаттары) арылы ммкін болады.
Принциптер (ашдаттар) Азаматты ы жйесінде ра-шанда бастапы норма болып саналады. Сондытан да баска нормалар онымен жанама трде крініп, жалпы сипат алады, демек принциптер згелерден басым тседі. Принциптер азаматты-ыты нормаларды барлы жйесін амтып, бас-шылыа алынады. Азаматты кодексті 2-бабындаы азаматты зандарды жалпы негіздері мен мнісі бекін тсуіне байланысты, енді принциптер нормативтік мнге ие болды жне оны колдану мівдеттілікке айналды. Брын-сонды азаматты прин-циптер за нормаларында арнайы термин немесе тиянаты тжырьшдама ретінде бекітілмеген еді, тек "азаматты заны жалпы негіздері мен мнісіне байланысты" деген жалпы тжырымдамамен шектелетін (аза КСР АК-ті 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматты ы принциптеріні ролі мен маызы туралы былай деп тжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей рекет ететін нормалар трінде кездеседі. Екіншіден, ол жаа зады жасау немесе брыны за жатта-рын згерту кезінде ескеріледі. шіншіден, ы ксастыын олдану ажет болан жадайда за принциптері басшы-лыа алынады. Тртіншіден, мдцай принциптер ытык нормаларды бастапкы мазмныны немесе шарт талаптарыны тиісті жадайларьшы мазмныны тсінілуі жзеге асырылгада назара алынуы тиіс (мысалы, Азаматты кодексті 6,392- баптарынараыз). Бесіншіден, запринциптерінесйе-не отырып, зан нормалары арасындаы арама-айшылыты жоюды жолдарын табуа болады, мны зі егер бл аталан жадай кездескенде ана олданылады. Осы мселелерге орай оан екі жадайды осып айтуа болар еді: біріншіден, принциптер тек за актілері жйесіні сипатын керсетіп оймайды, сонымен атар ол загерлерді ыктаы кытарын белгілейді. Екіншіден, азаматты кы принциптері зіні реттеу жйесі арылы біратар мемлекеттік ыты инсти-туттар мен нормаларды, яни бірінші кезекте азаматтарды конституциялык ыын азаматты ытар аркылы зіне тн тсілдермен орауды натылай тседі.
Азаматтык ытын мынандай принцштері бар:
1) азаматты-ыты атынастара атысушыларды тендігі;
2) меншікке жне баса затты ыа ол спаушылы;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімні болса да озбырлыкден араласуына жол беруге болмайтындыы;
5) азаматты ытарды кедергісіз жзеге асыру;
6) нсан келтірілген ьдытарды алпына келтірілуін амтамасыз ету;
7) азаматты ыты сот арылы орау.
Міне, осы принциптерді брі де Азаматты кодексті " Азаматты зандарды негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яни сол арылы мемлекет пен оамнын аза-матгы зандарыны алдынаойан масаты мен міндетін орындаудаы азаматты заны демократиялы жне ізгілікті асиеттері крініс береді. Енді осы крсетілген принциптерді талдаса дейміз.
Азаматтык, ытык, атынастарга атысушыларды тедігі. Азаматты кыты басты аидаттарыны бірі оларды катысушыларыны тендігіне байланысты келеді. Азаматты атынастара катысушыларды тендік принципі оамды атынастарды азаматты-кыты реттеу дістемесіні езімен айындалады. Яни бдан азаматты-ыкты атынастарда тараптарды жадайы туелсіз, те дережеде болатындыын креміз. Демек, азаматтык атынаса атысушынын бірі екіншісіне тіптен баынышты емес, ал туелділігі оны мінез-лына, екшшісіні ерік-жігеріне атысты болмау керек. Азаматты замен реттелетін муліктік жне мліктік емес атынастар жйесінде субъектілер тедігі тмендегідей жйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оны кімшілік-ауматы блінісі азаматты-кыкты атынастара жалпы негізде, зге атысушылармен те ыта атысады. Бір айта кететін жайт, азаматгы-ыты атынастардаы мемлекетті жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) занда крсетілмеген (АК-ті 111-114 баптары);
2) занды тлаларды ылык мртебесі жеке тлаларды мртебесіне біртабан жаын келеді. Мысалы, азіргі кезде азаматтар ана емес, занды тлалар да шартпен здеріні ытары мен міндеттерін белгілей алады, сондай-а заа айшы келмейтіндей шарт талаптарыньщ кез келгенін тандау а ерікті; занды тла жне зады тла рмай ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын азаматтар ебек шартын, оны ішівде келісім шартты жасасуа хаысы бар;
3) егер за жаттарында згеше кезделмесе, шетелдік жеке жне зады тлалар, сондай-а азаматтыы жок, адамдар азаматты зандарда Р-ньщ азаматтары мен занды тлалары шін адай ытар мен мідеттер кзделсе, на сондай кытара ие болуа аылы жне сондай міндеттерді орындауа міндетті (АК-ті 3-бабыны 7-тармаы).
азастан Республикасы Конституциясыны 6-бабында меншік иелеріні ын орау а байланысты тендік принципі тжырымдалан. Мны зі олара атысты ыктарды бзы-луына карсы орану ралын субъектілер бірдей онданады дегенді білдіреді.
Меншікке жне баса затты уыа ол супаушылы принципі. Меншікті рметтеп, оан ешкім ол спайтын елде ана азаматтар жайбараат мір сре алады. Сондыктан да рбір оамда меншік ерекше мртебеге ие болып, оны асиетті рі ол сылмайтын нрсе деп баалайды. Адамны белгілі бір затты иеленуі оны ттьшьш, белгілі бір максатына, ягаи керегіне жаратуы шін керек, сондытан ол бл орайда кызмет ету кралын брінен де жоары кояды.
Мемлекет пен ы, оны ішівде азаматтык кы азаматты мндай жадайды амтамасыз етеді.
Ресей Федерациясыны Азаматгы кодексінде арнайы былай деп жазылган: "Шетелді занды тлалары, азаматгары жне мемлекетгеріні атысуымен азаматты за арылы реттелетін Ресей Федерациясыны жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы субъектілеріні ерекшелігі мемлекеттіц иммунигетіжне оны ерекшеліктері жніндегі замен айындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы.
араыз: МейерД.И. Русское гражданское право. ч.2 М.: Статут, 1997, 3 бет.
ашан да меншік кыы азаматтык ыты орталы институты болып есептелген жне меншік иесіні кыын орауды барынша талап еткен. Міне, сондытан да азаматтык ы меншікті кол спаушылы ащдасына негізделеді.
Меншікке ол скдаушылы Азаматты кодекстін, баса нормаларында да зіндік крініс тапан, ал оны натылайтын тжырымдама Конституцияны 26-бабыны 3 тармаында бекітілген. Яни онда былай делінге: "Сотты шешімінсіз ешкімді з млкінен айыруа болмайды. Замен кзделген ерекше жадайларда мемлекет мктажы шін мліктен кштеп айыру оны кны те баамен етелген кезде жргізілуі ммкін". Конституцияны бл ашдалары Азаматты кодексте реквизициялау, ктімсіз сталан мдени жне тарихи казыналарды сатып алу жне т.б. атынастарда олданылады (АК-тін 253,
254, 256-баптары).
азіргі кезде занда меншік ыымен атар меншік иесі болып табылмайтын адамдарды затты ытары да аралан, олара да ол скдаушылы принщші олданылады. Ай-талы а) жерді пайдалану ыы; ) шаруашылы жргізу ыы; б) оралымды баскдру ыш; в) зге де затгы ыктар (АК-ті 194—195 баптары).
Кей жадайда меншік ыш шектеулі болуы да ммкін. Мысалы, "Жер туралы" Заны 48-бабында жер атынастары субъектілеріні здеріне тиесілі ытарды жзеге асыруы табии объект ретінде жерге, айналадаы табии ортаа, сондай-а баса адамдарды кытары мен занды мдделеріне зиян келтірмеуі женінде айтылан.
Біра та за арылы белгілі бір дрежеде шектеу ойыла транымен азаматты зандаы меншік ыыньщ алар орны ерекше, ал меншік иесі нарытын, басты тласы болып табы-лады. Бл брын-сонды болмаан меншік кышн корауды жаа тсілдеріні мірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оан козалмайтын млікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-ті 118-бабы), сондай-а озалать мліктін, мселен, баалы ааздарды меншік ккыын сенімді де жедел штастыруды жаа тсілдері жасалды (АК-ті 129-140-баптары).
Шарт еркіндігі принципі. Зан шыарушы меншікті емін-еркін пайдалану шін занды негіз жасайды, сол арылы азаматты субъектілерді ездеріне контрагентті тавдауына, шарт талап-тарын млдем дербес айындауа рі оны таайындауа ммкіндік береді.' Бл принцип нарыты дамуына жне бсе-кеге ажетті алышарттарды жасайды, міне, сондытан да ол ксіпкерлік ызмет шін ерекше маыза ие. Сонымен АК-ті 10-бабыньщ 6-тармаында рбір ттынушыны тауар-лар сатып алу, жмыс пенызметті пайдалану шін еркін шарт жасасуа ммкіндігі бар.
Шартдегеніміз — шаруашылы ызметійі негізгі ралы. Азаматтар мен занды тлалар шарт негізінде здеріні ккык-тары мен міндеттерін з еріктерімен, з мдделеріне

 

кімшілік ы — Казастан Республикасы ккык жйесіні е лкен жне крделі салаларыны бірі. Ол коамды атынастарды реттейтін, мемлекетті басару ызметіні процесінде пайдаланатын жне мемлекеттік аппаратты тртіптелген бірізділік жмысын амтамасыз ететін аса маызды тсілдерді бірі больш табылады.

оам міріні аса манызды жатарын ккытык реттеу андай да болмасын мемлекетті ажыратылмас элементі екедігі ежелден белгілі. Мемлекет кімшілік-ыкты нормалар арылы зіні кілетті органдары атынан оамны ажеттерін анааттандыру жне де азаматтарыны міріне алыпты жадайларды амтамасыз ету шін экономикалы жне леуметтік-мемлекеттік мні бар аса маызды йымды шараларды жзеге асырып отырады.

Мемлекеттік басаруды жетілдіруде, оны тиімділігін жне мелекеттік органдарды абыддаан шешімдері шін азаматарды алдындаы жауапкершіліктерін арттыруды кімшілік ы маызды рал рлін атарады. Оны кмегімен оамды мірді ртрлі жатарыны басым кпшілігін амтитын мелекеттік басару саласында азастан Республикасы задарыны орындалуы амтамасыз етіледі. кімшілік кы азаматгарды мемлекетті басаруа атысуларынь кыкты жне йымды нысандарын бекітеді, кілетті органдар мен лауазымды адамдар шін де, сондай-а атардаы азаматтар шін де тиісті мінез-лы (жріс-трыс) ережелерін таайындайды. Оны кмегімен Казастан Республикасында кыктык мемлекет руды міндеті шешіледі, жне кімшілік- ыты атынастара барлы атынасушыларды ыты мдениеті алыптасады.

кімшілік кы нормалары экономика саласында (нер-ксіп, крделі рылыс, ауыл шаруашылыы мен агранерксіп комплексі, клік пен байланыс, коршаан табии орта мен табии ресурстар, сауда, трын й-коммуналды шаруашылы, халыка трмыстык кызмет крсету), леуметтік-мдениеттік рылыс (білім, денсаулык сактау, мдениет, ылым, леуметтік орау, дене трбиесі жне спорт), кімшілік-саяси урылыс (кораныс, лтты ауіпсіздік, сырты істер, ділет, ішкі істер) са­ласында мемлекеттік басаруды йымдастыруа байланысты пайда болатын басару катынастарыны лкен комплексін, тобын реттейді.

азіргі кезендегі кімшілік кыты негізгі проблемаларьы бірі — кіметтін орталы органдары мен жергілікті органдарыны арасындаы біріне-біріні баыныстылыы мен зара бірлесіп іс-кимыл жасауды жаа атынастарын кру проблемасы болып отыр.

Бл проблеманы маыздылыы жне оны шешудін тбегейлі натылы жолдары азастан Республикасы Президенті Н. . Назарбаевты азастан халкына «азакстан — 2030» жолдауында тжырымдалып, ерекше атап айтылан.

ы корау мніндегі кімшілік ралдардьщ, янн мемлекеттік басару саласьшдаы зандылы пен тртіптілікті сатауа жасалатьн баылау-адаалау ызметінін маызы арта тсуде.

Прогрессивтік кайта кру барысында абыдданан зандардын барлыы бірдей жне барлы жерде тгелдей орындала бермейтіндігі, оларды теріс пайдаланушылыкты кездесетінін де, мемлекеттік аппарата тере тамыр жайан ытык мойынсынбаушылык сияты кеселдер айтарлытай нксан келтіруде.

азіргі кезде е бір ауіпті былыс — бл оамдык мірді барлы салаларына ее бастаан сыбайлас жеморлы. Ол оамнын барлы салаларына, мемлекеттік конституциялы негіздеріне катер тдіреді.

Сондытан мемлекетті баскару ызметінде жаымсыз факторларды жою жне билік прсаты мен кызмет бабын теріс пайдаланудан сатандыру жнінде соы жыддары абылданан кыкты актілерді, оны ішінде, азастан Республикасыны ылмыстык кодексіні, «лтты ауіпсіздік туралы». «Сыбайлас жеморлыкка арсы крес туралы» зандардын ерек­ше маызы бар.

Казіргі кезендегі ылымда «кімшілік кы» терминіні ртрлі анытамаларын кездестіруге болады. Мысалы, оулык дебиеттерде кімшілік ы — тиісті мемлекетті кы жйесіні дербес саласы деп айтылан, ал жалпы трде кімшілік кыты — басару ыы деп айтуа болады делінген.

Энциклопедиялы сздік «кімшшк ык» деген терминді мемлекеттік басару саласындаы оамдык катынастарды ретейтін ык саласы деп атаан. Оны нормалары басару апаратыны йымдастырылуы мен ызметіні тртібін, лауазымды адамдар мен азаматтарды ытары мен міндеттерін белгілейді.

За энциклопедиясы кімшілік ыты (аылшынша adminis trative faw) ымын мемлекеттік басаруды йымдастыру жне оны атару-кім ету ызметінін процесінде пайда болатьін оамдык катынастарды реттейтін кы саласы ретінде аныктаан.

Сонымен, кімшілік ыты сипаттайтын аса маызды белгілері мына тмендегідей:

біріншіден, кімшілік ык — кыты дербес саласы;

екіншіден, ол мемлекеттік басару саласында алыптасатын

коамдык катынастарды реттеушісі болып табылады;

шіншіден, кімшілік кыты негізгі мазмны азастан Республикасы

мемлекеттік жне зін-зі басару органдарыны лауазымды адамдарыны жне азаматтарыны басару ызметі болып табылады.

 

кімшілік ы мемлекеттік басару саласында пайда болатын (алыптасатын), дамитын жне тоталатын коамдык, атынастарды ана реттеуге арналан.

Барлык осы трізді оамды атынастар алай боланда да мемлекеттік баскару органдары, яни атарушы органдарды аткарушылык-кім етушілік кызметін жзеге асыру процесімен байланысты.

кімшілік ы экономикалы, леуметтік-мдениет жне кімшілік-саяси рьлыса басшылы жасау туралы мемлекеттік басаруды міндеттерін жзеге асыруа байланысты оамды атьнастарды белгілі бір тобына ана ерекше кіл

 

аудара отырьш, арнайы баыттау арылы зіні реттеушілік ыпалын тигізеді. Сонымен бірге бл оамдык катынастар мемлекеттік басару органдарыны басару функцияларын жзеге асыру барысында пайда болады.

Реттелінетін атынастарды барлы атысушылары шін занды трде міндетті болып табылатын кімшілік кык нормаларында бекітілген мінез-лы (жріс-трыс) ережелерін таайындау жолымен мемлекеттік басару сатысындаы оамды катынастарды кыты реттеу жзеге асырылады. Мемлекет осындай ережелерді таайындай отырып, шын мнінде, баскару функцияларын жзеге асыруды жне осыан байланысты пайда болатын атынастарды ыты тртібін орнатады.

Натылы оамды катынас басарушьшык болып табылады, сондытан да мына тмендегі жадайларда кімшілік ыты реттеу ыкпалына тап болады. Біріншіден, оан мемлекеттік баскаруды тиісті органы (лауазымды адамы) міндетті трде атысан жадайда. Екіншіден, бл орган басару ызметін жзеге асыру шін мемлекетті зіне берген укілдігін натылы іске асыран жадайда.

Мемлекетті атарушы органдары атысушы болатын кез келген коамды атынастарды брі бірдей басарушылы болып табылмайтынын айту керек. Бл органдар ыты баса салаларьшы нормаларымен реттелінетін іс-имылдарды атара алады. Мысалы, олар мліктік ммілелер жасай алады. Бл сияты іс-имылдар азаматты ы нормаларымен реттеледі. Олар осы органдарды алыпты жмыс істеуін камтамасыз ету шін шаруашылык жне аржылы ызмет аткарады жне зіні мні бойынша баскарушылык болып табылмайтын баса жмыспен айналысады.

Сонымен, тиісті орган атарушы-кім етуші кызметті тек натылы жзеге асыран кезде ана осы сияты шын мніндегі басарушылы болып табылатын оамдык атынастар пайда болады, сондытан да кімшілік- ыкты реттеуге жатады. Мемлекеттік басару тжірибесі мына тмендегі коамдык атынастарды баскарушылыты атарына жатызуа болатындыын длелдеп отыр:

а) мемлекетгі атарушы органдарыны арасындаы оларды иерархиялы (сатылы) баынысты тртібі бойынша атынастар.

Мысалы, азакстан Республикасы кіметі мен салалык министрліктерді, олардын айматы органдарыны, мемлекеттік ксіпорындарды, мекемелерді жне йымдарды арасындаы зара арым-атынастар.

б) біріне-бірі баынысты емес ртрлі мемлекеттік баскару органдарыны арасындаы атынастар. Мысалы, зан жзінде те ылы Кдзакстан Республикасыны екі министрлігіні, тен кылы жергілікті аткару органдарыны жне баскаларды арасындаы катынастар;

в) мемлекеттік баскару органдарыны, жне олара баынысты мемлекетгік ксіпорындар мен йымдарды арасындаы атынастар. Мысалы, азакстан темір жолымен оны баынысьндаы еншілес мемлекеттік ксіпорындарды арасындаы атынастар;