Кмелеттік жаса толмаандарды азаматты- ыты жауапкершілігіні ерекшеліктері 3 страница

 

 

азастан Республикасыны ебек ыыны тсінігі, пні, дісі, жйесі

 

Ебек ыыны нарыы жмыс істеу рдісіндегі ебекті олдану мен оны йымдастыру барысында алыптасып, оамды атынастарды реттейді.

Ебек ыны пнін райтын оамды атынастарды шебері ке жне нерлым крделі.

Ондаы негізгі орынды-жмыскер мен жмыс беруші арасында жмыскерді з ебек ызметін іске асыру кезінде пайда болан ебек атынастары алады. Ебек атынасыны негізгі маынасы мен оны обьектісі жмыс, яни азаматты ебекке деген ммкіндігін іске асырудан басталады.

Ебек ыыны пні келесідей ерекшеліктермен сипатталады:

Ø арым атынастар ішкі ебек атынасы жадайында жмыскерді белгіленген зара ебек ету жадайына баындырудан шыады;

Ø жмыскер наты бір мекемені ебек жымына енгізіледі;

Ø ебек атынастары – жмыскерді жеке ебек келісім шарты арылы жмыса жіберуге негізделген ерекше зады деректерге байланысты пайда болады;

Ø ебек атынасыны мазмыны жмыскерді ата трде белгіленген, ксіпке, мамандыа, біліктілік пен лауазыма негізделген жмысты атаруымен байланысты.

Ебек ыны пнін райтын ебек атынасынан баса атынас шеберіне ебекке атысты (ебекке осарланатын, одан шыатын немесе онымен бірігетін) атынастар да жатады. Ондай атынастар мыналар;

Ø йымдастыру-басару атынасы;

Ø жмыса алу бойынша атынастар;

Ø жмыс барысындаы ксіби дайындыы мен біліктілігін арттыру атынастары;

Ø ебек келіспеушілігін арастыру барысындаы атынастар;

Ø ебек задылыын сатау мен оны баылауа байланысты атынастар.

 

 

2. Ебек ыны дістері

Ебек ыны азіргі кездегі дістері трт негізгі белгілермен сипатталады:

1. Ебек атынастарыны орталытанан жне ошауланан реттеулеріні зара бірлесуі. Бл белгі ебекті басаруды мемлекеттік –ыты негізін крсетеді. Орталытанан басару нормативтік-ыты актілерді абылдау арылы жзеге асырылады, онда ебекке атысуды е тменгі кепілдігі белгіленеді. Ошауланан реттеулер жекеленген жне жымды ебек келісім шартына отыру арылы, сондай-а жмыс берушіні актісін абылдау арылы жзеге асады.

2. Келісімдік, сынылан жне императивтік реттеу дістеріні бірлесуі. Келісімдік реттеулер ебек атынастарында туындайтын кпшілік жадайында олар з бетімен оан атысушы болады, яни келісім шарта отыру арылы (мысалы, жмыс істеу аптасы мселесін шешу барысында, ебек аы тлеу жадайын шешу барысында т.б.) сынылан діс сыну дістері болан жадайда крінеді, оны сатау за шыарушы шін міндетті болып саналады, алайда екі тарап ешандай санкция олданылудан орыпайтын жадайда оны сатамауына да болады. Мндай нормаа бірінен кеиін бірін екі бірдей демалыс кнін беру жатады. Реттеуді императивтік дісі міндетті трде норманы сатауды барлыымен крінеді. Негізінен ебекті орауды барлы институттары императивтік нормадан трады. Сонымен атар за шыарушы жалаы клемін, демалыс уаытына т.б. жмыса алу жасына атысты е тменгі талаптар ояды.

3. Ксіподаты мекемелерді ебек атыныстыран реттеуге атысу. Ксіподаты негізгі екі функцияны жзеге асырады- кілетті жне ораушы, сондай-а жымды келісім шарта отыру кезінде, жеке ебек келісім шартына отыру барысында жне жымды ебек келіспеушілігі кезінде жмыскерді мддесін орайды.

4. Жмыскерлерді ебек ыын орау дістеріні зіндігі. Ол ерекшелік е бірінші ебек ы- ол ксіподаты мекемелерді рекет ету негізінен крінеді. Сонымен атар арнайы мекемелер мен еек келіспеушілік жадайларын арастаратын дістер бар- ол мекемелер келісім коимссиясы, немесе ктеріліс жасау сияты дістер.

 

3. Ебек ыыны жйесі.

Р ебек ыны жйесі-ол бір ттас (сала) негіз райтын, нерлым жеке зіндік білім беруге блінетін жйе (институттар), сондай-а баса да одан да рылымды блшекті норманы райтын (институт ішіндегі жіктерді) наты жалпылыы.

Ебек ыны барлы жйесі ралым бойынша екі лкен – Негізгі жне Ерекше блімге блінеді.

 

4. Ебек ыны ыты сас

салаларынан ерекшелігі

 

Ебек ына сас ы салалары болып азаматты ы, кімшілік ы оамды амтамасыз ету ытары саналады.

Азаматты ы пніне ебекке атысты оамды атынастар кіреді, олар орнын толтыру трінде болады, келісім шарта негізделген. Оан жала алу келісімі, тапсыру, авторлы келісу т. б. шарттарын орындаулар жатады. Алайда бл атынастар мен ебек ы пніне кіретін атынастар арасында оларды р салалара жататынын крсететін біраз ерекшеліктері болады. Ебек атынасыны пні мен оны мазмыны ебек процессіні зі болады жне соны зі ыты реттеуге жатады. Азаматты ыта пні ретінде соы орытынды болады.

Ебек ына кімшілік ыыны белгілері сас болады, оны ішінде мемеклеттік ызмет институттары, оны пні ретінде мемлекеттік ызметкерлерге мемлекеттік-басару атынастарын жргізу болып табылады. Оны ебек ыынан негізгі ерекшелігі ебек атынасы екі жаты те ылыын крсететін жеке ебек келісім шартына отырудан басталса, мемлекеттік ызмет сферасында кімшілік акті негізінде жне лауазыма таайындау негізіндегі атынастардан крінеді, бл жерде ата трде билік ету баындыру жиесінде крінеді.

леуметтік амтамасыз ету ынан ебек ы келесі белгілері бойынша ажыратылады- оамды атынастар леуметтік амтамасыз ету ын реттеуді пні болып табылады, олар азаматтарды ебекке емес материалды жадайын амтамасыз ету ын талап ету кезінде туандайды, леуметтік амтамсыз ету ы азаматтара ебекті тлеу аржысынан емес рбір жмыс берушіде болатын бюджет аржысы есебінен аша блуді арастырады.

Ебек ы кздеріні трлері мен оны тсінігі.

 

«Ебек кздері» тсінігі екі зара байланысты аспектімен беріледі. Біріншіден оан леуметтік былыс ретінде ы туызатын обьективті факторлар жатады. Бндай фактор ретінде оамны материалды жадайындаы мір сруі, экономикалы, саяси жне ы негіздері наты трде мемлекетті ыты алыптастыру, оан нормативтік-ыты акті трін беру жмыстарымен байланыстырады.

Жоарыда айтыландарды негізінде ы кздері ретінде мемлекетті ебек рыногын олданудыы оамды атынастарды реттеу саласындаы, жалдау жмыстарын йымдастыру мен оны олданудаы кілетті органдарды ы шыарушылы рекеттері жатады.

Ебек ыны кздері кп жне р трлі жне де олар р трлі негізде блінеді.

ы кздерді зады кші бойынша классификациялалау дстрлі болып саналады.

1. Халыаралы келісімдер мен келісім шарттар. Оан мысалы, азастан Республикасынада ратифицирленген Ебекті йымдастыруды Халыаралы конвенциясы адамзатты ын орауды Жалпы Декларациясы жатады. (№29 «Міндетті жне мжбрлі ебек туралы», № 100 «ндылыы бірдей ебегі шін йел мен ер адама те аы тлеу туралы», № 138 «Е тменгі жас ерекшелігі туралы»), сондай-а Туелсіз Мемлекеттер Достастыы арасындаы келісімдер 15.04.95 ж. («Ебекші-кші оншыларды ебек кші он жне леуметтік орау саласындаы келісімдер мен бірлесіп ызмет ету туралы», 09.09.94 ж. « Жмыскерге ебек міндеттерін атару кезінде келтірілген ксіптік ауруа шрау кезінде немесе денсаулыына келтірілген зиянны орнын бірлесіп толтыру туралы»).

2. азастан Республикасыны Конституциясы. Конституцияны 24 бабында келесі ережелер бекітілген:

3. ркім ебекті, ксіпті жне мамандыты тадап алуа ерікті. Мжбрлі ебекке скери немесе ттенше жадайларда ана сот шешімімен жол беріледі.

4. ркім ауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін ебек жадайына ылы, ешандай кемсітушіліксіз ебек марапатын алуа сондай-а жмыссыздытын леуметтік оралуа ылы.

5. Замен белгіленген дістер арылы шешу белгіленген жекеленген жне жымды ебек келіспеушіліктер, ктеріліске шыу ыы мойындалады.

6. ркім дем алуа ылы. Ебек келісімі бойынша жмыс істейтіндерге замен белгіленген жмыс уаыты, демалыс кндері жыл сайына аылы демалыстар кепілденеді.

7. азастан Республикасыны Заы. Ебек ыны негіздері болып табылатын заа мыналар жатады: 10.12.99 ж. «азастан Республикасындаы ебек туралы» 12.07.93 ж. «Ксіби бірлестіктер туралы» задары т. б. жатады.

8. азастан Республикасыны аулысы. Оан жататындар: 29.12.00 ж. « Жмыскерлерді ебек аысын тлеуді инструкциясы мен тртібін бекіту туралы», 25.06.99 ж. «Екі айдан астам уаыта ебекке жарамсыздыын белгілеуге болатын ауруларды трлерін бекіту туралы», 25.06.99 ж. «Шетел жмысшы кшін тартуды жне азастан Республикасынан жмысшы кшін шыаруды Лицензиялау туралы» Р кіметіні аулысы.

9. Министрліктерді, комиттетерді жне ведомстваларды актісі. Олара жататындар: халыты леуметтік орау мен ебек Министріні 21.04.00 ж. «Тегін емдеу-алдын алу таматану мен витаминдік препараттарды беруді ережесін бекіту туралы», 22.07.00ж. «Ебекті нормаландыруды йымдастыру бойынша дістемелік рекомендацияларды бекіту туралы», Р денсаулы сатау ісі бойынша Агенттігіні 22.05.00 ж. « Медициналы аптекалы жмыскерлерді осымша демалыса шыару туралы» Бйрыы.

 

2. Ебек туралы нормативтік актілерді рекеті

 

Ебек туралы нормативтік актілерді рекеттері адамны уаыты, аумаы мен шебері бойынша аралады.

Ебек ыыны негізі болып табылатын нормативтік-ыты актілер шін рекеттеріні басталуы мен аяталуын бекіту наты практикалы маыза ие.

Нормативтік ыты рекетке енгізуді тртібі болып, нормативтік ыты зі табылуы ммкін. Задарды рекетке енгізу тртібі болып, оны ішінде кодекстерді рекетке енгізу, задарды (кодекстер) зі немесе кейбір задар болып табылады. Мысалы, «Р ебек туралы» заы 01.01.00 ж. « Р ебек туралы» зады Р олданыса енгізу турал» заымен 10.12.99 ж. олданыса енгізілді. Егер нормативтік ыты актіні клеміні кп болуына байланысты оны мтіні периодикалы басылымдарды бірнеше бетіне басылатын болса, онда ресми басылан кн нормативтік ыты актіні мтінні соы блігіні басылан кні болып саналады. Азаматтарды міндеттері мен бостандыына атысты нормативтік ыты актілерді олданыса енгізілуіні міндетті жадайы оны апаратты ралдар бетіне ресіми басылуы болып табылады.

Нормативтік актіні абылдауа байланысты барлы брына абылданан нормативтік ыты актілер мен оны рылымды бліктері егер олар жаадан абылданан актілерді нормасына айшы келетін болса немесе оны жойып жіберетен болса онда олар, кшін жойан болып немесе згертілген болып саналады.

Нормативтік ыты актіні абылдауа байланысты кшін жойан актілер мен оларды бліктеріні тізімі актіде немесе актіні олданыса енгізу тртібінде болуы керек.

Ебек ыы негіздерін олданыса енгізу аумаы «азастан Республикасы территориясы» тсінігімен тыыз байланысты.

Ебек ыны негізі болып табылатын нормативтік ыты актіні олданысы, адамдар ортасында азастан Республикасында азастан Республикасыны азаматтары мен зады тлалара, сондай-а оны территориясындаы шет ел азаматтарына, азаматтыы жо адамдара, замен крсетілген баса жадайдалар мен халыаралы келісімдерден баса жадайда азастан Республикасы тарапынан ратифицирленген болып табылады. Дипломатиялы кілдер мен баса да шет ел мемлекеттік органдарды кілдеріне азастан Республикасыны нормативтік актілері халыараы келісім шарт негізінде жне жалпы бекітілген халыарала ы нормаларыны принціптері негізінде жреді. ( дипломатиялы иммунитет).

 

3. Ебек ыны салалы принциптері

Ебек ыны принціптері ретінде олданыстаы занамада бекітілген негіз салушы басшылы негізідегі (идеяны) норманы негізін райтын мемлекеттік рынокты олдануа байланысты оамды атынастарды реттеуге, оны йымдастыруа жне жалдау ебегін олдануа байланысты баытталан саясатыны баытын тсінуге болады.

Ебек ыны азіргі кездегі принціптерін трт топа блуге болды:

Ø Ебек рыногын реттеудегі жне халыты дрыс жмыспен амту саласандаы мемлекетті саясатын крсететін.

Ø Ебек жадайын бекітуді негізгілері.

Ø Жмскерлерді ебегін пайдаланудаы негізгі принцптер.

Ø Жмыскерлерді ебек ын анытайтын аидалар.

3 ТАЫРЫП. Ебек ыыны субъектілері

 

1. Ебек ыын классификациялау мен оны тсінгі.

 

ы субьектісі ретінде зады ылым оамды атынсатара атысушыларды тсінеді, олар олданыстаы заны негізінде субьектілік ы пен соан сйкес міндеттерді олданушы болып табылады. Сонымен атар ыты рбір саласа з субьектісі шеберімен сипатталады, олар оны пні мен дістерімен атар аталан саланы жалпы ы саласындаы ерекшелігін берлігейді.

Нарыты жадайа біртіндеп ту жадайында ебек ына е бірінші субьект маызды болып табылады, ол наты трде ебек нарыын олдануа, жне ебек процестерін йымдастыруа атысады. Олар ебекке жарамды жмыскерлер, жмыс берушілер, жне жмыскерлерді мдделерін орайтын ксіподаты мекемелер болып табылады. Ебек ыны барлы аталан субьектілері за бойынша арнайы белгілерге ие- ол оамды-ебек рекетіне байланысты олара наты бір ыты атынастара атысуа ммкіндік беретін ыты статус.

Жмыс берушілер з кезегінде зыды тлалара, жекелеген ксіпкерлерге жне й жмысын істеуге жмыскерлерді жалдайтын арапайым азаматтара блінеді. Жмыс берушілер- зады тлалар меншік тріне арай мемлекеттік жне жеке бола алады, йымдастыру-ыты рекет ету формасына байланысты-коммерциялы мекеме бола алады. (мемлекеттік ксіпорындар, шаруашылы бірлестіктер, акционерлік оамдар, ндіріс кооперативтері) жне коммерциялы емес мекемелер (оамдасты, оамды бірлестік, акционерлік оам, діни жымдар немесе задылы актіде крсетілген баса формадаы бірлестіктер). Аталан мекемелерді ебектік ы субьектілігі оны белгіленген жатымен аныталады.

Ебек ыны субьектілеріні ыты статусы зады позицияда за шыару орнымен реттелетін оамды атынастарда кімні кім екенін анытайды. Статус мазмыны келесі негізгі элементтерді амтиды: а) субьектіні ебектік ы ммкіншілігі мен ммкіншілігіні жотыы; б) оан занамамен бекітілген ытар мен міндеттер; в) осы ытар мен міндеттерді кепілі; г) субьектіге жктелген міндеттерді дрыс орындау.

Ебектік ы субьектілігі субьектіні ебек ыы ретінде занамамен мойындалан ерекше белгі ретінде, наты бір жадайлар боланда олар ебек сферасында наты бір ыты атынастарды ытыры мен міндеттерін олданатын субьектісі болуа ммкіндігі бар.

 

2. Ебек ыы субьектісі ретіндегі жмыскерлер

 

Жмыскер- жмыс берушімен ебектік атынаста трын жне жеке ебек келісім шарты бойынша жмыс атаратын жеке тла.

Ебек занамасында, наты ебек туралы заны 11 бабында ЖЕК отыру 16 жаса толан адамдар арасында ана жасалады. Бл жас критерийін детте дебиеттерде ебекке жарамдыыны толысуымен байланыстыратын. Кп жадайларда адамны денсаулыына ерекше талаптар ойылады. Бл талаптар скери ызметкерлерге, шыштары, жргізушілерге, жне баса да ауыр жне денсаулыа зиянды жерлерде жмыс істейтін адамдара ойылады. Кейбір жадайларда адамны ай жыныса жататыны да маызды болып табылады. Ол таы да сери ызметтегі, ауыр жмыс пен ебек жадайы ауыр жмыстардаы ы субьектілері.

Ебек занамасымен арастырылатын кепілдіктер, Р Конституциясындаы азаматтарды ытарын олдану кепілдіктіріні бір блігі болып табылады. Кепілдіктерге ндірістегі жмыскерді занамамен мойындалан себепті болып танылатын наты себептермен жмыса шыпаан уаытына жасаан тлемдері жатады. (мысалы, мемлекеттік немесе оамды міндеттерді атаруа байланысты).

Жмыскерді жауапкершілігі екі трлі болады- тртіптік жне материалды. Жмыскерді материалды жауакершілігі жмыс берушіге келтірілген шыынды тлеу болып табылады. Тртіптік жаза ретінде з міндетін орындамааны немесе дрыс орындамааны шін берілетін тртіптік жаза болып саналады.

 

3. Жмыс беруші ебек ыны субьектісі ретінде

 

«Р ебек заы туралы» задаы анытамаа сйкес жмыс беруші - ол жмыскер ебек атынасында тран зады немесе жеке тла. Осыан сйкес жмыс беруші болып ксіпорын, мекеме, жым, шаруашылы, кооперативтер, фермалар, жеке ксіпкерлер немесе баса да ебек келісімі негізінде жмыса жалдаушы зады немесе жеке тлалар танылады.

Жмыс беруші ебек ы атынасы субьектісі ретінде жеке ксіпкер ретінде жым зады тла ретінде мемлекеттік тіркеуден ткен кезден бастап ебек ымен жне оны олдану ммкіндігінде болуы керек, ал азамат- мемлекеттік тіркеуден ткен уаыттан бері жеке ксіпкер ретінде ебек ымен жне ыты олдану ммкіндігінде болуы керек. Зады тлалар мен жеке ксіпкерлерді ебек ы мен рекетсіздігі оларды азаматтара жмыс беруге ылы екенін мойындаудан басталады. Ол ы ммкіншілігі «жмыс беру ммкіндігі» деп аталады, бл жерде жмысшыа берілетін «жмыс» деп, жмыспен амтудаы ебек аысын тлеу мен оны орау бойынша ішкі блудегі аныталын ебек функцияларын атаймыз.

Ебектік ы ммкіншілігі екі критерий бойынша аныталады: оперативтік (йымдастырушылы) жне мліктік. Оперативтік (йымдастырушылы) критерий жымны жмыскерді абылдау жмыстан босату, ебегін йымдастыру, жмыс жадайын туызу, леуметтік орау шараларын іске асыру, жмыскерлерді ебек ыын іске асыру жадайларынан крінеді. Мліктік критерий аша ралдарын жмсау (ебек аы тлеу фонды, баса да осыан сйкес фондттармен), жмыскерлерге ебегі шін аы тлеу, олара марапаттар беру, баса да материалда амтамасыз ету мен жеілдіктермен байланысты жмыстарды жргізе алумен крінеді.

Зады кепілдіктер азаматтарды ебек атынастары кезіндегі ыты статусыны сипаттарын толытырады. Бл жерде зады кепілдіктер баалы масаттары бойынша, мазмыны мен жмыскерді субьективтік ын амтамасыз ету ммкіндігімен ерекшеленеді.

 

4. Ебек ыны субьектісі ретіндегі ксіподатар

 

Ксіпода бірлестіктері–оамды бірлестіктерге жеке мше болатын азаматтар тарапынан оамды ксіби кзарастары бойынша з еркімен рылан з бетінше рекет ететін оамды бірлестіктер. Ксіподатарды негізгі міндеті з мшелеріні ебек жне леуметтік-эконмкалы ытарын орау жне ебекті орау мен ебек жадайын орау болып табылады. Ксіподатарды ыты статусы азастан Республикасы Конституциясымен (5,23 б.), азастан Республикасыны 1993 жылы 9 суірдегі «Ксіби бірлестіктер туралы» Заымен жне да баса да задылы актілермен аныталады.