Ртрлi шжы нiмдерiн дайындау 4 страница
Шжы ндірісінде стеме шыындарды блу кезінде стеме шыындарды кейбір трлері ндіріс процесіні талаптыранан туындап отырады, яни ндіріспен байланысты болады. Ал шыындарды кейбір трлері, мысалы, жалпы йымдастыру, ызмет крсету, басару процесіне байланысты болатынын естен шыармау ажет. Соан байланысты шжы німдері ртрлі ндіріс сатылары арылы ндірілетінін ескерсек, онда рбір сатыдаы (жауапкершілік орталыы мен шыынны пайда болу орындарындаы) стеме шыыстарды осы сатыда дайындалан німіні зіндік нына алашы жаттарды негізінде тікелей осуа болады. Мндай шыындара, ебекті орау, кзет, рт сндіру, жалдау аыларын, материалдар мен рылыларды сынау шыындарын жатызуа болады. Ал шыындарды мынадай трлерін, яни ндіріс жмысшыларыны осымша ебек аыларын ндіріс жмысшыларыны негізгі ебек аыларына арай, ебек аыдан аударым сомаларын ндіріс жмысшыларыны негізгі жне осымша ебек аыларына арай, отын, осалы блшектер мен кмекші материалдарды нын машиналар мен механизмдерді бір саатта пайдаланатын нормасына немесе жмыс істеген уаытына арай, яни рбір стеме шыынны тріне блек блу базаларын олдану арылы блуге болады.
Шжы німдерін ндіретін жекелеген ксіпорындарды ызметін тжірибесін зерттеу нтижелері йымны коммерциялы-ткізу ызметі табысты жмыс істеу шін осы ызмет бойынша барлы шыындарды толы жне жан-жаты есебі ана емес, сонымен бірге жмысты келесідей баыттар бойынша амтитын ткізуді длелденген жйесін алыптастыру ажет етіп отыранын байатады: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерді деректеріні базасын алыптастыру; сатуды жоспарлау кезіндегі баылауды жетілдіру; ткізу-сату жоспарыны орындалуын баылауды кшейту.
нерксіпті баса да салалары сияты, ет жне шжы німдерін ндіруші салалардаы йымдарды аржылы-шаруашылы ызметіне елеулі сер ететін факторды бірі – бл йымны коммерциялы-сату (ткізу) ызметі екенін айта аламыз. йымны жабдытау-дайындау, ндіріс жне коммерциялы-сату ызметтері бірін-бірі немі толытырып, здіксіз зара байланыста болуа тиісті. йткені, шжы німдеріні технологиялы ерешеліктері мен сипатына байланысты, оларды сатау орындарында за уаыт сатауа болмайды. Тек берілген тапсырыстар мен нарытаы сыныса байланысты орындалатын шжы ндірісіні здіксіздігін амтамасыз ету шін, йымны ішінде ткізу-сату бліміні басарушылы есебін ндірістік жоспармен жне наты ндіріс клемімен байланыстыра отырып, йымдастыру ажет деп тжырым жасаймыз.
Басару есебі басарушылы шешімдерді тиімділігін алдын-ала баалауа, отайлы трде блімшелер арасында бліп, таратуа, йымны даму жолдарын белгілеуге жне дадарыс жадайын болдырмауа олайлы жадай туызатын бюджеттеу жйесіне сйенеді. Бюджет – жорамалданан рекеттерді орындауа дейін жасалатын аржылы жат болып табылады. Басару есебінде бюджеттеуді жоспарлау процесі деп те атайды. Жоспарлау процесі баылау процесімен тыыз байланысты, соан байланысты жоспарлау мен баылау йымды басаруды е ажетті блігі болып табылады. Бізді пікірімізше, шжы німдерін ндіретін ксіпорындара бюджеттендіру жйесін енгізуді нтижесі келесідей міндеттерді шешуге ммкіндіктер береді:
1. Ксіпорын ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыруа;
2. ызметті йлестіруді жне жекелеген блімшелер мен жалпы ксіп-орындар мдделеріні зара байланысын амтамасыз етуге;
3. Шжы ксіпорыныны шаруашылы ызметіні трлі баламаларын болжауды, жоспарлауды, нормалауды, талдауды баылауды, баалауды жне абылданылатын басарушылы шешімдерді длелдігін арттыруды іске асыруа;
4. аржылы тратылыты амтамасыз етуге жне йымны аржылы жадайын жасартуа.
Бізді пікірімізше, шжы німдерін ндіретін ксіпорындардаы бюджеттендіру жйесі е аз дегенде келесідей бюджеттерді амтуы керек: сату; ндіріс; шикізат, негізгі жне кмекші материалдарды тікелей шыындары; ебек аы тлеуді тікелей шыындары; жалпы ндірістік шыындар; блімше бойынша жиынты бюджет; стеме шыындар; пайда мен зияндар.
Жргізілген зерттеулерді нтижесінде бюджетті орындалуын баылауды жзеге асыру шін негізгі екі баытты олдануды сынып отырмыз:
1. Шжы німдерін ндіретін ксіпорындарды рылымды блімше-леріні бюджетін блімшені зіні жауапты адамдары арылы орындату;
2. Барлы рылымды блімшелер бюджетін (оны ішінде шыын баптары бойынша) жоспарлы-экономикалы ызмет блімі немесе есеп блімі арылы орындату.
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындар басшысына тжірибеде кптеген саналуан басарушылы шешімдер абылдауа тура келеді. німні баасы, ксіпорын шыындары, німді сату клемі мен рылымына атысты абылданылатын рбір шешім ксіпорынны аржылы нтижесіне тікелей сер етеді. Осы категориялар арасындаы зара байланыс пен зара туелділікті анытауды арапайым жне аса дл тсілі залалсызды шегін орнату, яни шжы німдерін ндіретін ксіпорындарды табысы шыындарын толы жабатын кезді анытау болып табылады.
«Шыындар-ндіріс-пайда» араатынасын талдауды негізгі элементтері болып маржиналды табыс; тиімділік табалдырыы (залалсызды нктесі); ндірістік леверидж; мытылыты (сенімділікті) маржиналды оры табылады.
Сату клеміні ммкіндігіні тмендеуін анытайтын тауарды нарыты жаымсыз конъюнктурасы кезінде, сонымен атар шжы німдерін ндіретін ксіпорынны мірлік цикліні алашы кездерінде, ол лі залалсызды нктесінен тпегенде ксіпорынны траты шыындарын тмендетуге шара олдану ажет. Керісінше, тауар нарыыны жаымды конъюнктурасы кезінде жне белгілі бір мытылы запасы болан кезде траты шыындарды немдеуге ойылатын талаптар елеулі трде лсіреуі ммкін. Бндай кездерде ксіпорын негізгі ндірістік орларды айта ру жне жаарту арылы наты инвестицияларды клемі елеулі кеейте алады.
Траты шыындарды басаруда еске алатын таы бір жадай оларды жоары дегейі салалы ерекшеліктерімен – ебек механизациясы мен автоматизациясыны трлі дегейі, німні ор сыйымдылыымен аныталады. Одан баса ескерілетін жадай траты шыындарды тез згеруге аз шырайтынын, сондытан жоары ндірістік леверидж бар ксіпорын з шыындарын басаруда икемділігін жоалтады.
Біра та, осы объективті шектеулерге арамастан, р ксіпорында траты шыындар сомасы мен лес салмаын тмендетуді жеткілікті ммкіндіктері бар. Мндай резервтерге тауар нарыыны жаымсыз конъюнктурасы кезінде стеме шыындарды (басару бойынша шыындарды) ысарту; пайдаланылмайтын рал-жабдытар мен материалды емес активтерді сату жне соны нтижесінде амортизациялы аударымдарды тмендету; машиналар мен рал жабдытарды меншікке сатып алу орнына ыса мерзімді лизингін пайдалану; коммуналды ызметтер клемін ысарту жне т.б. жатызуа болады.
Ауыспалы шыындарды басару кезінде негізгі баыт оларды траты трде немдеу, себебі осы шыындар мен німді ндіру мен сату клемдері арасындаы тікелей туелділік бар. Ксіпорын залалсызды нктесін игергенге дейін осы немді амтамасыз ету маржиналды табысты суіне келеді жне осы нктені тез игеруге ммкіндік береді. Осыдан кейін ауыспалы шыындарды немдеу ксіпорын пайдасыны тікелей суін амтамасыз етеді. Ауыспалы шыындарды немдеуді негізгі резервтеріне ебек німділігіні жоарылатуды амтамасыз ету есебінен негізгі жне осымша ндіріс ызметкерлері санын азайту; тауар нарыыны жаымсыз конъюнктурасы кезеінде шикізаттар мен материалдар, дайын німні арты тран орларын ысарту; ксіпорына шикізат пен материалдарды жеткізуді пайдалы жадайын амтамасыз ету жне т.б.жатызуа болады.
Шжы німдері ндіретін йымдарында сату баасыны ртрлі дегейлерінде нарытаы сраныс пен шыындарды баалауды ажеттілігі те зор. Е отайлы баа пайданы жоары болуын амтамасыз етуі ажет. Сондытан, бізді оймызша бл масата ол жеткізу шін нарыты толы зерттеу арылы, йымны бааландыру саясатын дрыс жола ою ажет. Соны нтижесінде, німні сапасын арттырып жне оны баасын згерте отырып не болмаса німні баса трін ндіру арылы нарытаы алан орынды ныайту ажет деп санаймыз.
Нарыты атынастар жадайында йымны рылтайшылары, басшылары мен мамандары нім (жмыс орындау мен ызмет крсету) ндірісіні рентабельділік дегейін жоарылатуа жне ызметті барлы трлеріні тиімділігін арттыруа мдделі болуы керек. Бл ндірісті технологиялы процестерін ана емес, сонымен атар ксіпкерлікті экономикалы субъектілерін жне оларды ртрлі сегменттеріне атысты басару жйесіні барлы ызметтерін жетілдіруді талап етеді. Сондытан, бізді ойымызша йым ызметіні барлы трлеріні табысты ызмет істеуін, нім ндіруді жне оны зіндік нын тмендетуді, шаруашылы механизмі мен ызметті барлы буындарыны басару механизмін жетілдіруді амтамасыз шін кнделікті ішкі шаруашылы баылау ажет деп санаймыз.
Баылау йымны ткен аржылы-шаруашылы ызметінде орын алан ателіктерді, ауытуларды, кемшіліктерді жоюа баытталан. йымны ызметінде пайда болан кемшіліктерді болдырмау жне олара жол бермеу шін басару шешімін абылдауа жне абылданан шешімні орындалуына ыпал ету ралы. Демек, дрыс йымдастырылан баылау йымны аржы-шаруашылы ызметін жасартуды жне басару жйесін немі жетілдіруді, абылданан шешімдерді тиімділігін арттыруды кздейді.
Шжы ндірісі йымдарындаы есеп тжірибесін зерттеуді нтижесінде, біз ондаы мамандарды ндіріс шыындарын жоспарлау, талдау жне баылау мселелеріне кп кіл блмейтіндігін анытады. Соан байланысты шжы ндірісімен айналысатын йымдарда ішкі баылау блімін йымдастыру кезінде зекті міндеттерді бірі болып рбір ішкі баылау ызметкеріні ытары мен жауапкершіліктерін айта арастыратын лауазымды нсауларды дайындап, оларды жетілдіру ажет деп санаймыз. Ішкі баылау ызметі, оны ру тртібі жне кілеттіліктер туралы мліметтер тиісті ережелер арылы тіркеліп, ал ішкі баылау ызметкерлеріні міндеттері мен оларды біліктілік дегейі лауазымды нсауларда крсетілуі ажет.
Ішкі баылау жйесі барлы йымдарда йымдастырылады. Біра, кейбір йымдарда ол тиімді ызмет істесе, ал басаларында тиімсіз сер етеді. Бір ксіпорында ішкі баылау жйесін йымдастыруды жне олдауды оны басшылыы саналы трде жргізсе, ал кейбір йымдарда ішкі баыдау жйесі басшылыты еркі мен масатты рекетіне туелсіз алыптасады.
Зерттеу жмыстары жргізілген шжы ндірісі йымдарында жедел баылауды кшейту, аржылы жне ндірістік ресурстарды тиімді пайдалану, сондай-а мамандара кмек крсету масатында ішкі баылауды масатын тмендегідей тртіптермен крсетіп отырмыз: ндірістік ресурстарды саталуы мен тиімді пайдалануын анытау; ішкі жне сырты ортадаы згерістерге уаытында бейімделу крсеткіштерін шыару; йымны тиімді ызмет ету, оны тратылыы мен бсекеге абілеттілігін арттыру жолдарын арастыру; йым ызметіндегі ртрлі туекелділіктерді тмендету шараларын сыну.
зіндік нны дегейі ксіпорынны аржылы-шаруашылы ызметіні нтижесіне, лаймалы дайы ндірісті жоарылауына жне йымны жалпы аржылы жадайына сер етеді. Сондытан да кез келген меншік нысанындаы йымны аржылы- шаруашылы ызметін басару шін оан ылыми жаынан негізделген талдау жйесін траты трде жргізіп отыру ажет. Демек, осы міндеттерді шешу барысында, біз зерттеу жмысы жргізілген «Алматы ет» ЖШС-ні 2006 жылды бірінші тосанында жоспарлы нім клемі мен наты ндірген шжы німдеріні зіндік ныны рылымына талдау жргізіп, оан сер етуші факторлар аныталып, оларды нтижелері тмендегі 4 жне 5 кестелер арылы крсетіліп отыр.
4 кесте – «Алматы ет» ЖШС бойынша німні зіндік нын талдау
(2006 ж. 1 тосан)
| нім трлері | Жоспарлы нім шыымы, кг | Наты нім шыымы, кг | Наты нім бойынша жмсалан шыын сомасы, мы тг | Ауыту (+, -) | ||||||||
| Норма бойынша | Наты | |||||||||||
| Негізгі шикізат пен кмекші матер. | Ебек аы | стеме шыыстар | Жоспарлы зіндік н | Негізгі шикізат пен кмекші матер. | Ебек аы | стеме шыыстар | Наты зіндік н | Мы тг | % | |||
| Любитель ская пісірілген | 15799,8 | 2197,8 | 2458,62 | 20457,22 | 15731,3 | 2210,6 | 2023,0 | 19946,9 | -510,32 | 97,5 | ||
| Зернистая жартылай срленген | 12536,8 | 1770,45 | 1769,36 | 16076,68 | 12154,5 | 1768,4 | 1560,4 | 15483,3 | -593,38 | 96,3 | ||
| Заку-сочная срленген | 13834,2 | 2032,8 | 2620,32 | 18486,25 | 13892,1 | 2048,8 | 2512,7 | 18453,6 | -32,65 | 99,83 | ||
| Доктор-ская срленген | 17193,3 | 2553,7 | 3306,5 | 23053,51 | 17410,0 | 2718,9 | 3311,5 | 23440,4 | +386,89 | 101,67 | ||
| Мусульм. | 10065,4 | 1202,67 | 1222,25 | 12490,3 | 10204,2 | 1310,4 | 1220,25 | 12734,85 | +244,55 | 101,95 | ||
| Сардель-ки | 11108,3 | 1320,97 | 1402,98 | 13823,24 | 12334,9 | 1160,7 | 1071,45 | 14567,05 | +734,81 | 105,38 | ||
| Барлыы | 80537,8 | 11078,3 | 12780,0 | 104396,2 | 81727,0 | 11217,8 | 11699,3 | 104626,1 | +229,9 | 100,22 | ||
| Ескерту – кестені «Алматы ет» ЖШС-ні мліметтері негізінде авторды зі есептеп шыарды |
5 кесте — німні зіндік нына сер етуші факторларды талдау
| нім трлері | Жмсалан шыын сомасы | Наты нім шыымына жоспарлы шыын, мы тг | Жалпы ауыту, мы тг | Ауытуа сер етуші факторлар | ||||||
| Норма бойынша | Наты | |||||||||
| нім шыымы, кг | німні бір лшеміне теге | Барлы шыыма, мы тг | нім шыымы, кг | німні бір лшеміне, теге | Барлы шыыма,мы тг | нім клеміні згерісі | Шыын нормасыны згерісі | |||
| Любитель- ская пісірілген | 757,67 | 20457,22 | 743,73 | 19946,9 | 20320,7 | -510,32 | -136,52 | -373,8 | ||
| Зернистая жартылай срленген | 739,15 | 16076,68 | 712,92 | 15483,3 | 16052,8 | -543,38 | -23,88 | -569,5 | ||
| Закусоч-ная срленген | 770,26 | 18486,25 | 768,9 | 18453,6 | 18486,25 | -32,65 | -32,65 | |||
| Доктор-ская срленген | 764,62 | 23053,51 | 777,0 | 23440,4 | 23064,0 | +386,89 | +10,49 | +376,4 | ||
| Мусульманская | 682,53 | 12490,3 | 695,7 | 12734,85 | 12493,7 | +244,55 | +3,4 | +241,15 | ||
| Сардельки | 681,17 | 13823,24 | 724,0 | 14567,05 | 13703,77 | +734,81 | -128,47 | +863,28 | ||
| Барлыы | ´ | 104396,2 | ´ | 104626,1 | 104121,22 | +229,9 | -274,98 | +504,88 | ||
| Ескерту – кестені «Алматы ет» ЖШС-ні мліметтері негізінде авторды зі есептеп шыарды |
Жоарыда берілген 4 кесте арылы «Алматы ет» ЖШС 2006 жылды бірінші тосанында любительская пісірілген, зернистая жартылай срленген жне закусочная срленген шжы німдеріні наты зіндік ны жоспарлы зіндік на араанда жалпы шыын дегейін 1136,35 мы тегеге тмендегенін байаса, ал докторская срленген, мусульманская жне сардельки німдеріні наты зіндік ны жалпы шыын дегейін 1366,25 мы тегеге жоарылатып отыр, нтижесінде барлы наты шыынны млшері жоспарлы шыынмен салыстыранда 229,9 мы тегеге жоарылатып отыр.
Зерттеу жргізілген йым бойынша ндіріс шыындарыны жоспарлыдан ауытуына сер етуші факторлары 5 кестені мліметтерімен натыланып отыр. Бл кестеден байаанымыз, наты нім шыымыны згерісі жалпы шыынды 274,98 мы тегеге тмендеткен болса, оны ішінде любительская пісірілген шжы пен зернистая жартылай срленген шжы жне сардельки шыымыны жоспарлы клемінен кем ндірілуі наты шыынды 288,87 мы тегеге дейін тмендетіп отыр. Ал, докторская срленген жне мусульманская шжы німдеріні клемі жоспарлыдан арты ндірілуіне байланысты наты шыын сомасы 13,89 мы тегеге жоарылатып отыр.
Любительская пісірілген, зернистая жартылай срленген жне закусочная срленген шжы німдеріне шыын нормасыны тмендеуіне байланысты жалпы нім клеміне жмсалан шыын сомасын 975,95 мы тегеге тмендеген болса, ал докторская срленген, мусульманская жне сардельки німдеріні шыын нормаларыны жоарылауы жалпы наты шыын дегейін жоспарлыа араанда 1480,83 мы тегеге жоарылатып отыр.
Нарыты атынастар жадайында німні зіндік ндарыны дрыс алыптасуы йымыны аржылы-шаруашылы ызметіні соы нтижесіне серін тигізеді. Соан байланысты шжы німдерін ндірумен айналысатын йымдар шін ндіріс шыындарын тиімді, рі немді пайдалану масатында жне саладаы ызметтерді зіндік ндарын тмендету шін негізгі шикізаттар мен кмекші материалдарды немді пайдалану, яни ндіріске негізгі жне кмекші материалдарды сапасын жоймай, оларды норма бойынша дер кезінде ндіріске жіберу, ебекті йымдастыру мен ндірісті басаруды жетілдіру, стеме шыындарды нормаа сйкес жмсалуын баылау; ндірісті автоматтандыру ажет деп санаймыз.
ОРЫТЫНДЫ
Жргізілген ылыми жне тжірибелік зерттеулер нтижесінде шжы ндірісіні технологиялы жне салалы ерекшеліктеріне арай басарушылы есеп пен аудитті, ішкі шаруашылы баылауды жетілдіру масатында тмендегідей сыныстар жасалынды:
1. Шжы німдерін ндіретін ксіпорындарда басарушылы есепті йымдастыруа саланы мынадай факторлары сер ететіні аныталды: шжы німдерін ндіретін ксіпорындар деуші жне материал-сыйымдылыты, дайын німді алашы шикізаттарды кезекті деуді нтижесінде алатын салаа жатады; шжы ндірісіні технологиялы процесі рецептураа туелді ртрлі шикізаттар мен материалдардан алыптасады жне табии процестер кп уаытты алады; ол ебегімен атар, шжы ндірісі механизациялану мен автоматтандыруды жоары дегейімен ерешеленеді; шжы ндірісінде етті мшелеу жне боршалау олмен іске асырылады, механикаландырылан жне механикалы емес технологиялы процестерді йлестіру кпшілік жадайда барлы ндірістік циклді бзылуына келіп сотырады; зіні сапалы сипаттамалары арай ойма-тоазытыштардаы шикізаттар мен материалдар саны нормаланады; шжы ндірісі ерекшелігі мен дайын німді сатауды шекті млшері шжы німдерін шыаратын ксіпорынны жалпы ызмет тріне жне бухгалтерлік есепті йымдастыруа серін тигізеді.
2. Автоматтандырылмаан ндіріс учаскілерінде шикізаттар мен кмекші материалдарды немді, рі тиімді пайдалануды баылауды кшейту масатында біз ндірістік жедел есептемені алашы ретінде «Етті сіірден тазарту жне деу бойынша жедел есепті журналын» олдануды сынып отырмыз. Салада ндіріс шыындарыны есебі мен зіндік нды калькуляциялау шін нормативтік есеп дісін олдануды дрыс деп санаймыз. Соан байланысты басарушылы есепте нормативтік есеп жйесіні толы сызбасын сынды.