Зін-зі тануды студент тласы дамуындаы орнына тсініктеме берііз.
Зін-зі баалау» ымы негізінде «Мен-тжырымдамасы» рылымындаы зін-зі баалауа сипаттама берііз
Тланы кптеген леуметтік іс-рекет трлеріні ішінде аыл-ой жне соан байланысты тланы дамуындаы зін-зі баалау сратары маызды орын алады. Кез келген аыл-ой іс-рекеті белгілі бір талаптармен мотивтер негізінде жзеге асады. Аыл-ой іс-рекетті тиімді, жемісті нтижесіне жетуге жеке басты асиеттерді дамуы мнді сипат алады. Жеке адамны алыптасуында зіндік сана-сезім оны рамдыс блігі болып табылады. Студенттер зіні даралы ерекшелігін сезіну ретінде згелер мен атынас жйесіндегі з орнын табу шін за уаыт згерістерден теді. Оларды аыл-ойыны алыптасуы негізгі оны мір жолындаы оиалармен, белгілі бір кезедер мен жаа рылымдар мен байланысты болып келеді. Тланы болаша мамандыа атысты психологиялы дайындытары мен аыл-ой алыптастыру механизмдеріне зін-зі баалау сер ете ме? Осы сратар рашан да з маыздылыын жоймайды. зін-зі баалау бл ркімні зін басалардан ажырата алуынан крінетін, зіні жеке тла екенін білдіретін ым. Мендік асиет іс-рекетпен адамны айнала мен арым-атынас жасауы барысында алыптасып отырады [1]. Кптеген атынас объектілерінен кейін ана сана зіндік сананы жне зейінні объектісіне айналады. зін ылыты субъектісі ретінде сезініп, зіне атынасы зейінділік немесе рефлексивтілік асиетке айналуына кптеген тжірибе жинаталу тиіс. Тланы рылымын жне оны ттастыын амтамасыз етіп жетілдіретін наты осы аталан асиет. Олар мірді максатымен жне іс-рекетімен, нды бадарлыымен, нсаулармен тыыз байланыста, яни зін-зі тану, зін-зі баылау, зін-зі басару жне зін-зі уйымдастыру міндеттерін атарады. зін-зі басара алу зіндік сананы зіне атынасы, зін сыйлауы жне зін баалауы сияты эмоционалды крамдастытарымен тыыз байланысты. зін-зі баалау — бір жаынан, зін тану аумаындаы интегративті жмысты нэтижесі болса, екіншіден зіне эмоционалды-кндылы жаынан атынасы. зін баалау - трасыз шама, ол ркендей келе, р трлі болып згереді. зін-зі баалау бастапы кезде басаларды зін баалауыны интериоризациясыны нтижесі - соынан эмансипацияланып айналадаыларды баасынан ылыты ішінен басару рдісіне айналады. Рухани су баланы алашы су дуірінен алыптасады, оны «Мен» деген сзі алыптасады. Мысалы: «Мен ле айта аламын», «Мен сурет сала аламын», «Мен анамды жасы кремін», «Мен айтайыншы!» т.б. «Мендік» кп айтуа тырысады. Мысалы: бір жасында бала з дене бітімін абылдап игере бастайды, ал ш жасында іс-рекет субъектісі болып алыптасып, зін «Мен» ретінде ерекшелейді. Жаын адамдармен салыстыра отырып, зіне деген жеке даралы жне дербес субъектілік атынас пайда болады. Жеті жаста эмоционалды ыну, зін-зі баалау туындайды. Ол шін ата-ана лгі ретінде ынылады. Ата-ананы біреуіне сауа тырысуы кейбір мінез-лы трлері мен психикалы жадайларыны белгілі бадарламасын алыптастыру жреді. «Мен» образында «шынай-Мен», «идеалды-Мен» дегейлері пайда болады. Жасспірімдік жне бозбала мен бойжеткендік кезеде «Мен» - тжырымдамасы ныайып, «Мен» сипатын, образын ыну тереірек сипатта болады. зін-зі баалауы алыптасады. зін-зі тану жне зіндік сана жоары даму дегеіне жетеді [2]. Тлалы асиетті зекті белгісі ол адамны з «Менін» айыра алуы. «Меніне» зіндік дене бітімін, жаындарын, зіне тиісті заттарды т.б. жатызады. Ал психологиялы саладан аланда тланы мінез-лын айындайтын зіндік асиеттеріне темперамент, мінез, абілетті жатызады. Сондытан «Мен» тжырымдамасы дегеніміз адамны зі туралы тсініктеріні жйесі, ол баса адамдармен зара рекеттестігін осы жйеге негіздеп рады жне зіне-зі сол трыдан арайды. зіндік сананы дамытатын козаушы кштерді индивидті шынайы здігінше рекеттене, айналадаыларымен ара-атынасын згерте алуынан іздеу кажет. Сана, зіндік санадан з "Мен"-інен туындамайды, керісінше тла санасыны дамуынан, яни з бетінше субъект бола бастаанда зіндік сана туындайды. Практикалы жне теориялы іс-рекетті субъектісі боларда, "мен"-ні зі сол іс-рекетте алыптасады. зіндік сананы даму тарихы тланы шынайы дамуымен, оны негізгі мірлік жолындаы уаиаларымен здіксіз тыыз байланыста. оршаан ортадан зін бле алатын субъект ретінде тла дамуыны алашы кезеінде, ол з тнін (денесін) игеріп, ырыты имыл-озалыстарды жасайды. Соысы бірінші затты рекеттер рдісінде алыптасады. Дамуды келесі сатысы, з бетімен озалыстар жасай алуында крініс береді. Мндай жадайда сол рекеттерді техникасы емес, айналадаы адамдармен индивидті ара атынасыны згерісі, стай алатын имылдарды здігінше игере алу ммкіндігіні мні зор. Адам р трлі рекеттерді шынайы субъектісі ретінде айналасындаылардан бліне бастайды. Осындай объективті фактіні ыну негізінде зіндік сананы жне зіні "мен"-і туралы алашы елестер туындай бастайды. Мнда адам зіні дербестілігін, оршаан ортадаылардан ерекшелігін басалармен ара атынасы арылы зіндік санасы жетіледі, яни баса адамдарды тануды арасында зіні "Мен"-ін таниды. "Мен"-ні "саан" деген атынасынсыз болуы ммкін емес, зіндік сананы дербес баса адамды субъект ретінде тсіну негізінде ана алыптасады. зіндік сана салыстырмалы трде сананы кешеуілдеп дамуыны жемісі, баланы практикалы субьект ретінде айналадаылардан зіні ерекшелігін саналы бле алатын сапалы негізі. зіндік сананы даму тарихында негізгі жйт сйлеуді игеру, ойлау мен сананы ттастай бар екенін крсетеді. Сйлеу бала санасыны дамуында манызды рл атара отырып, оны оршаан ортадаылармен араатынасын згертіп, рекеттену ммкіндіктерін рбітеді. оршаан ортадаы ересектерге оан баытталушы объект болуды орнына, сйлеуді игерген бала оларды рекеттерін зіні тілегіне сйкес бадарлайтын ммкiндiктepгe ие болып, лемге здігінше ыпал ете алады. Бала ылыындаы осындай жне басалармен атынастарындаы згерістер, оны санасына да сер етіп, оны баса адамдара деген ішкі згерулеріне алып келеді [3]. Субъектіні дербестігі андайда болмасын тапсырмаларды орындауымен шектелмей, одан да маызды з іс-рекетін саналы трде алдындаы трлі міндеттер, мдделер арылы баытын анытай алуа жетелейді. Бл ішкі дниесіні лкен жмыстар жасауын талап етіп, ттастай дниетанымды алыптастыру шін з бетінше ойлай алу абілетін ажет етеді. Даралы з бетінше ойлауды, сезімні крделілігін, айрат-жігерді, белгілі дрежеде жинаылы пен іштей талпынысты кздейді. Мндайда тланы шынайылытан ктеріліп, сол іс-рекетке тереірек енуіне жетелейтін жйттер болады. Тланы терендігі мен байлыы жне леммен, басалармен байланысыны кндылыы; яни ол байланыстарды зілуі оны бездіреді. Аза бірлігіні негізінде иылыса, тла тнін зіні "мен"-іне жатызып, оны иемденеді. Адам зіні тлалыын белгілі бір сырт бейнемен азды-кпті тыыз байланыстырады, себебі сол бейнеде міріні салты жне іс-рекетіні стилі крінеді. Сондытан, тлаа адамнын тні де. санасы да осыланмен, физикалы жне рухты тла туралы айтуа болмайды, себебі тнні тлаа осылуы тланы физикалы жне рухты жатарыны рекеттестіктеріне негізделген. Мны тланы рухты жаына да атысы бар. Рухты тла з бетінше тнсіз мір сруі ммкін емес. з бетінше субъект ретінде алашында тек ана материалды тірі жан болып оршаан ортаа сер ете алады. Сонымен, физикалы жне рухты - тлаа ішкі ара байланысы жне оларды бірлігі ретінде енеді. зіні ''Мен''-iнe адам тнінен трі ішкі психикалы мазмнын жаткызады. Адам психикалы сферасынан зіні "мен"-іне абілетін жне мінезі мен темпераментін- ылытары арылы згешелігін аныктайтын тлалы асиеттерін атайды. Адамны басынан кешіретін ахуалдары мен кйлері, бар міріні психикалы мазмны тлалы рамына кіреді. Біра арнайы маынасына, зіні "мен"-іне атысы барларды ішінде психикасында бейнеленіп ішкі міріні тарихына, сезіміне сер еткендерді ана тн алады. Кез келген санасына атысы бар дайын кйіндегі ойларды емес, тланы оамды болмысында зі зейінділікпен тере ойларды игергендерді ана зінікі деп санайды. зіні психологиялы ерекшеліктеріні шынайы крінісін, айналасындаылармен катынастаы мінез-лкыны мазмнын жне атарылан іс-рекетіндегі зімен боландарды менікі дейді. Сонымен, жоарыдаыларды ескере отырып, зіндік сана, зейінділік жне «мен» тжырымы тлалы дамуды негізі жне себепшісі ретінде жан жаты рі тере практикалы зерттеуді талап ететінін ына, болашата тжірибелік дістемелерлі накты рдіске бадарлап іске асыруа болады. зін-зі баалаумен аыл-оды байланысын арастыруда зіндік сана мселесіне тоталан жн. «Мен» - тжырымдамасы зіндік сана сезіміні негізін алайды жне рамдас блігі болып табылады. Наты мірлік рекет барысында «Мен» - тжырымдамасы жне зін-зі баалау саналы жне сезілмейтін дегейде крінеді [4]. зін-зі баалау кіші жастаы оушыны зіні табыстары мен сттіліктерін, оу масатына карай жылжуды сипатын баалауа ммкіндік береді. Б.Ананьев зін-зі баалауды оыту рдісінде жзеге асатын тлалы білім алу, белсенді алыптасу ретінде арастырады, оны оушыны оу-танымды рекетіне маызды ыпалы бар екендігін айтады. Оны пікірінше, оу рдісіде езін-зі баалауды алыптасуы, педагогтерді, I сыныптаы жне отбасы трмысты ортаны ыпалымен жзеге асады. Ол "оушыда оны білімдері, жетістіктері мен лгірмеушілігі жайлы тсінік тосанны аяындаы бекітілген лгірім бойынша ана емес, сондай-а, оу рдісінде жекелеген парциальды, баалар бойынша да алыптасатындыын, малімні жеке парциальды, баалауы нерлым айыныра, натыра болса, оушыны білімге сорлым бейімделе тсетінін" атап крсетеді. Сонымен, психологиялы-педагогикалы дебиетті талдау жасау келесі тжырыма келуге негіз болады, зін-зі баалау оны кіші жастаы окушыны оу-танымды рлі трысынан екі аспектіде арастырылады. 1. зін-зі баалау оыту рдісінде белсенді алыптасатын тлалы білім алу ретінде ала шыады жне кіші жастаы оушыны оу-танымды рекетіне маызды ыпал жасайды. 2. зін-зі баалау - оу ерекеті ттастай рылымыны ерекше блігі, оны ызметі кіші жастаы оушы осы рекет субъектісі ретінде оу міндеттерін шешуде оны аншалыты ала жылжыанын анытай білу болып табылады. мірде з орнын табуда зін-зі трбиелеп, з бетінше оып білім алу, з білімін зі жетілдіру, зін-зі шектеу, зіндік баылау, з-зін ынталандыру дістерін тла уаытылы пайдалана аланда, зор нтижеге жеткізіп зін-зі баалай алуды аясы кеейді. Тланы «Мен»- бейнесі, «Мен»- бадарламалары мен зіндік баалауы жинаталып, «Мен» тжырымдамасын крайды. зін-зі баалау арылы тла мінез-лын реттейді. Тланы зіді баалауы алай жзеге асады? Тла бірлескен іс-рекет жне арым-атынас нтижесінде алыптасады. Тла танымды рекетке араласа отырып, арым-атынаста бадарланады жне оршаандарды ктулерімен салыстырады [5]. зіді баалау зіндік сана сияты леуметтік жадайлара негізделеді. Кеес психологтарыны зерттеулерінде зіді баалау - ебекті, танымны жне арым-атынасты крделі німі болып табылады.
.