КСРО-ны лауы. ТМД рылуы. Алматы декларациясы: масаты мен міндеттері.

Жылдардаы экологиялы жне оамды-саяси бірлестіктерді рылуы жне оларды ызметі.

80 жылдарды аяына арай демократиялы процесті жандауына байланысты аза КСР-де оамды йымдар рыла бастады.1989 жылды кктемінде азастанда алашы болып «Невада - Семей» экологиялы озалысы рылды. Бл озалысты лидері аын О.Сулейменов болды. озалысты масаты – республика жеріндегі Семей жне баса полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыа кмек крсету. озалыс траасы - О. Сулейменов пен оам айраткері М. Шахановты бастамасымен Балаш жне Арал проблемалары бойынша комитет рылды. Комитетті негізгі масаты Арал тірегіндегі экологиялы апатты зардабын шеккендерге кмек беру, теізді экологиялы апатына кімет назарын аудару болды.1989 жылы «ділет» коамы рылды. оамны негізгі масаты жымдастыру кезіндегі ашаршылы, сталиндік репрессия шындыын ашу болды. Бдан баса азастанда «Азамат», «Аиат», «аза тілі», «Мсылман йелдер лигасы» сияты оамды саяси озалыстар рылды.1990 жылы «Азат» азаматты озалысы рылды. Басты масаты азастанны мемлекеттік егемендігін алу болды.1990 жылы лтаралы «Единство» озалысы рылды. озалыса ылыми-техникалы интеллигенция кілдері кірді. Осы кезде «Желтосан» партиясы рылды. Бл партияны рамына 1986 жылы желтосан оиасына атысандар кірді.1991 жылы «Азат» азаматты озалысыны партиясы рылды.Жастар здеріні саяси озалысы «Алаш» партиясын рды.1991 жыл азастан социал-демократиялы партиясы рылды. 1990 жылы азастанда 100-ден аса оалды-саяси озалыс болды. Алматыда ана 40-а жуы саяси озалыс жмыс істеді. Бл кезде азастандаы кптеген оамды – саяси озалыстар лсіз жне алыптасу кезінде болды. «Невада - Семей», «аза тілі» сияты оамды озалыстар біршама мыты, кптеген мшелері мен белгілі дрежедегі аржылы орлары бар ірі озалыстар болды.1990 жылды аяына арай атарында 800 мыа жуы коммунист болан азастан коммунистік партиясы сан жаынан неурлым кп саяси кш болды.Дегенмен, бкіл елімізде компартияа деген халыты сенімсіздігі кшейді. Бл жадай компартия беделіні тсуіне айтарлытай сер етті. 1990 жылы компартия мшелеріні 42% - ы з еркімен партия атарынан шыты. Осы жылы партия мшелеріні атары 49000-а кеміді.90-жылдарды басына арай азастанда брын патша кіметіні жазалаушы кші болан азатар йымы пайда болды. 1991 жылы 15 ыркйекте Орал аласында азатар патша кіметіне ызмет етуіні 400 жылдыын мерекелеуге шешім абылдады. Бл, шындыында, аза халыны лтты мддесімен сонаспаандыты длелі. «Азат», «Желтосан», «Парасат» озалыстары бл рекетке ашы трде арсы шыты. Жаппай атыыса ласа жаздаан бл рекет жоарыда аталан озалыстар мен ы орау органдарыны араласуымен тотатылды. Кез келген оамды йымдарды абайсыз іс - рекеттері лкен асіретке айналуы ммкін екендігіне Оралдаы оиалар таы да кз жеткізді.

КСРО-ны лауыны басты себептеріні бірі – экономикалы дамуда артта алушылы. Атап айтанда, Ода экономикасыны технологиялы жаынан артта алуы, сондай-а оны ндірісі шыаран тауарларды бкіл лемде бсекеге тсу абілетіні тмендігі еді. Сонымен атар, соыстан кейінгі жылдары КСРО АШ-пен скери бсекеге тсіп жне капиталистік елдермен скери-стратегиялы тепе-тедікті сатау шін ораныс ісіне аса кп аржы шыарды. 1950-1990 жылдар арасындаы 40 жылда скери шыын 20 триллион доллара жеткен. Мндай зор шыындар экономиканы орасан зор зардаптара шыратты. азастан экономикасыны артта алуы жне ондаы кемшіліктер туралы 1986 жылдан бастап ашы айтыла бастады. 12-бесжылдыта (1986-1990 жж.) республика экономикасын айта ру ммкіндіктері іздестірілді, жаа идеяларды іске асыруды жолдары арастырылды. Мны зі бесжылдыта лтты табысты суінде, леуметтік ахуалды жасартуда, ауыл шаруашылыы німдерін ндіруде кейбір табыстара ол жеткізді. Дегенмен оамды ндіріс клемі ойылып отыран талаптарды дегейінен кп тмен жатты. Оны негізгі себебі басаруды кімшіл-міршіл жйесіні икемсіздігіне байланысты еді. Е бастысы ндірісті тиімділігін арттыруда экономикалы тетіктер жете пайдаланылмады, оны толып жатан кздері іске осылмады. 1990 жылды орта шенінде німні су арыныны брыны жылдармен салыстыранда мытап лдырааны байалды. Дадарыс экономиканы барлы салаларын амтыды. Ол саяси-леуметтік жадайа теріс серін тигізе бастады. Кмір алаптарындаы кеншілерді, металлургтерді трмыс дрежесі мейлінше тмендеді. Осыан орай, олар здеріні наразылыын ашы білдіре бастады. Кеншілер жымдарыны еріктілігін, шыарылан кмірді кейбір блігін здеріні алауынша сатып, ажетті тауарлара айырбастап алып отыруа ммкіндік берілуін талап етті.

1991 жылы 8 желтосанда РСФСР, Украина, Белеорусь басшилары Минск аласында кесдесті (Беловеж келесімі). Талыланан негізгі мселелер-1922 жылы КСРО ру тралы келісімшартты жою, Туелсіз Мемлекеттер Достыын ру. Бас осуда осы мселелер туралы ааздара ол ойылды. Бл кездесуге азастан Президенті Н..Назарбаев та, баса Ортаазиялы республикаларды басшылары да шаырылмады.1991 жылы 13 желтосанда азастан, збекстан, ыргызстан, Туркіменстан, Тжікстан басшылары Ашхабадта бас осты. Орта Азия мемлекеттеріні басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін олдайтындытарын білдірді. 1991 жылы 20 желтосанда азастан, ырызстан, збекстан, Тжікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас осты. Оан Грузия баылаушы есебінде ана атысты.1991 жылы 21 желтосанда аталан 11 республиканы басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны ру туралы келісімге ол ойды.Алматы кездесуі кезінде келісілген мселелерді аса бір маыздысы ядролы аруа атысты бірлескен шара жніндегі келіссз еді. Оан олдарында ядролы арауы бар мемлекет есебінде Белорусь, Казастан, Россия Федерациясы жне Украина республикаларыны басшылары ол ойды. Мемлекеттер келісімі бойынша-атысушылар ядролы мселе жніндегі саясатты бірлесе жасап, Туелсіз Елдер Достыына енетін барлы республиаларды жымды аупсіздігін амтамасыз етуге тиісті болды."Алматы декларациясы" - 1991ж. 21 желтосанда Алматыда брыны он бір кеестік республика басшылары кездесуінде 1991 ж. 8 желтосанда Минскіде Беларусь Республикасы,Ресей Федерациясы, Украина арасындаы Туелсіз мемлекеттер Достастыын ру туралы келісімге осылатын республика басшылары ол ойан хаттама.Оан зірбайжан,азастан, Ресей, збекстан, Армения, ырызстан, Тжікстан, Украина, Белорусь, Молдова, Тркіменстан басшылары ол ойды.зара тсіністік, экономикалы байланыс, орта мддеге негізделген шынайы ерікті трде біріккен республикалар достастыы пайда болды. ТМД- ні дниеге келуі брыны империялы лы державалы шовинизмнен бас тарту, бірттас экономикалы кеістікті сатап алу жолындаы дрыс шешім болды жне кшейіп кеткен экономикалы дадарыс пен адамдарды мір сру дегейіні лдырап кетуіне арсы рекет еді. 1991 ж. желтосандаы жадайда Достастыты рылуы туелсіз мемлекеттер басшыларыны Алматыда жиналуына кп кш салан азастан Республикасыны бастамасыны нтижесі болды. Жас туелсіз мемлекеттерді бірігуі жоары жаты нсауы мен міндеттеуінсіз, з еріктерімен жзеге асырылды. Достасты мшелеріні зара атынасы те ыты, бір-біріні ауматы ттастыын рметтеу, шекараны бзбау аидаттары негізінде, ТМД мшелері арасындаы келісіммен бекітілген тртіппен ызмет ететін біратар йлестіру рылымдары арылы жзеге асырылады.

48.азастан туелсіздігіні жариялануы. «Р Мемлекеттік туелсіздігі туралы Конституциялы заы»

1991 жылы желтосан айында Кеес Социалистік Республикалар Одаы таратылды. КСРО-ны рамына кірген республикалар здеріні туелсіз, егемендік мемлекеттерін рды. 1991 жылы 1 желтосанда Республикасыны Жоары Кеес сессиясымен аза Кеес Социалистік Республикасын азастан Республикасы атауына ауыстыру туралы шешім абылданды. Сол сттен бастап аза Кеес Социалистік Республикасы з тарихын аятады. Оны аумаында азастан Республикасы деген жаа мемлекет пайда болды. азастан Республикасы рылан кезінен бастап, жаа мемлекетті рылуыны за негізінде кейбір ыты актілер шыарылды. Оларды ішіне аза Кеес Социалистік Республикасыны мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы, азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі туралы Заы, 1993 жылы азастан Республикасыны Конституциясы, 1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясы кіреді. Осы конституциялы актілер азастанны туелсіздігін жариялады. 1991 жылы 16 желтосанда азастанны Жоары Кеесі «Республикасыны мемлекеттік егемендігі жне туелсіздігі туралы» Заын абылдады. аза Кеес Социалистік Республикасы таратылан кейін кеестігіні барлы мемлекеттерді ішінен Республика е соы мемлекеттік егемендігін жариялады.Мемлекеттік егемендігін жарияланан сттен бастап, еліміз «азастан Республикасыны Туелсіздік кні» лтты мерекесін тойлай бастады, осы жылы азастан Республикасы Туелсіздік аланнан кейін 21 жыла толады. Туелсіздігін алу негізі халыты ерік, азаматтарды ытары мен бостандытары, азастан халыны тарихымен, оны мірі жне экономикалы пен саяси жйесіні айта рылуы болып табылады.Сонымен бірге, 16 желтосан кні – 1986 жылы желтосан айында Алматы аласыны орталы алаында болан желтосан оиаларыны рбандарын еске алу кні. Осы кні халы орталы алаа 1986 жылы желтосан айында болан оиаларды рбандарын естеріне алу шін шыады. Республиканы барлы елді мекендерінде жаппай мерекені тойлау, концерт бадарламалары ткізіледі жне белгілі мдениет, ылыми, спорт айраткерлерін салтанатты трде марапаттау бойынша іс-шаралар йымдастырылады. азастан Республикасыны Конституциясыны 1-бабына сйкес азастан Республикасы зiн демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ретiнде орнытырады, оны е ымбат азынасы - адам жне адамны мiрi, ытары мен бостандытары. Туелсіз мемлекет ретінде азастан Республикасы рылан кезінен бастап азастан экономика мен саяси айта рылуына байланысты экономикасында лкен табыстара жетті. азастан зіні аумаын бекітіп жне оны бтін, блінбейтінін жариялады. Халыты ауіпсіздігі мен бейбітшілігін амтамасыз ету шін ядролы арудан бас тарты.Туелсіздік жылдары азастанны жеткен табыстары елімізде тратылы, бейбітшілік пен лтаралы татулыты нтижесі болып табылады. аза КСР-ны жоары Кеесі 1991жылы азанны 16-сындаы аулысында 1991жылы желтосанны 1-інде сайлау ткізу жнінде аулы шыарды. «Президент сайлау жніндегі За» абылданып, ол бойынша 1991 жылы желтосанны 1-інде бкілхалыты сайлау ортындысымен Н..Назарбаев азастан Президенті болып сайланды, Е.М. Асанбаев-вице президент. Желтосанны 10-ы кні Президентті таа отыру рсімі болып, ант берді.Кеестік жйені ауымынан босап шыан республикалар «кеестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылы желтосанны 10-ы Республика Жаары Кеесіні сессиясында аза Кеестік Социалистік Республикасын азастан Республикасы деп згертілді.КСРО-ны ыдырау процесін тездеткен 1991 жылы тамыз блігі 1991 жылды азанына арай кптеген республикаларды з туелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтосанда Республиканы Жоары еесіні жетінші сессиясында « азастан Республикасыны Мемлекеттік туелсіздігі туралы» За абылданды. Осы кні азастан з туелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылы 16 желтосан Республиканы туесіздік алан кні.абылданан За бойынша азастан туелсіз демократиялы ылы мемлекет ретінде аныталды. Ол з аумаында барлы кімет билігін толыынан олданады ішкі жне сырты саясатты з бетінше жргізеді, республика барлы мемлекеттер мен халыаралы ы принципі негізінде з арым-атынасын орнытырады. азастан Республикасыны шекаралары бірттас блінбейді жне оан ол суа болмайды. азастан Республикасыны жне оны атарушы кіметіне басшысы Президент болып табылады.

49.азастан Республикасыны мемлекеттік рылымдары мен рміздері.

Мемлекеттік рылымы. азастан Республикасы - президенттік басару нысанындаы бірттас (унитарлы) мемлекет. Мемлекет басшысы – Президент.азастанда бір ана мемлекеттік билік бар – оан Парламент арылы жзеге асатын за шыару билігі; орталы органдардан (министрлік, ведомстволар мен агенттіктер) жне жергілікті органдардан (кімдіктер) тратын кімет – атарушы билік жне мемлекеттік соттар (Жоары сот жне жергілікті соттар) арылы жзеге асатын сот билігі кіреді.Мемлекеттік билікті бірден бір айнар кзі – халы.оамды келісім мен саяси тратылы, бкіл халыты игілігі шін экономиканы дамыту, патриотизм, мемлекет міріндегі маызды мселелерді республикалы референдум немесе Парламентте дауыс беру арылы барынша демократиялы дістермен шешу Республика ызметіні негізін алаушы аидаттар боп табылады.азастан Республикасында мемлекеттік жне жеке меншік мойындалады жне те дрежеде оралады.Рміздері. Н. Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда «азастан Республикасыны Мемлекеттік туы туралы», «азастан Республикасыны елтабасы туралы» жне «азастан Республикасы Мемлекеттік нраныны музыкалы редакциясы туралы» Заа ол ойды. Сол кні Президент резиденциясы мен азастан Республикасы Жоары Кеесіні алдына Мемлекеттік ту тігіліп, елтаба ілінді. 1992 жылды 11 желтосанында Мемлекеттік нранны мтіні бекітілді. Сонынан мемлекеттік рміздер туралы ереже 1996 жылы 24 атардаы «азастан Республикасыны мемлекеттік рміздері туралы» арнайы конституциялы за кші бар азастан Республикасы Президентіні Жарлыымен айындалды. Туды авторы — суретші Ш. Ниязбеков, елтабаны авторлары — Ж Млібеков пен Ш. Улиханов.азастан Республикасыны Мемлекеттік Байраы – бл тік тртбрышты кгілдір тсті, ортасында 32 сулесі бар шашыраан кн, оны стінен алытаан дала ыраны бейнеленген мата. Байраты ттасымен тстас лтты рнекті тік жола бар. Кн, суле, ыран жне рнек алтын тспен бейнеленген.азакстан Республикасынын мемлекеттік негізгі рміздеріні бірі - нран, мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтабаны поэтикалы музыкалы баламасы. нран салтанатты рсімдерде, мемлекеттік органдарда ткізетін зге де шаралара байланысты орындалады. Алашы мемлекеттік нранды жазу шін шыармашылы байау жарияланды. Оан азастан аын, композиторлары атысты. Мемлекеттік рміздер жніндегі кіметтік комиссияны шешімімен аындар: М. лімбаев, .Мырзалиев, Т. Молдаалиев, Ж. Дрібаева шыаран лен сзі бекітілді. уені — кеестік кезеде М. Тлебаев. Е. Брусиловский, Л. Хамиди жазан брыны мемлекеттік нран болып белгіленді.2006 жылды 6 атарында азастан Республикасы Парламенті Мжілісі мен Сенатыны бірлескен отырысында жаа нран абылдау туралы айтылды. За жобасына талылау барысында біратар депутаттар («Менін азастаным») жаа нранны авторлар рамына Н..Назарбаевты ресми трде осу туралы сыныстарын білдірді. Парламент депутаттары жаа нран мтініні авторлары Ж. Нжімеденов пен Н..Назарбаевты бір ауыздан олдады. Ал ні брыны алпында саталды.2006 жылды 10 атар кні азастанны тарихына елімізді жаа нраныны туан кні ретінде кірді. Алаш рет жаа нран ресми трде 11 атарда, Аордада Президент Н.. Назарбаевты кезекті президенттік сайлауда жеіске жетуіне байланысты лытау рсімінде орындалды.

50.Р-ны Конституциялары(1993ж. 1995ж)

1993 жылы антарды 28-інде азастан Республикасыны тыш Конституциясы абылданды. Негізгі За 4 блімнен, 21 тараудан, 131 баптан трды. Оны рамдас блімі елімізді оамды даму ерекшелігін бейнелейтін тпелі кезе жадайларына арналан тарау.1995 жылы 30 тамызда елімізді жаа Конституциясы абылданды. Бл негізгі Заымызда республиканы экономиалы ш-уаты мен ммкіндіктері ылыми трыдан тиянаталып, халыты леуметтік топтарына тиісті мселелерді шешу ескерілді. Конституцияны ерешеліктері:

1. Демократиялы Президенттік басаруа жол ашылды.

2. Парламент екі палаталы болды: Сенат жне Мжіліс депутаттар саны 177-ден 114-ке ысартылды.

3. Жалпы жне трелік соттар жйелері біріктірілді. Оларды ызметіне араласуа жол берілмейді, ісіне ол суа болмайды. Судьялар наты істері бойынша есеп бермейді, тек Конституция мен Заа баынады.

4. Билік тарматарына, мемлекеттік лауазым иелеріне Конституциялы ытарды бзуа жол берілмейді.

5. азастан мемлекеті лтына арамастан барлы азаматтарды мндесін орайды.

6. Республикада ос азаматтыа жол берілмейді.

1995 жылы 30 тамызда абылданан азастан Республикасыны Конституциясы ыты мемлекет ру жолындаы жаа реформалара жол ашты. Конституцияны 1-бабында: «азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады: оны е ымбат азынасы — адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары», - деп тжырымдалды. ыты мемлекетті одан рі дамыту жолында Конституциялы задар да абылдады.1995 жылы Конституция азастан Республикасын президенттік баскару нысанындаы бірттас мемлекет ретінде орнытырды. Еліміздегі саяси реформалау 1997 жылдан траты даму мен барлы мемлекеттік институттар жйесіні тиімділігін арттыруа баытталды. Осы жылы азастанны 2030 жыла дейінгі стратегиялы даму бадарламасы абылданды. Елбасыны 1998 жылы азастан халына Жолдауында елді демократияландыру жне саяси реформалау бадарламасы сынылды.1998 жылы 7 казанда № 284 «азастан Республикасы Конституциясына згерістер мен толытырулар енгізу туралы» азастан Республикасы заы абылданды. 1998 жылы Конституцияа енгізілген толытырулар мен згерістер мемлекеттік билік жйесіндегі кілетті органны орны мен рлін, маызын ныайтты. Конституция ережелеріне енгізілген тзетулер елімізді за шыарушы органы ызметіні тиімділігі мен депутаттарды ксібилігін арттыруа баытталды. Осыан сйкес, Парламентті Конституцияа згерістер енгізу кілеттілігі кеейтілді. Сот жйесін демократияландыру масатында ала билер соты енгізілді. Осы згерістерге сйкес, ауыл, село жне поселкелік кімдерді сайлау арастырылды.Конституциялы ережедегі згерістер мемлекеттік ызметшіні жасы алпыс жастан, ал ерекше жадайларда алпыс бес жастан аспауа тиіс деген сздер алынып тасталды. Президенттік лауазыма сайлау мерзімін 7 жыла дейін зартты. 1999 жылды 6 мамырыдаы Конституцияа енгізілген толытырулара сйкес саяси партиялара Парламент Мжілісінен 10 депутатты мандат берілді. Конституцияа згерістер енгізілуімен атар кезектен тыс Президент сайлауы жарияланды.