Аза деби тілін айындауды негізгі станмдары

1. деби тілді ызметі, жалпыхалыты тілмен араатынасы

2. аза деби тіліні даму кезедері

Тірек сздер: деби тіл, ауызша деби тіл, жазба тіл, жалпыхалыты тіл, деби тіл нормасы, ауызекі сйлеу тілі, стильдер жйесі.

деби тіл мен халы тіліні ара атынасы жайлы трлі ылыми кзарастар мен пікірлерге тіл тарихында ерекше кіл блінді. Бл екі ым туралы белгілі бір пікір айту шін алдымен жалпыхалы тіл мен деби тіл дегенімізді зі не, олар андай категориялар, оларды табиаты андай, андай ерекше белгілері бар, ызмет аясы андай деген сандаан сратарды жауабын табу керек. деби тіл бір рамдас блігі болып табылатын жалпыхалыты тілді жне оны ярустарыны тарихын жасау аса крделі.

лемдік лингвистикада тіл, тіл табиаты туралы зіндік ойларымен ерекшеленетін Ф. де Соссюр деби тілге атысты айтылан бір пікірінде: “Высокий уровень культуры благоприятствует развитию некоторых специальных языков (юридический язык, научная терминология и т.д.). Это приводит нас к третьему пункту: к отношению между языком и такими установлениями, как церковь, школа и т.п., которые в свою очередь тесно связаны с литературным развитием языка,явление тем более общее, что оно само неотделимо от политической истории. Литературный язык во всех направлениях переступает границы, казалось бы поставленные ему литературой: достаточно вспомнить о влиянии на язык салонов, двора, академий. С другой стороны, вполне обычно острая коллизия между литературным и местными диалектами. Лингвист должен также рассматривать взаимоотношение книжного языка и обиходного языка, ибо развитие всякого литературного языка, продукта культуры, приводит к размежеванию его сферы со сферой естественной, то есть сосферой разговорного языка”, - дейді (Ф.де Соссюр. Курсы общей лингвистики.-Москва, 1978, 60-б). Яни деби тіл зіні табиаты трысынан тілді зге рамдас бліктеріне араанда айрышаланып тратын, табии ауызекі сйлеу тіліндей органикалы сипатты емес, кбінесе сырты серді ыпалымен жасалатын тіл болып табылады. Бл сипатты белгілер аза деби тіліне де тн.

аза деби тілі жалпыхалыты тіл негізінде пайда болды, соны негізінде дамыды, алыптасты. Соан арамастан екеуі екі блек ымды білдіреді, блар тілдегі екі лкен категория. Кей жадайда оларды ара-жігін ажырату оайа тспейді. Біріні бірі мір сруіне себеп болып отыран екі категорияны бір-бірінен ажыратып алу ажеттілігі е алдымен леуметтік фактордан туындайды. Ф. де Соссюр бл турасында былай деп сауал тастайды: “Разве можно отличить естественное, органическое развитие некоторого языка от его искусственных форм, таких, как литературный язык, то есть форм обусловленных факторами внешними и, следовательно, неорганическими?” (Ф.де Соссюр. Крсетілген ебек).

Екі ымды бір-бірінен ажырататын бдан баса тарихи, леуметтік, ызметтік, олданыс аясы, т.б. жніндегі факторлар бар. Осы факторларды негізінде оларды здеріне ана тн айрыша белгілері алыптасан.

деби тіл - делген, срыпталан, нормаланан, оамны олдану практикасында сыннан ткен, нормаларын оам санасы дрыс деп абылдаан жне ол нормалар барша лгіге орта болып келетін, сонымен атар халыты белгілі кезедегі оамды, рухани, мдениет ндірісіні ралы бола алатын, халыты рухани байлыын, сз нерін жеткізетін тіл.

деби тіл – белгілі нормалары бар жйелі тіл. деби тіл нормалары орфографиялы, орфоэпиялы, лексикалы, грамматикалы, стилистикалы райсысыны зіндік жйесі бар.

деби тілді, сіресе, оны жазба тріні жетілген шаында оамды ызметі артып, жмсалу аясы кеейе тседі, деби тілдегі брыннан бар стильдік тарматар айындалып, саралана тседі. Стиль дегеніміз - мірді белгілі саласында олдануда танылып тарихи алыптасан тілдік тсілдер жйесі. азаты жалпыхалыты тіліні стильдері ауызекі сйлеу стильі жне кітаби стиль болып екіге блінеді, ал кітаби стильді ресми стиль, публицистикалы стиль, ылыми стиль, кркем дебиет стилі деген тарматары бар.

деби тілді оамдаы басты ызметі – адамдар арасындаы атынас ралы болу. деби тілді коммунакативтік ызметіні зіндік ерекшелігі - деби тіл нормаларыны тратылыымен, жйелігімен, сйлем рамындаы сздерді лексика-семантикалы байланысу ерекшелігімен байланысты. деби тілді екінші ызметі – экспрессивті-эстетикалы ызмет, ол кркем шыарма тілінен аны байалып, оушы сезіміне сер ететін, образды ой білдірумен астасып жатады.

Жалпыхалыты тіл - зі ызмет ететін халы кілдеріні арасындаы атынас ралы болуды барлы салада жзеге асырады, ал деби тіл оны е жоары формасы, деліп, срыпталан мдени рлеуді, экономиканы, саясатты, ылымны, баспасзді оу-аарту жмыстарыны ралы.

аза деби тіліні айнаркздері, шыу тегі, басталар тсы, жалпыхалыты тілден айырмашылыы, диалектілік айырмашылытардан згешелігі, ауызекі сйлеу тілінен табиатыны блектігі, жазумен араатынасы, белгілі бір алыпа тсіп олданылуы, тратылыы, аутенттілігі, т.б. мселелерді анытап алу ажеттілігі аза тілші-алымдарын кп ізденістерге жетелеген.

аза деби тіліні даму кезедері туралы трт трлі кзарас бар:

1. аза деби тіліні тарихы V асырдан басталады (.Мсабаев, Б.Кенжебаев).

2. аза деби тіліні алыптасуы Абай, Ыбырай творчествосымен байланысты, демек деби тілімізді тарихы XIX. I жартысынан басталады (С.Аманжолов).

3. деби тілді тарихы жазба дебиетті пайда болуымен байланысты. XVIII. Екінші жартысынан басталады (М.Балааев, Х.Жмалиев, Е.Жанпейісов).

4. азан ткерісінен кейінгі аза деби тіліні алыптасу тарихы басталды (Т.ордабаев).

5. аза деби тілі аза халыны жеке ел болып, ханды ран кезінен, яни XV-XVIасырдан басталады (Р.Сыздыова, С.Исаев т.б.).

дебиеттер:

5. уезов М. аза деби тілі туралы// дебиет жне искусство журналы А., 1951 №4.

6. Сауранбаев Н.Т. аза деби тіліні тарихын зерттеу туралы// аза тіл біліміні проблемалары тадамалы ебектеріні жинаы. А., 1982. 112-124 б.

7. Кеесбаев І. деби тіл туралы// аза тіл білімі туралы зерттеулер А., 1987.

8. Сыздыова Р. аза деби тіліні тарихы. А., 1996. 6-74 б.

3. Дрісті таырыбы мен сратары: