Аза деби тіліні даму баыттары

1. XV-XVII . азаты ауызша тл деби тіліні сипаты.

2.Асанайы, азтуан, Жиембет, Мараса т.б. жне аза деби тілі

3. XV-XVII.ауызша деби тіл. лексика-грамматикалы, стильдік ерекшелігі

4. . Жалайырды «Жами ат-тауарих» шежіресіні тілі, лексикасы, фразеологиясы зерттелуі кне жазбалар мен аза деби тіліні арасындаы тарихи сабатасты пен жаласты.

 

Тірек сздер: тл ауызша деби тіл, аын-жазушылар, дидактикалы толау, жаугершілік лексика, кне сздер, шешендік сздер, кірме сздер, тл сздер, ресми іс ааздар.

 

азаты ауызша тл деби тіліні тарихы XV-XVII асырлардан басталады. Бл кезе – аза хандыын раан ру-тайпаларды з алдына дербес халы болып топтана бастаан, яни аза этнониміні тарих сахынасынан орын ала бастаан тсы. Сондытан азаты тл деби тілі осы кеземен шендестіріледі. (Р.Сыздыова)

XV-XVII асырлардаы аза ауымына поэзия тіліні негізінде ауызша дамыан деби тіл жне арым-атынас ааздары, тарихи шежірелер сияты жазба туындыларды ажетін теп отыран орта азиялы тркі деби тілі ызмет етті.

XV-XVII асырлардаы аын-жазушылар екі-ш жанрда жырлаан, бірі – дидактикалы толау (Асанайы, Шалкиіз), екіншісі – портрет ледері (азтуан мен Доспамбет), шіншісі – арнау ледері (бріне орта).

Лексика рамы негізінен леуметтік атаулар (жрт, халы, хан, батыр), жаугершілік лексика (найза, алдаспан, ауыр ылыш) жне абстракт есімдерден (ата, да, жалызды, ділдік) трады.

Осы кезедегі лексиканы бір абатын кне сздер алды. Оларды кейбіреулері (жазы-жапан, дала; салу-алдыру, тастап кету) бл кнде олданылмайды, екіншісі азірде тсінікті біра олданыстан шыып бара жатан (рсау-орау маынасында) пассив элементтер болса, енді бір топ сздерді маынасын (сындырау, тебір, аыту, крлем) айындауа ммкіндік жо.

Сз згерту тек есімдерді септелуінде згешелік бар, ол ілік жалауы мен, біз деген есімдіктерге жалананда -ім, -і, трінде келеді (менім, бізі); етістікті тйы трі -у жрнаы жне -ма жрнаы арылы жасалады; азіргі уа осымшасы осы дуірде -ара тласымен кездесуі; есімшені ауыспалы шаын жасайтын формант негізінен -тын; етістікті бйры рай тласы II жата -ыл, -гіл жрнаымен шырасады; сз тудыру жйесінде е актив -лы, -лы, -сыз, -дай жрнатары.

ХV-ХVІІасырлардаы аза деби тілі мраларын лингвистикалы трыдан танып-білуде оларды ауызша жетуімен байланысты туындайтын трлі иындытар аз емес. иындытарды е негізгісі наты дерекпен сйлеу ммкіндігіні жотыына байланысты туындайды.

«Х асырды шамасында бірен-саран аын-жырауларды аттары да млім бола бастайды. Мселен, Асан айы, Шлкез, Сыпыра жырау таы басалар. Біра бларды есімдеріне байланысты шыармаларды саны аз, кбі жнді саталмаан. Ендеше, Асан айы, Шлкез, Сыпыра жырауларды бірден дебиет тарихына енгізіп, оларды шыармаларын сз ету зірге асыысты шыар, олай шешу шін длелімізі де тапшы», - дейді Ы.Дйсенбаев (Алы сз. ш асыр жырлайды.А.,1965,6-7бб.). Соан арамастан, аза деби тілін біз на осы аты аталан жыраулардан бастаймыз.

Соы жылдары зерттеулер негізінде екі блімнен тратын «Ертедегі дебиет нсалары» жинаы (-ІІІ . дейінгі Орта Азия мен азастан жеріндегі жазба ескерткіштер жне Х –ХІІІ . поэзиясы) жары крді. Осы зерттеуде .Марлан, Б.Кенжебаев, М.Маауин, Х.Сйіншлиев, .мірлиев, .Дербісалин сияты алымдар біраз лгілерді басшылыа ала отырып, оларды салыстыру барысында Х асырдан Асанайы мен азтуан, ХІ асырдан Шалкиіз, Доспамбет, Шобан, ХІІ асырдан Жиембет пен Марасалар бізге ауызша трде жеткен деби нсаларды иелері деген тжырыма келеді.

Х-ХІІ . дебиеті бізге ауызша жетті. Шалкиізді ледері ХІХ асырды соы ширегінде, ХХ асырды басында біраз жарияланды. Доспамбет пен Жиембетті жекелеген ледері 200-300 жылдай ауыздан ауыза тарап, осы Шалкиіз ледерімен атарласа жары крді. Ауызша мір срген, ауызша жеткен деби шыармаларды дуірлеуге бару оай емес. йткені, мына ле Шалкиіздікі, ал мына бір ле Асанайынікі деп кесіп-пішіп айту ммкіндігі аз, авторын белгілей алу иынды тудыраннан кейін, шыан кезеі жнінде де наты бірдее айту иын, айтан кнні зінде айтылан пікірді длелдейтін жазба дерек жо.

Бл аты аталан жыраулара телініп жрген мраларды текстологиялы жадайы біркелкі емес. йткені, Асан толаулары стилі, тілі жаынан лдеайда жаа, кейінгі замана жуы болып келеді. Осыан орай академик С.Кеесбаевты: “Асан айыны ле сазы, лекси­калы шалымына араанда, бертінгі заманда да халы ос­пасы жамалып отыран” - деуі тектен тек емес (Орта асыр ескерткіштерін зерттеу жайында бірер сз. - Кітапта: Ескі тркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. - Алматы: ылым, 1983,24-б.). Бл асырлардаы кркем дебиет нсалары тілінде зіндік ерекшеліктер жеткілікті. Оларды тілінде бейтаныс сздер, маынасы кгірт сздер, сол сияты грамматикалы ерекшеліктер кездеседі.

азтуан жырындаы Белгілі биік кк сегір Басынан ара шырмас- жолдарындаы сегір ТТС-де «биік, зулім, заар», ал кк сегір «арлы, мзды, зулім, биік, кк сауысты» деп тсіндіреді. М.ашари сздігінде «сеір» «тау мйісі» деп крсетілсе, осы маынасы алтай, телеуіт тілдерінде саталанын В.В.Радлов атап теді (Опыт словаря тюркских наречий. -І,І,448-б.). Ал те кне тркі тілдеріне жатызылып жрген чуваш тілінде «шенкер»-ккшіл тс, саха тілінде «чкір» немесе «джкир» - млдір. азан татарларында «згір» - ккшіл, тува «чигир» - кк, ккшіл маынасында жмсалады. аза тілінде де шегір (ср кз, ккке жуы) кз олданысы бар екенін айту керек. Монол тіліндегі «цэнхэр», буряттардаы «сэнхир» сздері де «ккшіл» -ді білдіреді деп тсіндіріледі. Тілдік деректер «сегір» сзі тркі-монол тілдерінде «ккшіл» маынасын білдірген, ал биік, зулім маыналарын білдіруі кейінгі кезені жемісі сияты. Бл жнінде .Нрмаамбетовті келтірілген длелдері бар.

Маынасы бгінгі кнде кгірт тартан, мысалы, кіле (асты кіле), ботташы, кбе, ылмайан, ере, жміші, сйгез, жиырлы, оразды, шлегір, баяжан, т.б. жздеген сздер бар. Жыраулар тіліндегі маынасы кмескіленген тіркестер, атап айтанда, ебелек от, оймауыттай тоай, мздай кбелі, салуалы орда, ос арту, ос айтып, т.б., тіпті кп деуге болады.

дебиеттер:

  1. мірлиев . XV-XIX. аза поэзиясыны тілі. А., 1976
  2. Сйінішлиев . VIII-XVIII. аза дебиеті. А., 1989
  3. аза деби тілі тарихыны проблемалары. А., 1987
  4. Исаев С. аза деби тіліні тарихы. А., 1996
  5. біласымов Б. XVІІІ-XІX асырлардаы аза де­би тіліні жазба нсалары. — Алматы: ылым, 1988.

 

 

5. Дрісті таырыбы мен сратары: