XV-XVII . аза жазба тіліні крінісі

 

1. XV-XVII.ауызша деби тіл. лексика-грамматикалы, стильдік ерекшелігі

2. . Жалайырды «Жами ат-тауарих» шежіресіні тілі, лексикасы, фразеологиясы зерттелуі кне жазбалар мен аза деби тіліні арасындаы тарихи сабатасты пен жаласты.

 

Тірек сздер: тл ауызша деби тіл, аын-жазушылар, дидактикалы толау, жаугершілік лексика, кне сздер, шешендік сздер, кірме сздер, тл сздер, ресми іс ааздар.

 

 

Р.Сыздыова бл асырлардаы деби тілді танытатын кілдер мен оларды поэзиясы туралы ш трлі принципті кзарасын сынады:

1) ХV-ХVІ асырларда мір срген Жиренше, Асан, Доспамбет, Шалкиіз, азтуан, Шобандар ноайлы-аза жыраулары болып саналуы тиіс (Бл кзарасты алаш рет ылыми трыда проблема етіп ктерген зерттеуші .мірлиев екенін айта кеткен орынды – Б.М.).

2) Белгілі бір лке трындарына (Батыс азастан) біршама тсінікті болып келетін жырлар. Бл жырларда кейбір лексикалы жне грамматикалы кнеліктеріні згермей жетуі жанрлы ерекшелікке байланысты, етістіктерді зге тлалармен алмасуына жанр трі (мысалы, -ар-ды баса тламен) кп ммкіндік бермеген.

3) Авторлы дебиетті фольклормен атарласа мір сруіне арамастан, авторды зіне тн жырлау мнері, сйіп олданатын кркемдеуші элементтері саталады, сонымен атар бл туындыларда наты оиа, оны бол­ан жері, наты адамдарды аттары айтылатындытан, фольклорлы шыармалардаыдай згертіп айту еркіндігі шектеледі. Бл авторлы даралыты белгілеріболып табылады (аза деби тіліні тарихы. - Алматы, 1993, 78-б.).

ХV-ХVІасырлардаы туындыларда ноайлы элементтері біраз саталан, сіресе, Шалкиіз, Доспамбет, Шобандарда мндай ерекшеліктер атары мол. Тіл тарихын білу шін осындай ноайлы элементтер сол алпында оыланы дрыс екенін айтан Р.Сызды соратын, сымарыш ету, саын сздерін келтіреді. Бл дуірдегі деби тілді зіндік лексикалы, сз жасауа, сз згертуге байланысты грамматикалы сипаты бар, белгілі бір нормалану дрежесі алыптасан. Бізім, менім, жрерлер, не білейім, келе жата, бз, бзмай, атлы, кешу, ханлар трізді грамматикалы тлалар ноайлы дуірінікі екені сзсіз. сіресе ноайлы элементтер жырларды лексикасында кп кездеседі: нарты, дестір, ителу, жара, кежігу, оалау, атлы, кешмек, т.б.

Кежідегі адама, Тн йысын таптырмас жолдарындаы кежіні тп-тркінінде кежеуіл – торуыл, кзет, шолын (Жез., Ж.ара, Сем.,Ас.) жатыр. Кзеттегі, шолындаы адама йы жо дегенді білдіреді. Доспамбеттегі асты кіле, сті мз дегендегі «кіле» сзіні маынасын .Нрмаамбетов «іріктелген, е жасы, срыпталан» жне «негіз, зек»-ке мезейді (.Нрмаамбетов. Бес жз бес сз. - Алматы: Рауан,1994.-304 б.).

Тілдік талдаулар жасаанда басшылыа алу шін, тіл тарихындаы аиатты крсету шін ноайлы элементтерді сол алпында алып, арастыран – шарт. Бл - ыпша тілдеріні ноайлы-ыпша тобы мен аза тіліне жне ноайлы мен зге тркі тілдеріне тн орта, айырым белгілерді анытау масатында да ажет шешім екені айтылып жр.

Ноайлы дуірі тілін зерттеуді иындытарын туызатын себептер жеткілікті. Атап айтанда:

- бл дуірдегі деби лгілерді фонетикалы кйін сипаттау ммкін емес, йткені олар сол дуірде хата тспеген.

- тіпті грамматикалы рылысыны да дл сол кйінде боланына наты кз жеткізу иын, йткені таы да кезінде жазылып, хатталмаан.

- бар ерекшеліктерді пайда болу уаытын дп басып крсету ммкін емес, себебі оларды кейін жамалуы ытимал.

- текстологиялы ала-лалытара орын берілуде. «Х-ХІІІ асырлардаы аза поэзиясы» кітабы мен «Бес асыр жырлайды», «Ай, заман-ай, заман-ай» кітаптарында жекелеген сздер мен сз тіркестері р трлі беріліп жр. Бл уаыт ткен сайын натылыты алыстатып, тілдік деректерді шынайылыын тмендете береді. Мысалы: Жмішіден ос артып (Х-ХІІІ асырлардаы аза поэзиясы); Жмішіден ос айтып (аталан соы екі кітапта).

Бл ноайлы деп аталып жрген дуірді е негізгі тілдік крсеткіші - «ырымны ыры батыры» жыры. Жырды алаш жырлаан белгілі жырау – Мрын Сегірбеклы. «ырымны ыры батыры» жырыны дниеге келуі Сыпыра жырау есімімен байланыстырылады. Сыпыра жырау бл жырды зінен кейінгі тадырын біл жырауа аманат еткен. біл зінен кейін Нрыма, ал ол болса Мрын жырауды олына табыстайды.

Жыр ыры тараудан трады. р тарауы жеке-жеке бір батыра арналан. «ырымны ыры батыры» зіні тегі жаынан ырыызды ататы «Манасына» сайды. Клемі жаынан одан лкен, тіпті алымдар клемі жаынан «мы бір тннен» де лкен деп есептейді. Негізгі сюжеті шеттен келген басыншылардан елін, жерін ораан батырды ерлігін дріптеуге рылан. Сюжетіні саны р трлі аталып жрген (27,26,28 жырдан трады) «ырымны ыры батыры» жырларыны рамына 41 батыр туралы 35 жыр бар деп есептеп, «Тана» жырыны жеке батырлар тобына емес, «арадан батыр рпатары» тобына жататындыын анытаан жне олжазба орынан «ттыия», «Едіге», «Манашы», «Жабыршы», «Шынтас», «Шынтаслы Трехан», «Слтанкерім», «артожа», «лынша» жырларын топа енгізген - алым .Сыдиов. Бл жыр туралы зерттеулер мен мліметтер Орталы ылыми кітапханасында саталан. Жырды р жылдары А.Хангелдин, Б.Жаыпбаев, М.Хкімжанова, М.Исаева, Д.Мрыновтар жазып алан.

Жырлар батырлар туралы боландытан, жауынгерлік лексиканы кездесуі зады. Жырларда кездесетін жауынгерлік лексиканы іштей бірнеше лексика-семантикалы топтара бліп арауа болады:

1) рекет, іс-имылды білдіретін сз тіркестері: талан ету (жеті атар жебесін атып талан етеді); ор ояндай кірту (Алшаырдай алматы, ор ояндай кіртіп); ордасында шалу (Ордасында шалады, лтіріп кегін алады); басы бліну (Басы блінді алматы); атан оы ту (Шарайнаа арамай, атан оы теді), т.б. Бл олданыстарды брі дерлік еркін сз тіркестері емес, лексикалы маына иеленген, лексикаланан тіркестерге айналан. Найзасын ендірді, жауды жайратты, найзасын саптады, жауды оттарын сндірді, клін ккке шырды, елін шабу, жауды жапыру, ойын салу, т.б.имылды, атыыс кезіндегі іс-рекетті білдіреді.

2) ару-жара атаулары: мылты, адыры, дулыа, сауыт, алан, жебе, сада, о, шарайна, айбалта, а сгі, у жебе, кк жебе, ср жебе, а найза, а семсер, а алмас семсер, т.б. ару-жара атауларыны жекелеген жырларда эпитетсіз жмсаланы байалады. Ал керісінше кейбір жырларда бір ана жебені зі бірнеше трлі эпитетпен олданылады:

 

- кк,

- ср,

Жебе - а,

- он екі ттам у,

- у

- а

Найза - а алмас,

-а сапты болат)

 

- кескір,

ылыш - ткір болат

 

- сауыт бзар,

О - масаттан соылан

- трт ырлы алмастан жасалан , т.б. болып келеді.

 

Екінші кезекте жырларда леуметтік немесе оамды мнді сздер мен сз тіркестеріне орын беріледі. Мысалы: хан, бек, слтан, асыл, дана, ер, бай, жыршы, би, ойшы, бйбіше, аланым, жрт, жаын, кемпір, шешей, паыр, пенде, келін, асаал, аа, іні, жаыны (жеті ата жаыны) жне траты сз тіркестері ас болу, хабар салу, кеес ру, т.б. оамды-саяси лексикаа, оны ішінде леуметтік-тарихи маынасы бар олданыстара жатады. Осы аталан сздерді ішіндегі асаал, би, жрт, т.б. терминдене бастаан сздер. йткені келесі дуірлерде блар термин ретінде тратала бастайды.

шінші кезекте трмысты лексика элементтері трады. Жырдаы саны жаынан те кп сздерді бл тобын:

а)азы-тлік атаулары: рт, шекер, бал, ст;

) мал атаулары: бие, ой, жылы, сиыр, ба, бура, мал, т.б.

б)мала байланысты рал-жабдытарды атаулары: тая, шылбыр, кйме, т.б.

в)мата атауларын білдіретін сздер: мапал, парша, т.б. деп блуге болады.

Сз тіркестері: атана саба арту, трт саба ымыз, бір сауын латы ешкі, ту бие, темірден кебіс, кк ала тай, алтын тон, тобылы меді торы ат, кіндік кесу, мерекелі той жасау трінде келеді.

Бл жырларда, сіресе «обыланды батыр» жне баса да жырларда ономастикалы атауларды олданылуы те жиі. Мысалы,оны ішінде:

а) адам аттары: Ашахан, ыдырбай, Аару, обыланды, Бек, Тауып хан, рта, Апар, Жапар, Бибіжан, ошабай, Алшаыр хан, Айаса, Байаса, Ккемпиаса, Ккаса, озалмас хан, Ханслу, Ибажан, остре хан, т.б.

)жер, су аттары кп болмаанмен, шырасады: аратас, Жайы, Жиренопа, Бесоба, Ешкіыран, Жирен, Тобылытау, Егіздібла, Балбла, Айырбгілді, азан аласы,Еділ суы, Жыланды тау, ап тау, Бкентау, т.б. Ерекшелігі ретінде тауларды атауынан сотау, зен, кл су атауларынан кейін клі, суы (ара ойыты клі, Еділ суы, Кк зен) сздеріні тіркестіріліп айтылуын атауа болады. Образдылыты білдіретін атаулара ыры апалы ырым, ыры сан ырым, Алты кндік аптау, т.б. Блар наты жер атауларынан грі бейнелі олданыса жатады, натылыты білдірмейді.

Жырлардаы ел, ру, халы атауларына тосан баулы ноай, ара ыпша ноай, алма, сыбан, остре елін жатызуа болады. аза халыны алыптасуында белсенді ызмет атаран ноайлы елі, тосан баулы ноайлы жрты, алма этнонимдік атаударын келтіре отырып, атаулармен байланыстыра оларды жасы-жаман, о-теріс жатарын крсетуі де жырларды тіліндегі ерекшеліктерге жатады.

Бл жырларда, атап айтанда, «ыдырбайлы обыланды» жырында кездесетін маынасы кгірт сздерге тбісім (тбісім ету), асаба, зере, заар (Жалыз ара кргесін Заар алма уанды), п (ыры нара п артты), шеші (Шеші итті зоры екен), ашы (Ашы болып еліне ызыл басты барад), т.б. жатады. Бл олданыстаы заар есер, залым маынасында болса, п жк маынасында, ашы (тілегін тілеуші, тілекші), маынасын береді.

Кірме сздер абаты араб-парсылы сздерден ралады. Діни сздерден машар, шілтен, мадихаттау сияты бірен-саран ана сздер шырасады.

р топтама бойынша алып араандаы кркемдеуіш, бейнелеуіш олданыстарды жасалу жолына арай бірнеше топа блуге болады:

1) есім тіркестерді алдыы сыары соысын анытап трады. Мысалы, сауын ст, у шоай, ырлы мылты, ара жас, иесіз дние, жолым дние, ара бауыр л, батыр ер, т.б. Шыбындай жан трінде келетін тееулер де кездеседі.

2) Есім сз бен етістікті тіркесуі арылы жасалан тіркестерді кбіні маынасы траталан тіркестерге айналан. азынаа салу, жасы тгілу, аа тапсыру, тсі кету, арасы кріну, жерігі анбау, бауыры елжіреу, жзі солу т.б. – осы олданыстары кні бгінде де саталан. Ал ерекшеленіп тран, олданысы жалпыа тсінікті емес тіркестер: йыдан ату, лынды сайлау, тойа тсу, аа тапсыру, амын айту. Бл келтірілген мысалдардаы тіркестерді алдыы сыарлары барыс, табыс, шыыс септік тлалы жне туелділік жалаулы болып келген.

3) Атау тлалы есім мен етістік тіркесуі арылы жасалан олданыстара: кеес ру, той жасау, тілек тілеу, айы салу, тл болу, жлыс салу, дай алу, кн туу, тбісім ету, т.б жатады.

Бетіне таба салу, ош алу (жасы деп ош алу), а жарылып кн туу, ош кру сияты траты тіркестерімен атар, ойнына жас тгілу, ат бауырынан ту, бір крсем деп шлдеу - жеке стильдік олданыстар.

Жырларда грамматикалы тлаларды жарыспалылыы байалады. Мысалы, шаа туелсіз, немі орындалып жататын іс-рекетті –ар, -ер, -р жне –ады (ауыспалы осы ша) формасымен беру кездеседі. –ар, -ер,-р; -ып,-іп,-п; -ды,-ді,-ты,-ті жне жіктік тлаларды (1-жа, 3-жа) олданысы те белсенді: Кезегімді бер деді, айратымды кр деді, Сонда обылан сйледі; Сонда алма долданды, орамасаа ол салды, т.б.

Грамматикалы тлаларды ысартылан формалары жиі кездеседі: емен, бй деді, болмаасын, болансын, аяман, т.б. Би- кірме префиксіні тіркесуінен биарман сияты сз туындаан.

Септік формаларыны элизияа шырауыбылысы кездеседі: Жібекті кр де , шашым (-ды тсірілген) кр; дай тілегі (-ді тсірілген) бергесін, т.б.

Шежірелер тілін зерттеу деби тілді талай крмеулі мселелерін шешуге ммкіндік береді. Сондай нды дерек­терге ол жеткізуге ммкіндік беретін шежірелерді бірі — XІV асырды аяы мен XV асырды басында жазылан “Жами' ат-тауарих” шежіресі, шыарма авторы — адырали Жа­лайыр би. Бл шежірені 1854 жылы И.Н.Березин жарияла­ан мтіні библиографиялы сирек кездесетін ндылыа айналып лгірді, ал азан университетіні ылыми кітапханасында саталан екінші тізімі (текстологиялы, термин-список) де мамандарды олына оайлыпен тсе оймайды.

Жылнаманы атауы шартты, йткені алашы беті саталмаан жне оны тілін, тарихын зерттеумен аса кп шылданан татар зерттеушілері авторды “Кадр-Али бек” деп атаса, аза зерттеушілері “адырали” дейді.

Бл араб графикасымен жазылан, негізін ыпша тобы­на жататын тркі сздері райтын мраны тілін арнайы зерттеген крнекті алым Р.Сыздыова: “Известно, что арабографических рукописях, как обычно, текст не снабжается знаками препинания, отсутствуют заглавные буквы. Чтобы облегчить его современное прочтение, мы разбиваем текст на предложения, проставив соответствующие знаки препина­ния”, — дейді (Язык Жами ат-тауарих. — Алматы: Наука, 1989, 4-б.).

Жылнаманы тілін зерттеген З.А.Хисамиеваны есебінше, тркі абаты — 58 %, араб сздері — 28%, парсы сздері — 13%, орыс жне монол сздері — 1%-дан трады екен.

Ескерткішті лексикалы жне грамматикалы трыдан зерттегеннен со алым Р.Сыздыова бл шыарманы “азаты ескі жазба деби тілін танытатын бірден-бір нды ескерткіш” деген орытындыа келеді.

Соы кездері р лт ортаасырлы мраларды зіне телуге тырысып бауда. Бл тста Э.Р.Тенишевті: «Такими литертаурными памятниками надо пользоваться с большой осторожностью: когда исследуются близкородственные языки, легко принять за «свое» то, что не является «своим», - деген пікірін жадта стау керек. (Материалы по татарской диалектологии//Вопросы диалектологии тюркских языков. Баку, 1966, Т.І, С.216).

Х асырды алашы жартысында Алтын орда трлі дрежедегі объективті жне субъективті себептерді сер етуі барысында (зара ырысу, Куликов шайасы, мір-темірді шабуылы, т.б.) Алтын Орда ыдырай бастады. Алтын Ордадан бірте-бірте Сібір, ырым, азан хандытары, Ноай ордасы, аза жне збек хандытары блініп шыты. Трлі тайпалы одатарды консолидациялы бірігуі нтижесінде азаты жалпыхалыты тілі пайда болды. Жалпыхалыты ауызекі тіліні, сйлеу тіліні элементтерімен аныа берген тіл ауызша деби тілді мір сруін амтамасыз етті.

ХІ-ХІІ . тркілік ескерткіштерді тілі негізінде ресми іс-ааздар стиліні іргесі аланды. Бл дуірдегі ескерткіштер те кп. Алтын Орда хандарыны трік слтандарына арнаан бітіктері, Махмудхан слтанны Мехмед слтана жазан бітігі (1466 ж.), Сахиб-Герейді жарлыы (1523 ж.), Тотамыш ханны жарлыы (1392 ж.) т.б. Татар алымы Ф.М.Хисамова бл бітіктерді дстрлі арнау блігінде Х-ХІ. тн стандарттар мен штамптарды саталандаына кіл бледі (Татарский язык в Восточной дипломатии России (ХІ – начала ХІХ в.).

ХІ-ХІІ . тркі жазбаларында ил «народ», bitiq, ilci т.б. термин-сздері сол алдыы дуірден бері келе жатан олданыстара жатызылады. Сз соындаы , -ны саталуы да кне йырлы алдыы дуірді белгілері атарын толытырады. Фонетикалы ерекшеліктеріне сз басындаы й, кптік жалауыны -лар трінде жазылуы жатызылса, морфологиялы ерекшеліктеріні е бастысы ретінде септікті таза ыпшаты формасыны орын алуы айтылады (-а,-г; -ны,-не;-дан,-дн; -да,-де (-д), т.б.). ткен ша -ды,-де; -мыз (1-ж.); жедел ткен ша –ды; -ан - есімше формасы, -ып,-іп ксемше формасы т.б.

 

дебиеттер:

1. мірлиев . XV-XIX. аза поэзиясыны тілі. А., 1976
2. Сйінішлиев . VIII-XVIII. аза дебиеті. А., 1989
3. аза деби тілі тарихыны проблемалары. А., 1987
4. Исаев С. аза деби тіліні тарихы. А., 1996
5. біласымов Б. XVІІІ-XІX асырлардаы аза де­би тіліні жазба нсалары. — Алматы: ылым, 1988.
6. Балааев М. аза деби тілі жне оны нормала­ры. — Алматы: ылым, 1984.
7. М.Маауин. аза хандыы дуіріндегі дебиет. –Алматы: Ана тілі, 1992.
8. мірлиев . аза поэзиясыны жанры жне стилі. — Алматы: ылым, 1983.
9. Момынова Б. аза деби тілі тарихын зерттеу жйесі.-Алматы:аза университеті,2001.
10. ХV-ХVІІІ асырлардаы аза поэзиясы . - Алматы, 1982.
11. Бес асыр жырлайды. 1-2-томдары. — Алматы: Жа­зушы, 1989.

6. Лекция таырыбы мен сратары: