ХІХ асырды І жартысындаы аза деби тіліні грамматикалы сипаты
1. ХІХ асырды І жартысындаы деби тілді грамматикалы сипаты
2. Белсенді олданылан грамматикалы формалар
Тірек сздер: аындар мектебі, натылы таырып, жаугершілік лексика, кне сздер, шоыр (тирада), перифрастикалы тіркестер.
ХІХ асырды І жартысындаы аза деби тіліні-лы жрнаы зат есім тудырушы е німді жрна болан. Бекзатты, марлы,айырымсызды, тедік, кндестік, міндестік, улы, смды сздері –лы арылы жасалан абстрактілі маыналы зат есімдер. (марлы – тасын, матан – жел; Кндестік те елінен, Міндестік те елінен; Момына жапса жаланы, улы, смды табады; Бекзатты, слулы тгіл, Айырмайсы туысым, уелі а пен араны).
-ор жрнаы арылы параор, саудагер, жемор, бозаор, даугер сздері жасалан (Жемор семіз малмен те; Бозаор ойсыз жастар).
-Шы,-гіш,-сыз жрнатары да Дулат тілінде олданыс аясын тапан (Биеші, ызылшы,тгендеусіз).
-Дай,-дей арылы жасалан аштардай, блатай сын есімдері туындаан.
Етістікті болымсыз тріні есімшелі формасы те жиі олданылады: бермес, таламас, арамас, клмес, серпілмес, болмас, татымас, т.б. Бл форманы йас раудаы ызметі айрыша: Тіл біткенні шешені, Топта бермес есені; жаман ит жлып жей берер Алды-артына арамас; Жасы итті белгісі – Жлма тгіл жаламас; Істемей олмен іс болмас, ры сзден кш болмас, т.б.
Етістікті шартты жне алау райыны олданысы норма дрежесіне жеткен: Батыр деме батырды Шеп ран жауа шаппаса; Тре деме трені Ел тілегін таппаса. «Слейменге» деп аталатын бір ана леінде шартты рай формасымен келген 14 етістік бар.
-Ма жрнаты тла Дулатта шаты, жаты мнді білдіріп, масатты келер ша тласында олданылан: зіде, Ишан, иман жо, Елге имагн бермексі. иямет-айым боланда, уелі зі крмексі.
Септеулік шылаулар мен демеулік шылауларды сз бен сзді байланыстырудаы, йас раудаы орны да айрыша: Мадайы кнге тиген со, табаны жерге тиген со, т.б.
Сол сияты со, секілді, сынды шылаулары дріптеуде (Слеймен сынды), баалауда пайдаланылады: асып алан сыылды, Тістеуік айыр секілді, т.б. Сонымен атар дріптеу ой/ой шылауы арылы да жасалады (Несібе, ырыс тегіс ой, Сай-сала толан жеміс ой).
Сан есімдер субстантивтеніп олданыса тсірілген: Жиырма бес бар ма маайда, ыры бес, шыты кезеге, Сексеннен алан хабарды, т.б.
Дулаттаы метафораларды кбі аынны мірден тйгені, субъективті баа, зі жасаан тжырым болып жмсалады: Ауыл-айма кршіе Алтынны айшы буысы; Адалдыы – аылда Сыбызыны кйісі; Мынау азан зманда арасы - антор, ханы – арам; Бозбаласы – бошала, т.б. Метафораларды кбі зат есімді тірек етіп алып жасалан. Адамны дене мшелері, жануарлар атауы да Дулат тілінде метафор жасауа атысады: Бадана кз, тоыз тор; абыраны сгілтіп; Мрнын жырып, гізі болды жегілген; Дние – жемтік, мен – тбет, т.б.
рине, тек екі аын шыармасы сол тстаы дебиетті толы сипатын жеткізе алмайтыны рас, біра сзсіз бірегей рі крнекті кілдері екенінде дау жо.
Бл дуірлердегі (Х-ХІІІ .) аын-жырауларды ішінде ел мддесін ерекше екпінмен жырлаан Махамбетті жыраулар мектебіні дстрін жаластырушы рі аынды мектепті іргесін алаушы ретінде танимыз. йткені, жоарыда айтыландай, шыарма мазмныны белгілі бір лгіге рылуы, ол лгіні негізгі шарттарын сатау дстріні мір сруі бес асыра жуы уаыт аралыындаы тілдік рылымны састыына ласан. састы суреттеу ралдарындаы сйкестікті, шаблондарды бір жырдан екінші жыра кшіп отыруыны себебін тсіндіреді.
Махамбет - батыс ірден шыан жыраулар дстрін жаластырушы, біра басалар секілді айналасы мен маайындаы былыстарды жай ана баылаушы емес, ол - рекет иесі, рекет-оианы ішінде зі жреді. Аына тн осы белсенділікті Р.Сыздыова дл крсетеді. Махамбетті имылды жырларыны ерешеліктерін М.уезов былайша келтіреді: «Жалпы Махамбет шыармаларыны туысы, кезі рдайым осыан сас. Екпінді, келте, кесек бір имылды жыры да зіне сап: зымырап, шар рып, от шашып, іші-тысы бірдей тп-ттас боп трады» (М.уезов. Махамбет //Махамбет батыр. – Алматы: Арыс, 2004, 120-б.).
Лингвистикада Махамбет ледеріні тілін арнайы зерттеген ебектер жоты асы. .мірлиев, Р.Сыздыованы ебектерінде аын лендеріні тілдік сипаты ішінара сз болады. .мірлиевті ”аза поэзиясыны жанры жне стилі” (Алматы, 1983) атты XІX асырды бірінші жартысындаы аза поэзиясыны жанры мен стилін саралауа арналан ебегінде дебиеттану мен тіл біліміні орта проблемалары тоыстырыланымен, дебиеттік аспектілерге кбірек кіл блінгенін айта кету орынды. Махамбет ледерін лингвотекстологиялы жатан мейлінше толы саралаан .нес р жылы басылымдарын салыстыра отырып, р басылымдардаы жекелеген сздер мен сз тіркестерін бойынша ауытулара тоталады, нормадан масатты, масатсыз ауытуларды себебін ашып крсетеді, дрыс оылуына найды. Маынасы кмескіленген сздер мен сз тіркестеріні маынасын ашу шін ізденген .нес 1925 жылы жары крген Махамбет шыармаларын факсимилие ретінде негізге ала отырып, аза деби тіліні тарихында ауызша-жазбаша мтін ымын сынды. Бл аза деби тілі тарихына тн феномен былыса берілген (бірнеше асыр ауызша трде тарала отырып, осыдан бірнеше асыр брын жазуа тсірілген кез келген мраны тіліне байланысты олдануа болатын термин – Б.М.) тымды олданыс болды. Ал аынны жырлары дебиетші алымдарды тарапынан з баасын толы алан. Бл сіресе академик .Жмалиевті есімімен байланыстырылады.
Махамбет туралы алым Р.Сыздыова: “Махамбет тарихта жырау емес, аын деген атпен танылды, біра дебиет пен тілдегі орны жыраулы пен аындыты тйіскен жерінде. Ол — жыраулар мектебіні нрі мен барын алып, оны аынды дстрге июластыран аламгер”, — дейді (аза деби тіліні тарихы. 181-б.). Сондытан Махамбет ледерінде сонау ХУ асырдан бері тілімізде алыптасып кеткен клишелерді, атап айтанда, ырарланып ткен ер, абырасын сксе де, анын судай тксе де, ср жебелі о, кшіген жнді о, атанын ардай боратан, адырнасын ала гіздей міреткен, т.б. кездесуімен атар, жыраулы дстрді жаластырушысы екеніні белгісі айталауларды (мнар дамнар мнар кн), т.б. болуы аны байатады. Ал аын тілінде ер, батырды, елді жайын суреттеу шін олданан соны образдар жеткілікті.
Махамбет стиліне, батыс ірі жырауларыны тіліне тн бірен-саран сздерді, сз тіркестерін Шкрімні, Дулатты да олдананын байауа болады:
Дулатта: Айбарлы а ордада (23-б.сиетнама);
Махамбетте: Хандар кірген а орда;
Дулатта: Атадан алан а сауыт,
Арама бден быланды
Басшысы жо сорлы елді
Малы мен басы ыланды (40-б.).
Махамбетте: Атадан алан сауытты
Шыыршыын тот басар,
Жыртыла тозса жаасы (М.95).
олданысы аз, Махамбет ледерінде шырастыратын нмарт сзін Шкрімнен кездестіру де кіл аударарлы факт:
Шеберлікке бет ойдым,
Сурет жасап тр ойдым,
самас емес бл ойды
Тбі ола нмарта (Иманым,62-б.).
Махамбетте: Шаппаан нмарт оар ма? - Бл келтірілген мысалдардаы сздер екі аында да тек бір маынада олданылып тр. Жігерсіз, жасы маынасын білдіретін бл сз - жасалуы жаынан блек олданыс.
Махамбет тілі туралы: «Аын поэзиясыны тілі лексикалы ерекшеліктерсіз емес. Мысалы, толаай, марай, керіскендей, шандоз, нмарт, ереулі, мінкен, кдіре, еку, адырна секілді маынасы кмескі сздермен атар морфологиялы ерекшелігі бар біраз сздер байалады», - дейді Е.Жанпейісов (Е.Жанпейісов.аза прозасыны тілі.-Алматы,1968,42-б.). Сондай сздерді бірі Махамбеттегі еріскенсзі де р басылымда р трлі жазылып (кейде еріккен трінде) жрген сз. Бл сзді маынасын ашу шін Р.Сызды: «Еріскен сзін аын екі-ш жерде олданады. ...Диалектолог мамандарды айтуына араанда, ерісу – Орал, Атырау, Маыстау, Орынбор лкелерінле «ерегісу, керісу» маынасында олданылатын диалектизм. Бл тланы деби нормадаы егесу дегенні бір варианты деуге болады», - деп крсетеді (Р.Сызды. Махамбетті р сзін тсініп оыса// Махамбет батыр. - Алматы: Арыс, 2004, 258-б.).Мндай сздерді атарына сой, сойлы, кескекті сздері де осылады.
йылжыта ла жирен ат мінген, йры, жалын шарт тйген, Мен кескекті ерді сойымын, Кескілеспей бір басылман, - деген жолдаы кескекті ер тіркесіні маынасы кгірт, тсініксіз. Кескек, кескекті сзіні Махамбет контексіне тн маынаа жуы олданысын . Жаыповты «Тйе сірушіні тсіндірме сздігінен» (Алматы, айнар,1989,192-б.) кездестіруге болады: «Кескек – жас тйелерді, кбіне тайла кезінде бас білдіру шін олданылатын жмыр таяша. Бас білдіру шін мрындыталан тйе рісі екі жетіден со, айта сталып, мрынды блдіргісіне екі лаштай мыты таяша байлап, оны тйе стіндегі бас білдіруші кісіге статып шгеріп, тіздеген орнынан барлы жіптен босатады да, тйені трызып жібереді. стіндегі адам тйені сол кескек арылы басарып, баыттап отырады. Сйтіп, аыры бас білдіреді» (97-б.). Яни, олына бас білдіру шін ару (бл жерде тая) стаан, ер стінен (астына ерттеген, ері бар ат, арыма (тйе) мінген) ер азамат, бас білдіруші, олбасшылы жасаушы маынасын ааруа болады. Ер стіне орнатылан бас білдіру шін пайдаланылатын таяшасы (рал) ол затты шыан тегіне, затына нсайтын кескекті ер тіркесі сз-образ алпында жмсалып траны аны. Басалара бас болып, билігін жргізетін, баыттап отыратын ер бейнесі (олында билігі бар, ел басара алатын, олбасшылы жасаушы) осылайша сомдалан. Мндаы сой сзі «аза тіліні тсіндірме сздігінде» (Алматы: ылым, 1961, 2-т.,269б.) шыу тегі, заты маынасын береді деп тсіндіріледі. Бл пікірді Р. Сызды та олдайды. рине, бл олданысты асар с секілді тектілерді тымынанмын деп ынуа болады. СойдыМахамбет олданысында мыты, берік, наызды зі деген (наызды наызы деген оралым жиі олданылады, біреуге та аланда, сйсінгенде айтылады) маынасы басымыра. йткені, Мен а сар сты сойы едім, Шамырансам таы кетермін... - дегенде, кескілеспей басылмау-да айтанын орындамай оймайтын, дегенін істеу шін жанын июа баратын дініні беріктігін, мытылыын тсінеміз. Р.Сызды мны ерекше сзді атарына жатызады. азіргі трік тілінде 6 маынада жмсалатынсой сзі аза тілінде тек, нсіл маынасында олданылады деп есептейтінін айта келіп: «Махамбет ...батырлыты да зге асыл асиеттер сияты негізі, тегі (сойы) болу керек жне бл негізді физиологиядан грі, адамны ата тегі асиетінен, алан трбиесінен іздеген болуы керек», - деген ой айтады. Біра бл сойлы сзіні беретін маынасына кбірек жуытайды. Ал сойды біз айтып кеткендей, контекстегі маынасыны коннотациясы мыты, берік, наыза жуыыра. Бл сзді таралым аймаыны те ке, азастанны батысы мен шыысыны аралыындаы алып кеістікті алып жатыр, йткені сойлы-ны Дулат тілінен де шыратуа болады.
Махамбетте маынасы кгірт дара тлалы сздер кп. Х-ХІІІ . жыраулар тіліндегі арындас сзі «ер адамны жасы кіші йел жынысты туысаны жне жалпы ер адама байланысты айтыландаы жасы кіші йелді атауы» маынасында емес, кне маынасы «аайын, туысан адам, бір жртты адамы» мнінде жмсаланы белгілі. Сол сияты маынасы кгірт емсеу, жемсеу, алаулау, еп, орны, т.б. сздер кездеседі. Дегенмен де Махамбетте, Дулатта маынасы кгірттенген сздермен келетін тіркестер дара тлалы сздерден де кп. Махамбет ледеріндегі маынасы кмескіленген сздерді кбіні траты тіркес рамында келетіні алымдар тарапынан айтылып жр. Мндай тіркестерге: ереуіл ата ер салмай, у толаай бастанбай, кескекті ерді сойы, астана жрт, аса жрт, т.б.
Соларды бірі - еіреу лы емшек боз. Емшек боз – бйгеге тспеген жас сйглік (Ж.Кейкин. азаы атаулар мен байламдар. - Алматы:лке, 2006, 190-б.). Контекстік маынасы - лі жетіле оймаан, боса, ерге (батырлыа) жетпеген. Кдімгі аузынан ана сті кетпеген, лі жетілмеген, шыдалмаан, бос белбеулеу маынасындаы боз емшекті біз жиі олданамыз. ле мтінінде йас шін боз емшекті емшек боз деп айту зады былыс. Біра Ж.Кейкинні айтуынша, емшек боз деген азаы атау олданыста бар.
А сзі арылы дстрлі тілдік олданыстарды жасалан: А Жайы, а орда, а бпе, а саал, а балта, т.б.
Дулат пен батыс іріні кілі Махамбет тілін салыстыру барысында таы да бірнеше састытарды табуа болады:
Дулаттаы: Кл орыан ызыштай
Сен десе салам байбалам (сиетнаме,31-б.)
Махамбеттегі: Ау, ызыш с, ызыш с,
Кл орыан сен еді, - дегендегі, ызыш с олданысында мазмнды та, контекстік те, тлалы та айырмашылы жо. ызыш с Дулат ледерінде бір емес, бірнеше жерде шырасады. Барлы жерде де бір маынада олданылады. Тек сз астарына сай бірінде адамны бейнесін ызыш с арылы жасау (кейіптеу) жне кдімгі с маынасында жмсалан. Мны зі ертеден белгілі, алыптасып сіісті (шаблон) болып кеткен тіркестерді Махамбет пен Дулатта молынан жруі халыты тіл элементтеріні з позициясын жоалтпай поэзияда за саталанын, жыраулы дстрді жалпыхалыты сипатын жоймай міршедік білдіргенін крсетеді.
Дулат ледеріндегі алты ару асыну, алпыс екі айлалы, кпшек сан, т.б. олданыстарды ауыз дебиетінен тікелей енгені крініп тр. Мндай олданыстар поэтикалы тілді жалпыхалытыын білдіретін фактора айналан. Осы секілді олданыстарды кезе-кезеде кездесуі, р трлі ірден шыан аындарды ледерінен табылуы ш трлі жадайды анытауа кмегі тиеді:
1) аза тіліні ттастыын;
2) ауыз дебиетіні рісіні кедігін;
3)поэзия тіліні ауыз дебиеті лгісі негізінде алыптасан кркемдеуіш тсілдерді бойына барынша сііргенін;
Дулат жне Махамбет сынды тлаларды ауызша тілді ерекшеліктерінен лі де болса толы бас тартпаанын, алыптасан дстрден іргесін аулататып, басы бтін толы ажырап кетпегенін крсетеді.
рине, сзді ауызша таралу дстріні сан асырлара созылуы нтижесіз болмады, осы процесс бес асыр бойына кездесіп отыратын зіндік ерекшеліктерді алыптастырды. Бл ерекшеліктер тек Дулат пен Бхара немесе тек ана Махамбетке тн ерекшеліктер емес еді, ауызша жеткен деби тілді алыптастырушы ірі тлаларды шыармаларыны бріне орта, бріне тн ерекшеліктер еді. Шаын дидактикалы-шешендік толаулардаы жеке жолдарды ана емес, ттас ле бліктеріні Х-ХІ . аын-жыраулар тілінде немі сас тсіп, айталанып келіп отыруы туралы «аза поэзиясындаы бір топ орта мотивті, вариантты дидактикалы шешендік толауларды белгілі бір аын-жырауа телімей... белгілі бір наты уаыт аясында алмай... орта мра ретінде арау керек» деген .мірлиев сзін айталап айту ажет.
Жалпы азаа тсінікті фольклор тілі азаты ауызша деби тіліні ауыз дебиеті дстріні негізінде алыптасуына трткі болды. Сондытан зге елді фольклоры мен аза фольклорын атар ою да дрыс емес, оны себебін алым Е.Жанпейісов (аталан ебек,51-б.)былайша тсіндіреді: «...орыс жртыны фольклорында тсінуге ауыр диалектілік ерекшеліктер, жаргондар, трлі варваризмдер, славянизмдер жиі шырасып отырады. Ал, аза немесе ырыз, араалпа фольклорыны тілін алатын болса, бл арада бгінгі оушы тсінбейтін, тсініксіз сздер кем шырасады. Сондытан да Шоан аза эпосыны тілін жазба дебиетке бергісіз дейді» .
ХІХ . І-кезеіндегі дебиет лгілері брыныша ауызша таралып, ауызша саталан трде жетті. Поэзияны да жанрлы тарамдары дами бастады, поэзия тілінде жарыспа суреттермен айту (параллеизм) трізді тсілдер ыысып, ле идеясын білдіретін амалдара кшті. Поэзияда натылы басым бола бастады. Мысалы, Исатай образын беруде «кермиыым, кербезім», «ландай ашты дауысым» трізді наты тееулер олданылды.
Махамбет тілінде жаугершілік лексика мол олданылды. Олар ару-жара, сауыт-сайман аттары, найза, ылыш, жебе, мылты т.б. Траты эпитеттермен келетін егеулі найза, жалаулы найза, алты лаш а найза Махамбет тіліні ерекшелігі. Аын тілінде сондай-а, сой, тарлан, арайна, арындас, емсау, жемсау, ереуіл, толаай т.б. кне сздер кездеседі.
Дулат – жыраулы дстрден бас тартан, аындыты жаа лгісін бастаан адам. аза леіні шоырлана блінуі Дулаттан басталады. Шоырда тарматар бір йаспен топтастырылады жне райсысы бір таырыпты амтиды. Дулат – перифрастика амалын едуір жандандыран аын. Ол з заманын «толынды теіз замана» деп суреттейді. Жырдан ала тау, ділетке шлдеу, ккірегінде она жо т.б. ты поэтикалы сздер де Дулата тн.
ХІХ . І жартысында азаты тл деби тіліні лексикалы рамыны негізі – алдыы дуірлерден срыпталып, нормаланып келген сз байлыы болды.
ХІХ . І жартысында тл сздеріміз оу-аарту саласына байланысты енген (оу, хат, сызу, кітап, саба алу т.б.) араб, парсы, сздерімен атар (старшын, майыр, салдат, тарантас т.б.) орыс сздері де ене бастады. Бл кезеге тн грамматикалы ерекшеліктерді бастысы: ол грамматикада варианттылы былысы бар екендігінде, сіресе, жарыспалылы морфологиялы тлалар ызметінде, иысу мегеру т.б. амалдарында крінеді.
дебиеттер:
1. Сыздыова Р. аза деби тіліні тарихы. А., 1993
2. азіргі аза деби тіліні грамматикалы рылымы. — Алматы, 1983.
3. мірлиев . Х-ХІІ . аза поэзиясыны тілі. А., 1976
4. аза деби тіліні алыптасу тарихы мен даму жолдары. Жина. А., 1981
5. аза деби тілі тарихыны проблемалары. А., 1987
6. мірлиев . аза поэзиясыны жанры жне стилі. — Алматы: ылым, 1983.
7. нес . Махамбет ледеріні лингвотекстологиялы ерекшеліктері. Канд.дисс.олджазбасы. - Алматы,2001.
8. Сыдиов . Аын-жыраулар. — Алматы, 1974.
9. Бабатайлы Д. — Алматы: Жазушы, 1991.