КРУ АБІЛЕТІ БЗЫЛАН БАЛАЛАРДЫ ОЫТУ МЕН ТРБИЕЛЕУДІ ПЕДАГОГИКАЛЫ ЖЙЕСІ

 

1.Кру абілеті бзылан балаларды клиникалы-психологиялы-педагогикалы мінездемесі

2. Кру абілеті бзылан балаларды оытуда жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстар

3. Кру абілеті бзылан оушылара білім беру мен трбиелеу

4. Кру абілеті бзылан балалара білім беру бадарламасыны ерекшеліктері

5. Кру абілеті бзылан балалара жалпы білім беретін мектептерде оыту мен трбиелеу

 

Кру абілеті бзылан балалара білім беру мселесіні алыптасуы мен дамуына кз салса, кз жанарынан айырылан балалара арналан мектептер мен мекемелерді ашылуына себепкер болан Валентин Гаюиді ебегіне назар аударамыз. 39 жасар педагог Валентин Гаюи 1784 жылы Париж аласында з аражаты есебінен кз жанарынан айырылан балалара арнап мектеп ашады. Ашылан мектепті «Ебек етуші заиптарды шеберханасы» деп атайды. Мектепке е алашыларды бірі болып 12 бала абылданады. Валентин Гаюи олара арнап зіні оу дістемелік ралын жазады. Мектепті материалды жаынан амтамасыз етілудегі иындытара арамастан мектеп жанынан баспахана ашады. Баспахананы кмегімен кз жанарынан айырылан балалара бедерлі аріптермен (шрифт) жазылан кітап басып шыарады. Кз жанарынан айырылан балалара арналан кітапты баспадан шыарылуы адамзат тарихындаы елеулі оиаларды бірі болып саналды. Арнаулы аріптермен басылан кз жанарынан айырылан балаларды сауатын ашу жмыстары 1829 жылы Луи Брайльді алты нктелі арпі шыана дейін жаласты.

1803 жылы патшалы Ресейді императоры болан Александр І Валентин Гаюиге сол кездегі империяны астанасы болан Санкт-Петербург аласында аласында кз жанарынан айырылан жандара арнап мектеп ашып беруін тінеді. тінішті абылдаан мейірімді Валентин 1807 жылы Санкт-Петербург аласында Александр І патшаны демеушілігімен Ресей тарихындаы алаш кз жанарынан айырылан тлалара арнап мектеп ашады. Мектепте кз жанарынан айырылан жандара білім беру мен трбиелеу ісі, ол нер жмыстарына йрету жмыстары ола алынды. Ресей империясыны аарту саласына осан орасан лесі шін император Александр І Валентинді тртінші дрежелі улие Владимир орденімен марапаттайды. В.Гаюи 1745жылы 13 арашада Францияны Сен-Жюст ауылында кедей тоымашыны отбасында дниеге келген. Дниежзілік Денсаулы Сатау йымыны шешімімен В.Гаюи дниеге келген кн, яни 13 арашаХалыаралы заиптар кні деп белгіленді.Заип жандарды,нашар кретіндерді саныны крт суі ДДС аладатып, 1967жыл соырлыа арсы крес жылы деп жарияланды.

Кз жанарынан айырылан балаларды ауызша, жазбаша сйлеуге йретудегі компенсаторлы ммкіндіктер оушыны са ол-имыл моторикасына байланысты, денесіні имыл-озалысына байланысты алыптасады. Осы пікірлерді длдігіне кз жеткізуде тарихи зерттеулер мен жазба жмыстарыны алыптасу кезеіне шолу жасауымыза болады. Олай болса, жазуды андай жне ай кездегі трін алсата, ол адам баласыны зор мдени табысы екені даусыз. Алайда, айсібір жазуды оу шін алдымен кзбен кру керек. Ал кз жанарынан айырыландар алай оып, жазуы ммкін? Бл сраа сонау Гомер заманынан бері жауап іздеушілер аз болмаан. Ааша немесе метала ойылан бедерлі жазулар ертеден млім.1784 жылы Парижде Валентин Гаюидіаріпті жазуы,1821 жылдан бастап Францияда Ш.Брабьені бедерлі жазуын айта аламыз. Біра бл жазуларды ай айсысы да жанарсыз жандара хат тану проблемасын тбегейлі шешіп бере алмады. Осыдан 2 асыра жуы брын, яни 1825 жылы Париждегі соыр балалар институтыны заип оытушысы Луи Брайль инемен шаншып жазылатын бедерлі нктелі жазу жйесін ойлап тапты. Ресейде бедерлі ріппен кітап бастырып шыаруды тыш ола алан А.Адлер болды. Ол 1885 жылы з аржысына балалара гімелер жинаын бастырып шыарды. Бар жоы алты нктені орналасу тртібін згерте отырып р трлі ріптер, цифрлар, математикалы белгілер мен нота сызытарына дейін айна атесіз ааз бетіне тсіре алатын бедерлі жазу жйесі екі асыра жуы уаыт бойы сан мыдаан жанарсыз жандарды рухани ажеттілігін ойдаыдай теп келеді. Ал кзітірісінде ебегіні жананын кре алмаан Брайль есімі бл кнде И.Гуттенбергті, М.Федоровтай лы аартушыларды есімімен атар аталады

Круді бзылуы соырлы (тотальды) жне нашар крушілікпен аныталады. Соырлар – круді болмауы, жары сезгіштікті жоалуы 0,04 ткірлігімен, нашар крушілік 0,05-0,2 ткірлігімен сипатталады. Круді саталу дегейіне арай кру абілеті былайша аныталады:

- Абсолютті соырлы -екі кздегі кру сезімталдыыны жоалуы;

- Практикалы соырлы - кру алдыыны саталуы, жары сезгіштік, заттарды формаларын (контур, силуэт, олды саусатары) кру.

Круді бзылуы туа пайда болуы ммкін немесе жре пайда болуы ммкін. Туа пайда болан соырлыты себебі катаракта, глаукома, кз торшасыны патологиясы, кру нервтеріні атрофиясыны тымуалаушылы жолмен таралуы болып табылады. Таы бір себебі -ананы жктілік кезіндегі трлі инфекциялы аурулармен ауруы. Жре пайда болан круді бзылу себептері, кру органдарыны ауруы, орталы нерв жйесіні аурулары (менингит, ми ісігі, менингоэнцефалит), бас миыны немесе кзді соы алуы болып табылады. Балалар арасындаы круді бзылуындаы негізгі клиникалы формалары нерв жолдарыны, кру анализаторыны абыты зоналарыны заымдануы, кз хрусталіні (катаракта) бзылуымен тсіндіріледі. Балалар арасында кездесетін кру абілетіні бзылуларына ылилы, амблиопия, астигматизм т.б. жатады. Аталан кемшіліктерді серінен бала бойында аныталатын жаымсыз жадайлар:

-имылды сфераны шектелуі;

- леуметтік тжірибе мазмныны толы болмауы;

- эмоциядаы, мінездегі ерекшеліктер;

- ойын, оу, ебек рекетін игерудегі иындытар;

- з-зіне деген сенімсіздік, пассивтілікті байалуы;

- шектен тыс озышты, ашуланшаты, агрессия.

ылилы - кру сызытарындаы кемшілік, кзді имылдатыш функцияларыны бзылуы, фиксацияны жалпы нктелеріне кз сызытарыны сйкес келмеуі (паралитикалы жне сйкессіздік) Паралитикалы трі буындарды салдануынан немесе (парез) рысу салдарынан пайда болады. Негізгі себептері соы алу, ісіктер, инфекциялы ауралар, интоксикация, ан кету. ылилы кезіндегі трі траты жне айталанбалы кйде жалпы фиксация нктесіне бір кз сызыыны сйкес келмеуінен болады. Негізгі себептері: орталы нерв жйесіні аурулары, рефракцияны бзылуы, кз имылдатыш аппаратты аномалиясы. ылилы жмыса деген абілеттілікті жоалтады, монопулярлы кру пайда болады (абылдау бірде бір кзбен бірде екінші кзбен жзеге асады) Балаларда ылилы 2-3 жаса таман пайда болады немесе крделі аурулардан кейін, орыныштан пайда болады. ылилыты серінен кру тмендейді. Дисбинокулярлы амблиопияны екі трі болуы ммкін:

- дрыс фиксациялы амблиопия (орталы) фиксациялы айма - орталы тор шыршасы.

- теріс фиксациялы амблиопия (орталы емес) фиксациялы орталы – кз торшасы.

Нистагм-кзді имылдатыш функциясыны бзылуы, кз алмаларыны еріксіз озалыса тсуі, дірілдеу, бл физиологиялы жне паталогиялы нистагм болып блінеді. Физиологиялы нистагмны бір формасы тез имылдаан обьектілерге арауды серінен болан оптокинетикалы нистагм. Оптокинетикалы нистагм балаларда бас миындаы мадай блігіні дамуына сйкес 4-5 айда байалады. Круді бзылумен аныталатын паталогиялы нистагм рыты кезедегі, туылу кезіндегі, туаннан кейінгі кезедегі паталогиялы жадайларды серінен болады. Бл кезде емдік-сауытыру, коррекциялы жмыстарын жргізу ажет.

Амблиопия-кру органыны анатомиялы рылымындаы згерістер, соны ішінде сйкестенген ылилы кезінде кездесетін кемшілік. Біра амблиопияны тіке арайтын трі де кездеседі. Амблиопия кезінде са заттарды кру процесі иындайды, алысты кру фиксациясы, заттарды формасы мен клемін абылдау бзылады. Амблиопияны формасы мен дегейлері р трлі. Сондытан амблиопия кезінде бір немесе екі кзді орталы жне перифериялы круіні тмендеуін баылауа алу керек. Амблиопияны трлері: дисбинокулярлы, обскурациялы, рефракциялы, истериялы. Рефракциялы амблиопия рефракцияны аномалиясы кезінде алыптасады. Дрыс тадалан кзілдірікті киюді нтижесінде кру алыпа тсуі ммкін. Амблиопияны бл тріні негізгі себебі алыстан кру жне астигматизм кезінде кз торшасына тсініксіз бейнелерді берілуіі.

Обскурациялы амблиопия - кз ортасыны блдырауынан (катаракта, мйізшелерді блдырауы), туа пайда болан жне жре пайда болан кемшілік. Кзді арты блігіндегі катарактадан кейін анатомиялы згерістер, круді тмендеуі байалады.

Истериялы амблиопия ая астынан андай да болмасын аффектіні серінен пайда болады да, нтижесінде кру тмендеп, кейін круді млдем жоалып кетуі ммкін. Амблиопияны бл трі сирек кездеседі.

Кру абілеті бзылан балалара арналан мектепке дейінгі мекемелер соырлар мен нашар кретін балалара, сонымен атар 2-3 жастан 5жаса дейінгі амблиопия мен ылилы кезіндегі балалара арналан мемлекеттік мекемелер болып табылады. Бл мекемелерді негізгі рекеті кру абілеті бзылан балаларды мектепке даярлау, емдеу, круді бзылан функцияларын коррекциялау.

Педагогикалы жмыс кру абілеті бзылан балаларды психикалы жне физикалы дамуын йлесімді алыптастыруа баытталады. Педагогикалы жмыс трлері арнайы бадарламалар негізінде рылан жалпы білім беретін балабаша бадарламасы арылы йымдастырылады. Арнайы педагогиканы міндеттеріне сай баланы танымды, тлалы, имылды сферасын коррекциялау, есту, сезу, кру абілеттерін сатау арылы барлы компенсаторлы жйелерді алыпа келтіреді

Мектепке дейінгі білім беруді Типтік бадарламаларына сйкес кру абілеті бзылан балалара арналан тмендегідей мектепке дейінгі мекемелерді тізбегі бар: соыр жне нашар кретін, амблиопия мен ылилы аныталан балалара арналан балалар йлері, кндізгі (12 саатты) жне тулік бойына жмыс жасайтын балабашалар мен яслилер, жалпы балабашадаы арнайы топтар, мектеп-интернаттардаы соыр жне нашар кретін балалара арналан топтар.

Соыр жне нашар кретін балалара арналан балабашаларда кру абілетіні крделі дегейдегі бзылуы аныталан балалар да трбиеленеді. Оыту мен трбиелеу жмыстарымен атар, балалар йлеріні міндеті дамудаы кемшілікті тзетуге, сауытыру, кру ызметін алыпа келтіруде компенсаторлы жйелерді дамуына, соны ішінде есту, сезу, кеістікті бадарлау, з-зіне ызмет ету дадысын алыптастыруа кп кіл блінеді.

Мектеп жанындаы балабашаларда кру ткірлігі 0,05-0,6-а те нашар кретін балалар абылданады. Мнда балалар негізгі гигиеналы дадыларды, кзілдірікпен жмыс жасау дадысын игереді. Балаларда кру арылы абылдауды барлы элементтерін, яни алыстан жне жаыннан круге абілеттілік, озалыстаы заттарды баылау, зат формасын, тсін ажырата білу, суреттерді арау, кеістікті бадарлуды игереді. Кру функцияларыны ызметін дамыту сонымен атар есту, сезу мшелеріні ызметі арылы толытырылады.

Амблиопия мен ылилыа шыраан балалара арналан мектепке дейінгі мекемелерді тізбегі коррекциялы-педагогикалы жне емдеу жмыстарыны бірттас жйесін жзеге асырады. Амблиопия мен ылилыа шыраан балалара арналан мекемеде емдік шараларды жргізілуіне сай кн тртібі рылады. Амблиопия мен ылилы кезіндегі арнайы мекемелерді жмыс уаыты баланы жеке даму ерекшелігіне сйкес, дрігер-офтальмологты келісімімен белгіленеді.

Арнайы балабашалардаы жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды негізгі аидалары:

- крнекіліктерді кеінен олданылуы;

- кру абілетін коррекциялауда оптикалы ралдарды олдану;

- соырлы пен нашар крушілікті компенсациялауды ралы ретінде сйлеуді ролін арттыру шін экскурсия, баылау жмыстары, оршаан ортамен таныстыру жмыстарын йымдастыру;

- затты-практикалы рекетті дамыту жмыстары (ол ебегі, конструкциялау, мміндеу, жапсыру т.б.);

- балабаша мен отбасы арасындаы байланысты орнату.

Ресейдегі е алашы кру абілеті бзылан балалара арналан мектеп 1807 жылы Петербургте Александр І патшаны шаыртуымен келген француз тифлопедагогы В.Гаюиді басшылыымен ашылды. Ресейдегі тифлопедагогиканы жне соырлара арнайы білім беру жйесіні дамуы К.К. Грота мен А.И. Скребицкийді есімдерімен байланыстыі. Революцияа дейінгі кезеде Ресей мемлекеті бойынша соыр балаларды 4-5%-ы 3-4 класс клемінде ол нерге баулу арылы білім алуа ммкіндік алды. Кеес дуірі кезінде соырларды оыту мен трбиелеу жмысы Халыа білім беруді жалпы мемлекеттік жйесіне біріктірілді. 1928 жылдан бастап соырлара білім беруге арналан бадарламалар шыарыла бастады. Отанды тифлопедагогика мен тифлопсихологияны дамуына з лестерін осан зерттеушілер М.И.Земцова, Б.И.Коваленко, А.С.Ганджий, Н.Г.Крачковская, Л.И.Плаксина, Л.И.Солнцева, А.Г.Литвак, В.П.Ермаков, А.Б.Гордин, Р.С.Муратов, И.С.Моргулис, т.б. соыр жне нашар кретін балалара арналан мектептер мемлекетті арауында болып халыа білім беретін мекемелерді атарына енізілуіне негіз жасады. Соыр жне нашар кретін балаларды оыту мен трбиелеуді ерекшеліктері:

- баланы жалпы жне жеке даму ерекшеліктерін есепке алу, сенсорлы негізде оу, ебек, ойын рекетіні дістері мен тсілдерін алыптастыру, саралау;

- оу материалын айта арау, оны затыын згерту, оу жктемесіні клемін айта арау, оытуды арнаулы дістері мен формаларын, баланы танымды абілеттеріні арнасын кеейтуге арналан оулытар мен крнекі ралдарды, оптикалы жне тифлотехникалы ралдарды пайдалану;

- оу кабинеттері мен кластарды жабдытау, санитарлы-гигиеналы талаптарды сатау, емдік-айта ру жмыстарын йымдастыру;

- ксіптік бадар беру жмыстарын, леуметтік-ебекке бейімдеу жмыстарын кшейту.

Соыр жне нашар кретін балалара арналан жалпы білім беретін мектептер ш дегейден трады: бірінші дегей-бастауыш мектеп, екінші дегей - негізгі (аяталмаан орта) мектеп, шінші дегей - орта мектеп. Мектепті дегейлері бала дамуыны негізгі ш кезеіне, яни балалы ша, жеткіншек ша, жасты шаа сйкестендірілген.

Бірінші дегейдегі мектеп бала тласыны алыптасуына, потенциалды ммкіндіктеріні ттастай дамуына, дамудаы кемшілікті коррекциялауа, емдеуге, кру абілетін сатауа баытталады. Бастауыш мектепте кру абілетін дамыту, соырларды сипап-сезу абілетін дамыту, сйлеу тіліндегі кемшіліктерді тзету, ритмика, дене трбиесі сабатары жргізіледі. Бастауыш мектепті оушылары крнекі-образды ойлау, теориялы ойлау абілеттерін, оу рекетін, есептеу, оу, жазу дадыларын, з-зіне ызмет етуді арапайым тсілдерін игереді. Оыту мен білім беру арнайы оу жоспарына сай оу бадарламасымен жзеге асады.

Екінші дегейдегі мектеп білім алуды жаластырушы тлек шін ажетті ебек дадыларын игертуге, білімін жаластыруа жадай жасауа, оама араласуына кмек крсетуге баытталады. Денсаулыты ныайту мен танымды, тлалы, имылды сфераны тзетуге арналан жмыстары жаласады. Мектеп баланы потенциалды ммкіндіктерін ескере отырып, дниетанымын алыптастыруа, ебекке араласуына, кру абілеті бойынша мгедектік арылы жмыспен амтамасыз етілуіне баытталан шараларды ж8зеге асырады. Оушылар арнаулы енгізілген жне кейбір пндерге байланысты (бейнелеу, сызу, ебекке баулу) жалпы білім беретін мектеп бадарламасымен білім алады.

Орта мектеп ебекке баулуды амтамасыз етеді. Мектеп оушыны ызыушылыын, леуметтік-психологиялы бейімделуін, оамды мірге араласуын анааттандыруа жадай жасайды. Осы масаттара сйкес оу жоспарына міндетті пндермен атар оушыны тадауы бойынша пндері енгізіледі. Жоары кластарда кейбір пндерге байланысты згертулер енгізілген (информатика, ебекке баулу) жалпы білім беретін мектеп бадарламасымен йымдастырылады.

Соыр балалара арналан мектептердегі оыту жалпы білім беретін мектепті бедерлі-нктелі шрифтімен жазыланоулытарымен амтамасыз етіледі. Оу практикасына абылдау, кеістікті бадарлау ммкіндіктерін кеейтуге арналан оытуды тифлотехникалы ралдары (жазуа арналан арнайы ралдар, жары сигналдарын беруші ралдар) кеінен олданылады. Нашар кретін балалармен жмыс кезінде кру абілетін дамытуа арналан жадайлар жасалады жне круді нашарлыына сйкес келетін дптерлер, крнекі, дидактикалы материалдар, оптикалы жне техникалы ралдар олданылады.

Соыр жне нашар кретін балалара арналан мектепті аятаан бала жалпы білім беретін орта мектепті бітіргені жніндегі аттестат алады жне жалпы негіздегі ЖОО-да білімін жаластырып, мамандыы бойынша ызмет етуіне, халы шаруашылыыны жекелген саласында ебек етуді йренеді.

Кру абілеті бзылан балалара білім беру бадарламасыны ерекшеліктері былайша аныталады:

- дайынды сыныбыны зартылуы (бастауыш сыныптарда);

- нашар кретін балаларды бастауыш сыныпта оытуда кру абілетіні жмысын алыптастыру, затты крнекі образы мен сз арасындаы сйкестікті алыптастыру, жазуа дайындау;

- соырлара арналан Брайльдік жйе бойынша оыту;

- рельефті дидактикалы материалдармен жмыс жасау дадысын алыптастыру.

Математиканы оыту бадарламасыны ерекшеліктері:

- дайынды сыныбыны зартылуы;

- микро жне макро кеістікті бадарлау дадысы мен тжірибесін алыптастыру;

- заттарды кеістікте орналасуын бадарлауды лшеу, сызу дадылары арылы дамыту, затты формасы, клемі, саны, асиеттері туралы ым алыптастыру;

оршаан ортамен таныстыру жмыстарыны ерекшеліктері:

- нашар кретіндерге экскурсия, практикалы сабатарды санын арттыру, кру органыны анатомиясын, физиологиясын оыту, жолда жру ережелерін оыту, имыл-озалыса тсу ережелерін игерту сабатарын жргізу;

- соырларды заттарды сигналды белгілерімен, тірі жне лі табиаттаы объектілерді белгілерімен таныстыру, экскурсия, практикалы сабатарды санын арттыру.

Бейнелеу неріне баулу сабатарыны бадарламасында бейнелеу, модельдеу, декоративті олданбалы нерге баулу жмыстары беріледі.Соырлар мен нашар кретін балаларды шыармашылы белсенділігін арттыру, эстетикалы трбиелеуде мсіндеу, жапсыру, конструкциялау, н айту, кркем суреттеудегі шыармашылы абілетін артыруа кіл блінеді.

Кру абілеті бзылан балалара арналан мектептердегі ебекке баулу сабатары тифлотехникалы ралдарды кмегімен жргізіледі. Ксіби бадар беру жмыстары оушыларды жеке ызыушылытарына, алауларына байланысты рылады. Соан байланысты 5-10 сыныптарда балаларды ебекке баулу жмыстары жалпы білім беретін мектептердегідей политехникалы баытта жргізілсе, 11-12 сыныптарда мамандыа байланысты профильді баытта жргізіледі.

Кру абілеті бзылан балалар мектебінде олданылатын арнаулы оыту ралдары:

-соырлар шін рельефті-нктелі шрифтімен (Брайльдік жйе бойынша) берілген трлі оулытар, оу ралдары, суреттер, сызбалар;

-нашар кретін балалар шін рельефті жне трлі-тсті жазумен берілген оулытар; лкейтілген шрифтімен жазылан арнайы оулытар.

ІІІ жне IV трдегі арнайы мектептерде кру функциясын компенсациялау масатында тифлотехникалы ралдар, оптикалы ралдар (лупа, кзілдірік, лкейткіш аппараттар), жары бергіш ралдар олданылады. Брайльдік жйе бойынша жазу ралдары, «сйлетін оулытар» есту жне тактильді сезу мшелеріні жмысын арттыруда арнайы ралдар олданылады. Арнаулы мектептерде емдік-профилактикалау шараларын йымдастыру мселесі бірінші орына ойылан. Крсетілетін емдік жмыстарды негізгі масаты мен міндеттері кз ауруларын емдеу, кру абілетіні кемшіліктерін диагностикалау, кзілдіріктерді тадау, офтальмологиялы емдеу жмыстарын жргізу.

Кру абілеті бзылан балаларды жалпы білім беретін мектептерде интеграциялау арылы оыту тифлопедагогикадаы зекті мселелерді бірі. Аталан жадайдаы жалпы білім беретін мектептегі интеграцияны йымдастыру шін педагогтарды арнайы дайындытан туі, оу процесін йымдастыруа ажетті базаны ру, тифлопедагогтарды кмегі ажет.

Круді нашарлауы немесе бзылуы тланы жалпы дамуы мен алыптасу процесінде кедергілер туызады. Олар имылды белсенділікті дамуында, кеістікті бадарлау абілетіні дамуында, затты-практикалы рекетке тсудегі абілеттілікті алыптасуында, эмоциялы-ерік сферасындаы ерекшеліктерде, баланы оама осылуында, ебекке араласуы кезінде аны байалады. Кру абілеті бзылан балалар мен ересектерді жас ерекшелік дамуындаы гуманистік аидалара сйене отырып, арнайы педагогиканы саласы тифлопедагогика ылымы мынадай міндеттерді шешеді:

- кру абілетіні бзылуын жне оны серінен болан психикалы, физикалы дамудаы кемшіліктерді психологиялы-педаггикалы, клиникалы негізде зерттеу;

- соырлы пен нашар крушілік кезіндегі бзылан немесе кешеуілдеген функцияларды алыпа келтіру, коррекциялау, компенсациялауды жолдары мен жадайларын анытау;

- кру абілетіні бзылуын анытаушы барлы формалар кезіндегі тланы алптасуы мен жалпы даму жадайларын зерттеу.

Крсетілген масат, міндеттерді шешу кезінде кру ызметіні бзылуына байланысты мынадай аспектілер ерекше орын алады: соыр немесе нашар кретін тлалара арналан білім беру мазмнын ру, оытуды дістері мен йымдастыру формаларын анытау, ол балалара арналан арнайы мектептерді типі мен рылымдарын анытау, оу жоспарларын, оу бадарламаларын, оулытарды, оытуды жеке дістемелерін руды ылыми негіздерін анытау. Соны ішінде кру абілеті бзылан тлаларды танымды белсенділіктерін арттыру масатында арнайы техникалы оыту ралдарын жасатау, кру абілетіне ойылатын гигиеналы талаптар мен ережелерді орындаудаы іс-шараларды йымдастыру, жары тсіруші ралдарды рудаы нормативтерді саталуы, кзді жмысын реттеудегі жктемені саталуы, кру абілетінен айырылан балаларды трбиелеу мен оларды ебекке бейімдеу мселелері ерекше орын алады.

Кру абілеті бзылан балаларды оыту мен трбиелеу ісімен айналысатын малімдерге коррекциялы жмыстарды ерекшеліктерін білу ажет. Мндай білім малімдерді аталан кемшілік кезіндегі балалармен жмыс жасау ммкіндігін арттыруа, оыту процесін тиімді йымдастыруына, тланы жалпы дамуы мен алыптасуын амтамасыз етуші факторларды руа жадай жасайды.

Осы айтылан мселелерге байлансты жалпы білім беретін мектептерде білім алатын кру абілеті бзылан тлаларды категориясы туралы айтса, кз рефракциясыны аномалиясы аныталан балалар тзету кзілдіріктерін немі киіп жрулері керек. Мндай кзілдірікпен жретін балалар педагогтар мен ата-аналар тарапынан немі мектепте де, й жадайында да санитарлы-гигиеналы талаптарды сатауа байланысты кмек трлерін ажет етеді. Кру ызметі бзылан оушыны жмыс орны дрыс, жеткілікті дрежеде жарытандырылуы тиіс. Ол балаларды бірінші немесе екінші партаа терезені жанына отырызу керек. Сонымен атар, жаыннан кретін баланы татаа жаын жерге, алыстан кретін баланы татадан алыс отырызу керек.

Малім берілген тапсырмаларды орындалуын талап етуі шін оу материалыны мазмнына сай олданылатын сызбаларды, карталарды, кестелерді, суретті картиналарды дайындауда оларды аны, бояуы аны болуын, ріптерді ірі жазылуын есте стауы тиіс. Аталан талаптар саталмаан жадайда, бала зіне берілген тапсырманы білмегендіктен емес, оан берілген тапсырманы мазмны мен шарты крінбегендіктен орындай алмайды. Мндай жадай баланы оу материалыны мазмнын уаытында игеруіне, оу лгеріміне кедергі келтіреді.

Кз рефракциясындаы кемшіліктер кзді жмысына кп кш тсіреді де тез шаршатады, сондытан тапсырмаларды трлендіріп отыру керек. Кру ызметімен байланысты жмыстан кейін (оу, жазу, сызу) 10-15 минут бойы терезеге арап кзге тскен кшті азайту масатында жаттыу жасату керек.

Сыныптан сыныпа кшу кезінде оу материалыны крделенуіне байланысты оу бадалмасы бойына тапсырмалар да крделене тседі. Ол оушыны берілген тапсырмаларды орындау барысында круді ызметіне кш тсуіне апарады. Мектепте оу кезінде балалар арасындаы жаыннан круді ке таралуын есепке ала отырып, мектеп басшысы мен педагогикалы жым мшелеріні кру органымен байланысты орындалатын й тапсырмаларыны клемін ата баылауа алуы ажет.

Соырлар мен нашар кретін балалара білім беру ісі кру абілеті бзылан балалара арналан мекетептерде жзеге асады. Кру абілетімен оса аыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар да арнаулы мектептерде ерекше бадарламамен, кру абілетіні жмысын емдеу жне коррекциялау негізінде оытылады. Біра бл балаларды барлыы арнаулы мектептерде емес, жалпы білім беретін мектептерде білім алуа міндетті болып отырады. Кру абілетіні аномалиясы кезінде жалпы білім беретін мектепте білім алуды себептері былайша тсіндіріледі:

-ата-аналар балаларын кн сайын здеріні жанында боланын, олармен арым-атынаса тсуді, оларды білім алуы мен трбиесіне тікелей араласанды алайды,

- отбасыларыны кейбіреулері алалы білім басармасынан баланы баса алада орналасан арнайы мектептерге оытуа блінетін аржыны ала алмайды;

- ата-аналар балаларын мгедек балаларды атарында кргісі келмейді (Н.Д.Шматко).

Сыныпта кру абілеті бар оушыны болуы малімге осымша міндеттерді жктейді. Малімні балаа деген жеке диференциалды кіл блу жмысын амтамасыз етуі керек. Ол шін сыныптаы оушыларды толымы 15 оушыдан аспауы тиіс. Сынып блмесі жарыпен амтамасыз етіліп, круі бзылан бала отыратын орын осымша жарытандырылуы керек.

Кру абілеті бзылан балалар білім алатын мектептерде арнайы оулытармен, рельефті-графикалы нсаулытармен, оптикалы ралдармен, аудиоондырылармен, Брайльдік шрифтімен оуа арналан материалдармен толытырылан арнайы тифлопедагогика кабинеті жабдыталуы тиіс. Аномальды оушылармен жмыс жасайтын ата-аналара,малімдерге тифлопедагогикалы кеес беру жмыстары йымдастырылып отыруы ажет. Мндай кеес беру орталытары арнайы мектептерде, білім беру орталытарында, ПМПК мекемелерінде йымдастырылуы ммкін.

Кру абілеті бзылан балаларды жалпы білім беретін мектептерде оыту жадайы оу-трбие процесіндегі кру анализаторыны жмысын олдануа ммкіндік туызады. Соырлар мен нашар кретін бала дамуыны айырмашылыы кемшілікті пайда болу уаытына, оушыны жеке даму ерекшеліктерімен айындалады. Оушыларды осы негізде ажыратуда оу жылыны басынеда жргізілген тексеру жмысыны нтижесі ажет. Ол шін оушыны тактильді немесе кру арылы ои алатындыы тексеріледі.

Кру абілеті бзылан балаларды барлыы дерлік жалпы білім беретін мектепте ои алмайды, оларды леуметтік жаынан саралау жмыстарын жргізу ажет. Себебі, жалпы білім беру мектептерінде леуметтік жаынан бейімделуі жоары, арнайы мектеп бадарламасын те жасы мегерген соыр немесе нашар кретін балалар білім алады. Жалпы білім беретін мектепте оуа ажетті таы бір жадай баланы алдын ала кездескен иындытара арсы труа бейімдейтін психологиялы дайындытан ткізу керек. Сонымен, атар сынып жымы да баланы дрыс абылдауы тиіс, яни кру абілеті бзылан бала дамуыны жеке ерекшелігімен сынып оушыларын толы таныстырып, сынып оушыларыны бойында ол балаа деген мейірімділікті алыптастыран дрыс.

Кру абілеті бзылан баланы жалпы бадарлама бойынша білім алуа икемдеу жмысы малім шін де баланы зі шін де крделі міндет болып табылады. Кру абілетіні аномалиясы аныталан баламен жмыс жасау кезінде малімге р уаытта осымша талаптар мен ережелерді есте стааны дрыс. Соыр немесе нашар кретін оушыны бая жазуы, баяу оуы кретін балалар мен салыстыранда осымша жмыс жасауды ажет етеді. Осыан байланысты масатты трде сабаты белгілі бір фрагменттері тсірілген диктафон, есте сатауды копенсациялайтын ауызша есептеулер ажет болады. Одан баса оушыны кру ызметіне шектен тыс кш тсірмеу керектігі туралы ата есте стау керек.

Сыныптаы топпен жмыс жасау круі нашар бала шін де маызды, себебі ол балаа да арнап жеке жмыс кеспелерін, мтіндер, карталар, крнекі ралдарды алдын ала дайындап, топпен жмыса да кірістіруіге бден болады.

Оу-трбие процесі кезіндегі малімні сзі ерекше роль атарады. Малімні сзі аны, мнерлі, тсінікті болуы тиіс. Малім зіні айтанын сурет трінде баяндап, жазып, крсете білуі ажет. Соыр жне нашар кретін балалара вербализм тн, сондытан да сздіктермен жмысты тіл дамыту сабатарында ана емес, баса сабатарда да жргізіп отыру ажет.

Кру абілеті бзылан балаларды барлыы кеістікті бадарлау ызметі кезінде иындытара кездеседі, сондытан тифлопедагогкеістікті бадарлау абілетін арттыру масатында арнаулы жмыстар жргізеді. Кру абілеті бзылан балаларды кпшілігінде баса адамдармен арым-атынас жасау ммкіндігі нашар боландытан, оларды сйлеу тілі де монологты трде болады жне олар диалог тріндегі арым-атынаса тсуді иынсынады. Мндай кезде мектеп психологыны кмегі ажет. Соыр немесе нашар кретін баланы сыныптан тыс шаралара атыстыру шіндайынды жмысы жргізілеуі керек. Сынып малімі кру абілеті бзылан баланы жеке даму ерекшеліктерімен жете танысып, оны баса балалардан айырмашылыын жасы білуі керек. Кзді нашар круі баса да перифериялы круді лсіреуі, кру кеістігіндегі соыр датарды пайда болуы, тстерді ажырата алмаушылы сияты осымша кемшіліктермен аныталатындытан, біріншіден, оушыны кру абілетіні ерекшеліктерімен толы танысып шыуы тиіс. Осыны серінен, бір оушы тапсырманы кру арылы орындаса, екіншісі сезу арылы, шіншісі кру жне сезу арылы орындайды. Сонымен атар, кру абілетіні жмысына шектен тыс ажу, жарыты тсуі, эмоциялы сергектік немесе керісінше шаршау жадайлары уаытша сер етуі ммкін. Малімні міндеті - сынып оушыларына кру абілеті бзылан баланы баса балалар сияты дамуа абілетті, жеке кзарасы мен ажеттілігі бар екендігін толы тсіндіру болып табылады.

Оу жылыны басында жымдаы оушыа ажетті жаымды психологиялы климатты руа талпыныс жасау ажет. Жаа жадайлара бейімделу кезінде кру абілеті нашар баланы эмоциялы жаынан соы алмауын баылау барысында шектен тыс орау, олдау жасамау керек. Себебі, балаа шектен тыс аморлы крсету оны ерекше бала екендігін анытап отырады. Кру абілеті бзылан балалар кеістікте бадарлау ызметіне бейімсіз боландытан, оу бадарламасына осы кемшілікті тзетуге баытталан тапсырмалар енгізілуі тиіс. Оны нтижесі баланы оулыпен, жоспармен, картамен жмыс жасауы кезінде, дене шынытыру, бейнелеу нері сабатарында бекітіліп отырады. Оу процесі кезінде кру абілеті бзылан балаларды ызыушылыын арттыру масатындафильмдерді немесе бейне таспаларды сз арылы тсіндіре отырып, демонстрациялау жмыстары жргізіледі. Оыту кезінде малім кру абілеті бзылан балаларды берілген тапсырмаларды алайша орындаандыына баылау жасап, сынып оушыларымен бірлесіп жмыс жасай білуіне кіл блуі керек. Осындай баылау жмыстары оушыа берілетін жмыс тапсырмаларын реттеуге тапсырманы орындауа берілетін уаытты азайту немесе кбейту шін ажет болады.

Тиісті кмек трлерін абылдаан со сыныбына айта абылданан кру абілеті бзылан баланы офтальмологиялы диагнозы мен кру абілетіні нашарлау дегейін ажыратаннан кейін баланы ай жерге отырызу керектігі туралы толы ойлануы ажет. Кру абілеті нашар бала ортаы атарды бірінші партасына, сипап сезу ызметіне сйенетін соыр бала малімні шешімімен кез-келген орына отыра алады.

Нашар кретін балаларды жмыс жасау затыы 15-20 минуттан аспауы тиіс, ал кру абілетіні бзылуы крделі болан кезде 10-15 минут болуы тиіс. сіресе, жазба жмыстары кезінде кру абілеті бзылан оушыларды партада дрыс отыруын адаалап, кз бен кітапты арасы 30 см болуын еске стаан жн. Кру абілеті бзылан балалар оу процесі кезінде арнаулы оптикалы жне оптикалы емес арнаулы ралдар пайдаланады. Оптикалы тзету ондырыларыны атарына арнаулы кзілдіріктер, бифокалдар, призмалар, контактілі линзалар, телескопиялы кзілдіріктер жатады. Оптикалы емес ралдара фломастерлер (ара тсті), трлі-тсті маркерлер, лкен ріптермен жазылан жазы бетті кітаптар жатады. Арнаулы мектептен жалпы білім беретін мектептерге ауысу р оушыны стресс жадайларына апарып, бейімделу процесіні туындауына себепші болады. Бала жаа ортада, жаа жымда, ортада кндіге алмай оу бадарламасын игеруде иындытара кездесіп жатырса, пайда болан ситуацияларды дрыс сипаттап, шешу шін тифлопсихологты кмегі ажет.

 

Баылау сратары мен тапсырмалары

1. Бала психикасыны дамуына кру абілетіндегі кемшіліктерді сері андай?

2.ылилы пен амблиопия кезіндегі балабашада жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды ерекшеліктеріне сипаттама жаса.

3. Кру абілеті бзылан балалара арнайы білім беру мазмныны ерекшеліктерін ата.

4. Жалпы білім беретін мектептердегі кру абілеті бзылан балалармен жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды ерекшеліктерін аныта.